[zaloguj się]
[pdf]

ODPOCZYNĄĆ (142) vb pf

Oba o jasne.

Fleksja
praet
sg pl
1 m -m odpoczynął m pers
2 m -ś odpoczynął m pers
3 m odpoczynął m pers odpoczynęli
f odpoczynęła m an
n odpoczynęło subst odpoczynęły
plusq
sg
3 m był odpoczynął, odpoczynął był
imperativus
sg pl
2 odpoczyń odpoczyńcie
3 niech(a)j odpoczynie
conditionalis
sg pl
1 m m pers bysmy odpoczynęli, bychmy odpoczynęli
2 m byś odpoczynął m pers byście odpoczynęli
3 m odpoczynąłby, by odpoczynął m pers by odpoczynęli
f by odpoczynęła m an
n by odpoczynęło subst by odpoczynęły

inf odpoczynąć (37). ◊ fut 1 sg odpoczynę (6). ◊ 2 sg odpoczyniesz (4). ◊ 3 sg odpoczynie (17). ◊ 1 pl odpoczyniemy (1). ◊ 2 pl odpoczyniecie (2). ◊ 3 pl odpoczyną (2). ◊ praet 1 sg m -m odpoczynął (1). ◊ 2 sg m -ś odpoczynął (2). ◊ 3 sg m odpoczynął (18). f odpoczynęła (2). n odpoczynęło (1). ◊ 3 pl m pers odpoczynęli (2). subst odpoczynęły (1). ◊ plusq 3 sg m był odpoczynął (1), odpoczynął był (1) GórnDworz (1:1). ◊ imp 2 sg odpoczyń (6). ◊ 3 sg niech(a)j odpoczynie (1). ◊ 2 pl odpoczyńcie (2). ◊ con 2 sg m byś odpoczynął (2). ◊ 3 sg m odpoczynąłby, by odpoczynął (12). f by odpoczynęła (1). n by odpoczynęło (2). ◊ 1 pl m pers bysmy odpoczynęli (1) OpecŻyw, bychmy odpoczynęli (1) RejZwierc. ◊ 2 pl m pers byście odpoczynęli (2). ◊ 3 pl m pers by odpoczynęli (4). subst by odpoczynęły (3). ◊ part praet act odpoczynąwszy (7).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI w. s.v. odpocząć.

1. Przestać na jakiś czas robić to lub podlegać temu, co jest odczuwane jako trud lub cierpienie; nabrać na nowo sił, wytchnąć; requiescere Vulg, PolAnt; quiescere Vulg, Mącz; accubare PolAnt; interquiescere, laxare a. recipere animum, relaxare se Mącz [w tym: o Bogu po stworzeniu świata 10 r.] (125): Szedł [żółw] ſobie w drogę ſkakáiąc: Y drzewiey nie odpocżynął/ Aże więc ná kreśie ſtánął. BierEz L4; OpecŻyw 115; BierRozm 23; Pan Bog przes ſſeſcz dni wſziſtko ſtworził á ſiodmego odpoczinął SeklKat G, Gv; Bo to wdzyęcżna rzecż ciáłu by odpocżynęło/ A onym ſnem roſkoſznym ćichucżko záſnęło. RejWiz 31, 31 [2 r.], 62; Leop Ex 20/11, Is 57/10; RejZwierz 22; Iáko ſługá prágnie ćieniá (marg) To ieſt nocy áby odpoczynął. (–) BibRadz Iob 7/2, Gen 2 arg, Ex 23/12, Deut 5/14; OrzRozm Tv; BielKron A5v, 359v, 435; opus est fessum quiescere, Potrzebá yeſt ſprácowánemu odpoczinąć. Mącz 264d, 10b, 186c [2 r.]; LeovPrzep G4; GórnDworz O, S3v; BudBib I 279b marg, Dan 12/13; ArtKanc M6v; PowodPr 50.

odpoczynąć od czego (3): BibRadz Gen 2/2; Y odpoczynął Bog dniá śiodmego od wſzytkich ſpraw ſwoich. WujNT Hebr 4/4. Cf »odpoczynąć od prac«.

odpoczynąć z czego (1): Vſiadł ſobye málucżko/ áby z oney trwogi/ Kęs ſobye odpocżynął/ áby k ſobye przyſzedł RejWiz 109.

odpoczynąć w czym [= od czego] (1): Obroćił ſie wnet z drogi/ áby vlżył głodu/ A iżby odpocżynął w gorącośći w chłodu. RejWiz 142v.

