Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ODKUP

Następne hasło: ODKUPICIELKA »

ODKUPICIEL (208) sb m

o jasne; -ciél (3), -ciel (2); -ciél BiałKat (2); -ciel Mącz; -ciél : -ciel OpecŻyw (1:1); -ciel-.

Fleksja

	sg	pl
N	odkupiciél
G	odkupiciela	odkupiciel(o)w
D	odkupicielowi
A	odkupiciela
I	odkupicielem
L	odkupicielu
V	odkupicielu

sg N odkupiciél (61). ◊ G odkupiciela (27). ◊ D odkupicielowi (10). ◊ A odkupiciela (34). ◊ I odkupicielem (27); -em (2), -(e)m (25). ◊ L odkupicielu (9). ◊ V odkupicielu (38). ◊ pl G odkupiciel(o)w (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w. (z Cn).

Znaczenia

Ten, kto wybawia kogoś od jakiegoś zła (208)

Ten, kto wybawia kogoś od jakiegoś zła; redemptor Mymer¹, Vulg, PolAnt, Calag, Calep, Cn; liberator Mącz; salvator Calag; assertor, vindex libertatis Cn (208): Redemptor. Erloſer. Odkupiciel. Mymer¹ 3v; Mącz 191b; Calep 902a.

a. O Bogu Ojcu [w tym czyj (14): pron poss (10), ai poss (3), G pron (3) (w tym: pron poss i ai poss (2))] (16): Odkupićiel ich mocny: Pan wſzech zaſtępow imię iego ſądem będzie bronił rzecży ich Leop Ier 50/34, Is 48/17, 49/7; Y przydźie odkupićiel do Syonu y do onych ktorzy ſię náwrácáią od złośći w Iákobie/ mowi Pan. BibRadz Is 59/20, Is 48/17, 54/5, 8; To mowi Pan Bog Krol Izráelow y odkupiciel iego Pan zaſtępow SarnUzn E3, E3; CzechRozm 9, 133; Y wſpomionęli/ że pan ich ieſt zbáwićielem/ Ze bóg ze wſzech nawyżſzy ich odkupicielem. KochPs 116; CzechEp 271.

Szeregi: »Ociec, (i) odkupiciel« = Pater, redemptor PolAnt (2): Ty Pánie ieſteś Oćiec náſz/ y Odkupićiél náſz. BiałKat 6; BudBib Is 63/16.

»zbawiciel i odkupiciel« (1): y dozna wſzelkie ćiáło żem ia Iehowá zbáwićiel twoy y odkupićiel twoy [quod ego Dominus salvans te, et redemptor tuus] mocarz Iáhákowow. BudBib Is 49/26.

b. O Mojżeszu (2): Tegoć Moyzeſzá [...] Bog kśiążęćiem y odkupićielem poſłał przez rękę ániołá ktory mu ſię vkazał we krzu. WujNT Act 7/35, s. 422 marg.

c. O Chrystusie czyniącym zadość za ludzkie grzechy swą męką i śmiercią na krzyżu [w tym czyj (147): pron poss (110), G sb i pron (37)] (187): OpecŻyw 11, 37v; y narodzy ſyą w dnyach oſtatecznych ſz panny zydowſky bog y czlouyek odkupyczyel PatKaz III 103; RejPs 189; SeklKat R2; Bo iſćie wiem że Odkupićiel moy żyw ieſt/ á w oſtátecżny dzień że mam powſtháć z źiemie Leop Iob 19/25; BibRadz Gen 3 arg; BielKron 178v, 467v; A iż Sin Boży ieſt y Krolem Izráelſkim/ on ieſt właśćiwy Odkupiciel/ on Bog Sábbáot SarnUzn E3, E4 marg; RejPos 2, 221v, Ooo3v; RejPosWiecz² 93 [2 r.]; BiałKat 346; GrzegŚm 3; KuczbKat 120; WujJud 176; RejPosWstaw [21³], 111; BiałKaz D4v; CzechRozm 106; KarnNap E2; Calag 437a; SkarŻyw 82, 358, 393, 542; IEzus mu imię dáli/ boć ieſt náſz Zbáwićiel/ dla tegoć ſię národźił/ áby nas wyſwobodził/ wierny Odkupićiel. ArtKanc G9v; GrabowSet H; bo to Izáiaſzowe mieśce/ o náſzym odkupicielu S. Ian wyłożył. LatHar 246, 335, 479, 486, 511, 566, 579, 589; WysKaz 25, 27; SiebRozmyśl B3, C, Cv, F; SkarKaz 457a, 608b; Przypátrzmy ſię dobrze Iudaſzowi: onći to Iſzkáryotowic: onći to izmiennik co miſtrzá ſwego tárgował/ co kupcżył odkupićielem KlonWor ded **2v.

