Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: (OCERKLOWANY)

Następne hasło: OCETEK »

OCET (717) sb m

o oraz e jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	ocet
G	octu, octa
A	ocet	octy
I	octem
L	occie

sg N ocet (39). ◊ G octu (168), octa (3); octu : octa FalZioł (121:3; I 32a, II 12b, IV 28d. ◊ A ocet (46). ◊ I octem (322); -em (82), -(e)m (240). ◊ L occie (138). ◊ pl A octy (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

Produkt fermentacji octowej wina, często z domieszką innych substancji, używany w dietetyce, lecznictwie i kosmetyce (717)
- a. W opisie męki Chrystusa (51)

Produkt fermentacji octowej wina, często z domieszką innych substancji, używany w dietetyce, lecznictwie i kosmetyce; acetum Mymer¹, Murm, Vulg, Mącz, Calep, Cn; posca Mącz, Calep, Cn; oxos Mącz (717): Chcąc ſwe gośćie dobrze vcżćić: Ezop im przynioſł ięzyki/ Z octem/ z pieprzem/ y z gwoździki BierEz D; Murm 164; Mymer¹ 28v; przylawſzy ſpięć łyżek oczta [...] á potym przeczedziwſzy oczukruy á piy poranu y wiecżor FalZioł I 32a; Oczet ſtarim ludziem barzo ieſt niepożytecżny FalZioł II 18d; otręby pſzenicżne z ocztem vwarzone/ trąd lecżą. FalZioł III 25b; gdzie oſſa vkąſi. Też emplaſtr z miodu, z ocztha y z ſoli/ ieſt dobri na to FalZioł IV 28d; Riby z wod ciekączych [...] á zwłaſzcża w oczcie przyprawione, ſą dobre FalZioł V 64, I 2d [2 r.J, 3d [2 r.], 4b, 6c, 11b (324); gdi kto chce oceth vcżynić muſi gi tam chować gdzie bywa cżaſm [!] ciepło cżaſem chłod GlabGad K5v, G2, H7v, I5, I6 [2 r.], K6; RejRozpr H2v; Iáko gdy ocet zębom/ dym ocżom ſzkodliwy/ Ták też wiele záſzkodzi/ gdy poſeł leniwy. BielKom B7v; GliczKsiąż F8, F8v; GroicPorz iiv; WyprKr 117; gdy kowano z żelázá roſpalonego pieniądze/ kazał [Likurgus] ie gáſić w ocćie BielKron 272, 53, 126v, 435; Cerrussa, Bleywás/ którym też złotnicy ſrebro przipráwuyą z ołowu y octu to czinią Mącz 50b, 2c [2 r.], 184d, 271d (12); Zołądek potwierdzáią/ Iábłká kwáśne/ Rozynki/ Oliwki [...] Piołyn/ Aloe/ ocet. SienLek 9; Ná zágorzelinę Krwawnik z octem tłuczony/ ná ſkronie przywijay. SienLek 51v; Ale ná inny ból żył/ koźie bobki/ w ocćie á w miedźie warz/ á przykłáday SienLek 143v; pod miárą námiéſzay/ octu oliwy/ miodu/ á tym ſádno pomazuy SienLek 180, 2v, 5v, 9v, 12, 15v (161); piſzą o iednym krolu co gi zwano Pelopidás/ iż ná káżdym feſcie kazał ſobie záwżdy przynieść ſklenicę octu y wypił ią. RejZwierc 74, 111v, 242v; BudBib Ruth 2/13; CzechRozm 262; choremu trzebá [...] ſkróni obłożyć wódką różáną/ grzybiéniową/ z trochą octu Oczko 31v, 23v; NiemObr 139 [2 r.]; Calep 15a, 824b; Octy winne/ miodowe/ piwne/ ágreſty/ to roſkázowáć doſtátkiem cżynić: y przypomináć kiedy to dźiáłáć. GostGosp 130, 24, 54 [2 r.], 132.

Przysłowie: ábo iáko ſię z winá dobrego cżęſto sſtawa oſtry ocet CzechEp 212.

W porównaniu (1): Wezmi wody w ktorey kapuſtę kwaſzą (będzie iakoby oczet) FalZioł V 108.

Zwroty: »octem kwasić« (1): A gdy niektorą potrawę maſz kwaſno vcżynić/ tedy nie telko zawżdy ocztem kwaſić, ale też kwaſnem winem FalZioł V 61v.

»na ocet obrocić« (1): z naylepfzego z nayſłodſzego winá/ gdy ye ná oceth obroćiſz/ naykwáſnieyſzy/ naymocnieyſzy ocet będzie. GórnDworz I.

»octem pokropić (a. kropić, a. pokrapiać, a. skropić)« [szyk zmienny] (7): ty wſzytki zioła zſiekay poki ieſzcże zielone/ ſkrop ie ocztem winnem/ á day mu thak ſtać przez nocz FalZioł V 70v, V 62; SienLek 101, 131v; Zákrápiay częſto wodą/ by ſie nie kurzyło/ Chceſzli też octem kropić by ſie ſtanowilo. BielSat N3; thákże koprem włoſkim troſzkę przetłukſzy przetrzęſáć á octem pokrapiać/ á ſolą theż trochę przeſaláć [ćwikłę] RejZwierc 110v; BielSjem 39.

»przyprawić, zaprawić octem« [szyk zmienny] (2:1): FalZioł I 23b, 133a; Oycowye wyedzyeć máyą iż potrzebá áby ták miłowáli ſwe [...] dzyeći [...] myędzy łáſkę też myęſſali nyeco kárnosći/ thák yáko zwykli cżynić kuchárze/ ktorzy podcżás potráwy ſlodkye zálewáyą y zápráwyáyą octem GliczKsiąż F8.