odpoczynąć gdzie (18): widzi mi ſie ſluſſniéy ijżebyſmy ſie do wiecżornika [...] wrocili/ a tam odpocżynęli OpecŻyw 158v, 158v; RejPs 198v; RejWiz 142v; proſzę zebyśćie wźiąwſzy trochę wody vmyli nogi ſwoie/ ápodpárwſzy ſię tu ſobie pod drzewem odpoczynęli. BibRadz Gen 18/4, Ez 34/14; Náoſtátek rzekli ćirniu: Podź ty á pánuy nád námi. Ktore rzekło: Podźcieſz tedy á odpocżyńcie pod mym cieniem BielKron 50v, 444v, 453, 456v; RejPos 138; Ten dzień ktorego ſie maſz potykáć/ odpocżyń ná mieyſcu ſłuſznym BielSpr 16v; przeſzli Iordan á odpocżynęli w Hároherze BudBib 2.Reg 24/5, 2.Reg 16/14; ModrzBaz 47; KochDryas A2v; SkarŻyw 285; GDy Ionáſz Prorok [...] pod ćieniem bluſzcżowym/ [...] mile odpocżynął [...] WysKaz 1.

W przeciwstawieniu: »robić ... odpoczynąć« (1): ſześć dni rob y ſkońcż ſwe roboty/ w Siodmy odpocżyń bo ieſt święty. ArtKanc M6v.

W porównaniu (1): Kto w vſtawicżney pracy wiecżny z niego oſeł/ Nigdy nie odpocżynie iáko mieyſki poſeł. BielKom D6.

W charakterystycznych połączeniach: czasu swojego odpoczynąć, dobrze, w [jaki, który] dzień (2), kiedy chce, mile, (dnia) siodmego (10), w słuszną godzinę, tymczasem, w tym czesie; kilko dni odpoczynąć, rok; odpoczynąć w chłodu, pod cieniem (2), pod drzewem, na miejscu słusznym, w oborach, na posłaniu, w przybytku; odpoczynąć w gorącości, od sw(oj)ej sprawy (2), z trwogi; drzewiej nie odpoczynąć, aże ..., nigdy.

Zwroty: »odpoczynąć nie dać« [zawsze z określeniem czasu trwania] (4): OpecŻyw 115; Nadto żeć czałą noc [żona] odpocżynąć nieda wymawiaiąc, tato piękniey chodzi niżli ia BielŻyw 108; z drugiey ſtrony Turcy ſzturmowáli do obozu/ żadney godziny náſzym odpocżynąć niedáli BielKron 312v, 312v.

»mało (a. maluczko, a. malutko), kęs, nieco, trochę, na czas odpoczynąć« = paululum interquiescere Mącz; requiescere pusillum Vulg [szyk zmienny] (6:2:2:2:1): A gdy byla przywiedziona naprzod do domu Iánowégo ij do matki iego/ tamo ſiadla ij malutko odpocżynęla. OpecŻyw 158v; RejJóz P5; RejWiz 109; BielKron 58, 389v, 444v, 458v; Mącz 341d; GórnDworz Aa2; O nędzna roſkoſzy/ o márna pycho/ o krotka krotofilo: cáły dzyeń ſie ſtáráć/ biegáć/ łamáć głowę/ zábiegáiąc temu nędznemu ſwiátu/ z wiecżorá kęs odpocżynąć RejPos 317, 138; RejZwierc 142; Podźćie oſobno ná mieśce puſte/ á odpoczyńćie máluczko. WujNT Mar 6/31.

»odpoczynąć w pokoju« [szyk zmienny] (2): In pace in idipſum: dormiam et requieſcam W pokoiu ſpołem zaſnę y odpocżynę. WróbŻołt 4/9, B7v.

»odpoczynąć po pracy, od prac, z prac« = se occupatione relaxare Mącz [szyk zmienny] (2:1:1): ieſt rzecż przyrodzona cżłowieku káżdemu/ A nád wſzytki roſkoſzy to ieſt pirwſza iemu/ Aby ſobie po pracy wdzyęcżnie odpocżynął RejWiz 31; Mącz 186c; RejZwierc 176v; KochDryas A2v.

»sobie odpoczynąć« [szyk zmienny] (14): BierEz A2; ieſli też czáſu nocnego ſobie odpoczynąć chcę RejPs 206, 62; MurzHist E4; RejWiz 31,109; BibRadz Gen 18/4; Iż obacżył Pan iż wſzytko dobrze vcżynił potym ſobie odpocżynąć racżył. RejPos 42; RejZwierc 170, 176v; wiele ma naprzod ten co ſobie odpocżynie nád ſprácowánego BielSpr 16v; ModrzBaz 47; KochDryas A2v; SkarŻyw 285. [Cf też 3. OrzJan 6.]