W połączeniu z imieniem Chrystusa lub innymi jego określeniami (59): Chwála cżeſtz ij ſláwa bądz tobie krolu kriſte odkupicielu OpecŻyw 72, 153v; PatKaz II 48v; TarDuch A8, D4v; BielŻywGlab nlb 8; Mowi Prorok z perſony otzczow żądaiącich prziſzcia na ſwiat pana Ieſuſa odkupiciela. WróbŻołt aa2v; RejPs 97,130v; SeklWyzn 2, B, b2v, D, g2v; SeklKat D2, D3, N3v; KrowObr C, 2v, 11v, 98, 151v; BibRadz II 59c marg; BielKron 138; HistRzym 94v; RejPos 63, [344]v; RejPosWiecz² 94v; CzechRozm 49v; KarnNap D4, E3, F; SkarŻyw 70, 429; Chwalimy ćię OYcże nas wſzech ſtworzyćielu/ ℟. Chwalimy ćię SYnu náſz odkupićielu ArtKanc K14v, L2; LatHar 34, 44, 86, 172, 224 (18); SarnStat 4, 1086, SiebRozmyśl B2; PowodPr 17; SkarKaz 162b.

W połączeniach szeregowych (28): Wezrzy na mię mily cżlowiecże/ [...] bom ci iá ieſt twoy oblubienietz iedyny/ ſtworzyciel ij odkupiciél laſkawy a vbogi OpecŻyw 141; RejPs 146v; MurzNT A4; KrowObr 147, 154v, 218v; RejAp 28, 54v, 68v; RejPos 106v, 223v, 246, 272v, 286v, 343v, [344]v; RejPosWiecz² 92; RejPosWstaw [143³]v; CzechRozm 58; zbłądziłem [!]: [...] Bogá Páná y ſtworzyćielá y odkupićielá mego odſtąpiwſzy: do cżártá nieprzyiaćielá iego [...] przyſtałem. SkarŻyw 172; CzechEp 313, 338; LatHar 143, 239, 352, 355; WujNT 693; SkarKaz 4b.

W charakterystycznych połączeniach: człowiek odkupiciel (2); jedyny (jeden) odkupiciel (8), łaskawy (nałaskawszy) (3), miłościwy, namilszy (6), narodzony, niewinny, (jest) obiecan (2), ostateczny (ostatni) (3), prawy, święty, ubogi, wierny, wiernych, właściwy, żyw (jest) (żywie) (6); cześć odkupiciela (2), krew (3), krzyż, matka (2), męka, narodzenie (2), ociec, pogrzeb, przyście, śmierć, uczeń, zasługa, zmartwychwstanie; miłość ku odkupicielowi, wdzięczność; odkupiciela chwalić, figurować, miłować, obrazić, odstąpić, oglądać, porodzić, (za)przeć się (2), przeklinać, przywieść; (u)wierzyć w odkupiciela (4); za odkupiciela naznaczony; kupczyć odkupicielem, zwać; weselić się z odkupicielem; słychać o odkupicielu; stanąć przy odkupicielu; odkupion w odkupicielu, rozkochać się.

Wyrażenia: »odkupiciel dusz(e)« (2): DZiękuię tobie namiłośćiwſzy Pánie odkupićielu duſz náſzych (Iezu Chryſte) LatHar 224, 143.

»odkupiciel narodu (a. rodzaju, a. plemienia ludzkiego), ludzi (a. człowieka)« [szyk 12:1] (11:2): OpecŻyw 153v; PatKaz II 53; PatKaz III 103v; BielŻywGlab nlb 8; RejPos 55; y ták ſię dał widzieć/ iſz poznáć mogł że to był odkupićiel rodzáiu ludzkie^go/ Bog y cżłowiek Chryſtus Iezus SkarŻyw 101; LatHar 238, 341, 354, 395, 428; SiebRozmyśl B2; PaxLiz E2.