Wyrażenia: »ocet mocny« [szyk 11:8] (19): Piretrum w oczcie mocznym vwarzone/ tym zęby płocz wycieraiącz: vmacznia. FalZioł V 80v, I 67a, 91b, 133b, 145b, III 30d (16); wſzyſtko miáłko vtłucz/ á roſtworz wodą rożáną/ w kthorą maſz wlać octu mocnego nápoły/ s tegoż plaſtr vczyń SienLek 86, 124v; GórnDworz I.

»ocet rożany« (5): Na podogrę. Wezmi wodki pſinkowey/ rozchodnikowey/ oboyga po funcie/ ocztu rożanego z apteki/ iednę vnciją FalZioł V 93v, II 20b, c, V 93v, 110.

»silny ocet« [szyk 9:2] (11): zetrzy pijawkę ze krwią źieloney żáby w śilnym ocćie/ á tym pomázuy gdźieś oſkubł. SienLek 46v; iuchá w ktorey wrzał Izop y polna miętká [...] bárzo dycháwicę odgania á oceth też śiłny pijąc. SienLek 85v, 47, 48, 54v, 73, 76 (11).

»ocet twardy« [szyk 8:3] (11): weźmi głowek czoſnku zedwádźieśćiá á vwierć ie z octem twárdym/ [...] przećiw śledźionie ná słábiznę przyłóż. SienLek 95, 73, 75, 97v, 115v, 129 (11).

»ocet winny« [szyk 21:7] (28): ruta ſtłuczona á z ocztem winnem zmieſzana/ na cżoło y nos wpuſzcżona/ mocznie krew ſtanowi. FalZioł V 79, I 9c, 72c, 82b, 109d, 120c (24); Ani winnego octu [acetum ex vino]/ áni z żadne^go ine^go ktoregokołwiek [!] napoiu/ áni cokolwiek z gron wyćiſkáią/ będą pijali Leop Num 6/2; SienLek 56v, 73; wźiąwſzy wódki różánéy/ borakowéy/ częśći równé/ octu winnégo trochę przydawſzy: mázáć/ témiż wódkámi y ſkróni ieſli biją. Oczko 31.

Szereg: »wino albo (a, i) ocet« [szyk 20:7] (27): Czałe Iaie vpalonę z winem albo z ocztem wypiwſzy/ wſzythkię ciekącżki zaſtanawia. FalZioł IV 20b; Mięſo piecżyſte: w mor/ winem albo ocztem polane á tak pożywane, ieſt vżytecżnieyſze. FalZioł V 64, I 97a, IV 5b, 21c, 59b, V 42 (10); GlabGad G2; Flaſze male czenowe pul: garnczowe do wyna, i do ocztu WyprKr 120; weźmi korzeń Pokrzywny/ á wypłocz go w troiey wodźie/ po czwárty kroć/ vpłocz go Winem/ álbo octem SienLek 76v; warz w ocćie z Winem bukwicę á onę iuchę piy/ záſtánowić biegunkę SienLek 101v, 56v, 76v [2 r.], 98 [2 r.], 102, 102v (15).

a. W opisie męki Chrystusa (51): Nátrząſáli ſię też z niego y drabi/ przyſtępuiąc/ y ocet mu podáiąc/ y mowiąc: Ieſliś ty ieſt krol Zydowſki/ wybaẃ ſámego siebie. LatHar 725, 522, 701, 713, 735 [2 r.], 736; ieden z nich/ wźiąwſzy gębkę nápełnił ią octem/ y włożył ná trćinę/ y dawał mu pić. WujNT Matth 27/48; Nágrawáli go też y żołnierze przychodząc/ á ocet mu podáiąc [milites accedentes et acetum offerentes] WujNT Luc 23/36, Mar 15/36, s. 379, Ioann 19/29 [2 r.], 30.

Zwrot: »octem (na-)poić, napawać, napojenie« [szyk zmienny] (16:6): OpecŻyw 146, 150, 161; Y dali na pokarm moy żołć/ á w pragnieniu moiem napawali mie ocztem. TarDuch A7; RejPs 100; LubPs Q [2 r.]; HistRzym 102; BudBib I 306v; KochPs 101; ArtKanc D10, D19v, E9v; Dla nas poioneś octem/ áby mdłośći moie/ Swe pośilenie bráły/ y moc/ w trwogi ſwoie. GrabowSet P4v; LatHar 266, 275, 278, 280, 488, 586, 612; WujNT 181.

Szereg: »ocet i (a) żołć; ocet z żołcią« [szyk 15:14] (18:11): BierRaj 22; OpecŻyw [79]v, 146, 149, 150, 161; Tako panie Iezu Kriſte mnie racży wyzwolić przez ſwięte dobrodzieyſtwa twoie/ [...] Przez Włocżnię/ przez cierniową koronę/ przez picie żołci y ocztu TarDuch D4v, C6; RejPs 100, 101; MurzNT 128v; LubPs Q marg; HistRzym 102; BudNT Matth 27/34; ArtKanc D19v, E9v; O Pánie Iezu Chryſte/ chwałęć dáię ná krzyżu zránionemu/ żołćią y octem nápoionemu LatHar 280, 259, 266, 278, 296, 309 (9); WujNT 118 marg; Potym záwołał: Pragnę. Oni do vſt iego Podáli ocet z żołćią: lecz pić niechćiał tego. SiebRozmyśl H4v, E, K.

DDJ