Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: 2. NIEŚĆ

Następne hasło: NIEŚLACHCIANKA »

NIEŚĆ SIĘ (23) impf

sie (22), się (1).

e jasne; -ósł; w niosły się o prawdopodobnie jasne (tak w niosł-).

Fleksja

inf nieść się (13). ◊ praes 3 sg niesie się (8). ◊ praet 3 sg m niósł się (1) ◊ 3 pl subst niosły się (1).

Sł stp brak, Cn w innym znaczeniu, Linde XVI – XVIII w. s.v. nieść.

Znaczenia

1. Żyć w określony sposób, zachowywać się, postępować (14)
2. Zmierzać ku czemu; podążać za czym; skłaniać się ku czemu, zanosić się na co (6)
3. Rozprzestrzeniać się, rozchodzić się; oddalać się od czego (3)

1. Żyć w określony sposób, zachowywać się, postępować; ambulare, se efferre a. gerere, facere, ferri, vivere Mącz [zawsze z okolicznikiem sposobu, w tym: av (12), I sb (1), s + I sb (1)] (14): Basilice vivere, Páńskim ſtanem ſie nieść. Mącz 23c; Asservare magna diligentia, S wielką pilnośćią ſie nieść. Mącz 389a; Humanitatem retinere, Vſtáwnie ſie ludzko nieść. Mącz 448a; Velificari honori suo per translationem, Poważnie ſie nieść/ chwały czći y powagi ſzukáć. Mącz 479a, 17a, 121d, 123b, 227b, [388]a (12); Grunt baczenia záłożył, kto ſię nie wyſoko Niesie. CiekPotr 22.

W charakterystycznych połączeniach: nieść się błazeńsko, chełpliwie, hojnie, ludzko, nadęto, nietrafnie (2), poważnie, pyszno (pysznie), srogo a surowie, (nie)wysoko (2).

Szereg: »sprawować się albo nieść« (1): Antabatarum more facere, Nietrafnie ſie ſprawowáć/ albo/ nieść. Pierzchliwie czinić. Mącz 9c.

2. Zmierzać ku czemu; podążać za czym; skłaniać się ku czemu, zanosić się na co [w tym: bezpodmiotowo (2)] (6):

nieść się k(u) czemu (3): Spectat ad rebellionem res, Nieſie ſie ku zrzuceniu przymierza/ ku zwádzie. Mącz 405a, 405a; [gdy Otto [...] zbudował zamek Suliniec [...] tedy Boleſław rozumieiąc że ſie to ni ku czemu dobremu nieśie/ kazał też Miedzyrzecż oprawiać BielKron 1597 186 (Linde)]. Cf Fraza.

nieść się za czym (1): Commodis suis inservire, Zá pożitkiem ſwoyim ſie nieść Mącz 389a.

Fraza: »rzecz się niesie, rzeczy się niosą« = res devolvitur a. spectat Mącz [w tym: k czemu (1), na co (1), in aliquam rem (1)] [szyk zmienny] (2:1): Spectat ad seditionem, Nieſie ſie rzecz ná zwádę Mącz 405a, 507a; skoro się rzeczy niosły instatum perfectum ActReg 81.

Szereg: »nieść się, ciągnąć« (1): Eo video rem devolvi, Widzę że ſie k temu rzecz nieſie/ ciągnie. Mącz 507a.

3. Rozprzestrzeniać się, rozchodzić się; oddalać się od czego (3): Gdy od ktorey kráiny [słońce] dáleko ſie nieſie/ Pewnie náſzym s ſiekierą bywáć po drwa w leſie. RejWiz 150v. [Cf też NIEŚĆ 11. KochMon 19.]

Fraza: »głos się niesie [dokąd]« = głos rozlega się, rozbrzmiewa a (2): We trzćinie Bączy bucżą/ á Puhacże w leſie/ Ze ſie áż pod obłoki głos ſtráſzliwy nieſie/ Trącáiąc ſie o ſkáły á ná zad wracáiąc RejWiz 82v; Tey ſie trąby głos nieſie ná ſtrony rozlicżne/ Podawáiąc od ſiebie ony głoſy ſlicżne. RejZwierc 120.

Synonimy: 1. mieć się, sprawować się, zachować się, zachowywać się; 2. ciągnąć się, mieć się.

Formacje współrdzenne cf NIEŚĆ.

Cf NIESIENIE SIĘ, NIOSĄCY SIĘ