»odkupiciel (wszego) świata« (14): PatKaz II 20, 48v, 58, 74, 85; Synu odkupicielu ſwiata Boże ſmiłuy ſie nad nami. TarDuch A8; BibRadz II 59c marg; LatHar 86, 172, 355, 500, 502, 525; Nákoniec vpominki oddali Bozkie y krolewſkie y odkupićielowi świátá godne. SkarKaz 520a.

Szeregi: »baranek a odkupiciel« (2): w ktorym [bóstwie] też oglądáią y onego Báránká ſwego á odkupicielá ſwego. RejAp 186, 129v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»Bog abo odkupiciel« (1): iż to dziwna rzecż miáłá być ku rozumowi [...]/ iżby cżłowiek ná ſwiecie národzony/ ieſzcże w thák vniżonym ſtanie/ miał być rozumian być Bogiem ábo odkupicielem RejPos 16.

»Jezus albo odkupiciel« (1): izaſz tu nie iáſnie wyznawa/ że ten IEZVS álbo Odkupiciel/ iákoś ſlyſzał v Ezáiaſzá/ nie ieſth okromia tegoż Bogá/ to ieſt/ ieden z nim. SarnUzn E4.

»Pan a (i) odkupiciel« (19): RejPs 80, 109v; Wierzę teſz w Ieſuſa Chryſtuſa/ ſyna bożego iedynego/ pana y odkupiciela naſzego. SeklWyzn B, b2v, g2v; SeklKat O2v; MurzHist C2; Cżemuſz wſzędi piſmo ſwięte zowie tego Páná á odkupicielá náſzego tym Báránkiem? RejAp 52,99v, 117v; RejPos [77]v, 78, [108]v, 110v, [137], 186v, 231v; CzechRozm 198; CzechEp 73. [Ponadto w połączeniach szeregowych 9 r.]

»stworzyciel (a. twórca) i (a) odkupiciel« (15): PatKaz II 53; RejPs 144v; MurzHist D3; HistRzym 94v; Boże tyś nádzieiá moiá/ zaprzeć ſię ćiebie tworcę y odkupićielá nie mogę SkarŻyw 402; WerGośc 221; O ſtworzyćielu/ y odkupićielu moy/ Pánie Iezu Chryſte/ rácż poſtáwić mękę/ krzyż y śmierć twoię/ miedzy ſądem twoim/ y duſzą moią. LatHar 653, 143, 153, 182, 294, 660; SiebRozmyśl B2; PowodPr 17; SkarKaz 7a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»zbawiciel (a. wybawiciel), (a, i) odkupiciel« [szyk 22:10] (32): O Blogoſławiony krolu [...]/ zbawicielu ij odkupicielu grzéſſnégo cżlawieka [!]. OpecŻyw 153v; BielŻywGlab nlb 8; SeklWyzn 2, D; SeklKat D2, D3, E4, N3v, P; KrowObr C, 2v, 11v, 98, 151v, 242v; RejPos 21, 55, 63, [344]v; RejPosWiecz² 94v; CzechRozm 202; iż po Bogu iedynym nie mamy procż tego Iezuſá Chriſtuſá inſzego y wybáwićielá y odkupićielá CzechEp 289; ArtKanc L12; LatHar 238, 311, 341, 395, 400, 428, 637; SiebRozmyśl B4 [2 r.]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 10 r.]

α. O świętych i Matce Boskiej (złośliwie ze stanowiska innowierców) (3):

W połączeniach szeregowych (2): A batzyſz iuſz/ iako wiele maćie/ tych Iednatzow/ przytzyńcow/ zaſthępcow/ rzetznikow/ zbáwićielow/ odkupićielow/ y Bogow/ kthorzy nic nie ſą rozni od Kryſtuſá v was KrowObr 218v, 167v.

Wyrażenie: »odkupiciel świata« = Matka Boska (1): Syná Bożego/ Páná Iezu Kryſthá [...] przą ſie: I ná to mieyſce pánnę Máryą tzynią y zbáwićielem y odkupićielem wſzyſtkiego ſwiátá KrowObr 151v.

Szereg: »i zbawiciel i odkupiciel« (1): KrowObr 151v cf Wyrażenie.

Synonimy: wybawiciel, wyświebodziciel, zbawca, zbawiciel.