W przen (7): A niechay nędżna głowa trochę odpocżynie Bo z dżywu y z radoſći przemowić nie mogę RejJóz P5; RejKup O; leſliż wſtąpię ná łoże ſwe do poſłánia ſpokoynego/ A ieſliż dam ſen ocżom mym áby wżdy odpocżynęły LubPs dd2v; Leop Iob 9/18; ná gorách wyſokich Izráelſkich mieſzkánie ich [owiec Pańskich] będźie/ tám odpoczyną w oborách beſpiecznych BibRadz Ez 34/14.
Zwrot: »nie odpoczynąć ręką ani nogą« (2): Sam Bog wie iák wſwym ſtanie ták długo trwáć mogą [chłopi]/ Nigdy nie odpocżynąć ręką áni nogą. BielSat D4v [idem] BielRozm 31.
Przen (5):

odpoczynąć pod czym (2): BibRadz Eccle 7/13; Ten będzie mieſzkał w goſpodzie wſzech dobr á pod dáchem iey záchowa dziatki ſwoie/ y odpocżynie [morabitur] pod gáłąſkámi iey [mądrości]. BudBib Eccli 14/25.

odpoczynąć w kim (1): TAk k nam woła ſam Syn Boży/ podźćieſz do mnie prácowići/ dla grzechow ſwych troſkliwi/ [...] we mnie odpocżyniećie. ArtKanc O3.

Zwroty: »odpoczynąć nieco [z czego]« (1): Mnię też cżás będzie vchwyćić ſie brzegu/ A odpocżynąć nieco ſobie z biegu Wyſiadwſzy z morzá/ gdziem Widę przeymował KochSz C3v.

»odpoczynąć sobie« [szyk zmienny] (2): gdyż to ieſt ſwięta wola twoiá/ ábyś ſobye iuż theż odpocżynął w Boſtwie ſwiętym ſwoim/ roſpráwiwſzy ſie z niewierniki ſwoiemi RejPos 262v; KochSz C3v.

a. Zaznać spokoju, ukojenia; żyć bez trudów i niebezpieczeństw (22):

odpoczynąć od kogo (1): będziećie mieſzkáć w źiemi kthorą wam da Pan Bog wáſz/ ábyśćie odpocżynęli od wſſyſtkich nieprzyiaćioł Leop Deut 12/10.

Przen: Przestać być używanym, nie być terenem czegoś (2): zá cżáſu Iáhelá/ odpocżynęły śćieſzki Leop Iudic 5/6.

odpoczynąć od czego (1): I odpocżynęłá źiemiá od walk. Leop Ios 11/23.

a) [O ziemi uprawnej: poleżéć odłogiem:
Fraza: »odpoczynie rola«: gdy przez niektory cżás odpocżynie rola/ záśię pierwſzey mocy nabywa. Cresc 1571 667.]
α. Zakończyć czynne życie; zażyć spokojnej starości; otioso animo esse Mącz; conquiescere Modrz (9): A thy Iakobie ſługo moy/ nie boy ſię/ áni ſię lękay Izráelu/ ábowiem oto wybáwię ćię z dáleká/ y naſienie twoie z źiemie poimánia twego/ A wroći ſię Iakob á odpocżynie BibRadz Ier 46/27.

odpoczynąć gdzie (2): był Berzellai Gáláádcżyk ſtáry bárzo [...]. Y rzekł Krol do niego Berzellai: Iedź ſemną/ że iuſz odpocżynieſz bezpiecżnie w Ieruzálem. Leop 2.Reg 19/33; ModrzBaz 119.

Zwroty: »odpoczynąć od prace« (1): Zbieżáłoć láto oney gorącey śrzedniośći twoiey [...]. Iuż nicżego nie cżekáſz iedno oney ſpokoyney źimy/ ábyś też ſobie odpocżynął od wſzelkiey prace ſwoiey. RejZwierc 136.

»sobie odpoczynąć« [szyk zmienny] (6): RejJóz L; Ten Iarmark ia ſam odprawie [...]. Potem też porucze tobie Chcze też odpoczynaċ [lekcja: odpoczynać mniej prawdopodobna] ſobie. Bo mi tey praczey nietrzeba Bo tez iuż mam doſyċ chlieba. RejKup e4; Mącz 259a; Y nie lepieyże mnie było ſwego doględáć á ſpokoynego żywotá vżywáć? niż ták iáko gonna máśſiá zá dworem biegáć? O iuż wierę też cżás ſobie odpocżynąć. RejZwierc T58v, 136; tákim zásłużonym żołnierzom godźiłoby ſię máiętnośći iákie dáwáć: gdźieby y oni przyſzedſzi do ſtárośći ſobie odpocżynęli ModrzBaz 119.

Szereg: »pokoj sobie uczynić a odpoczynąć« (1): Kiedy nalepiey Tullus pokoy ſobie chciał vcżynić á odpocżynąć/ zápalił mu zamek grom BielKron 102.
β. O umarłych (12):
αα. Zaznać ukojenia po trudach życia; otrzymać zbawienie wieczne (10): A gdy ſie bárzo zmordował/ Nędzny ośieł śmierći żądał: A iuż ále rádniey zginę/ Za po śmierći odpocżynę BierEz R2v, R2v; niedługo płácż nád vmárłym/ ábowiemći odpocżynął BiałKaz D3.

odpoczynąć od czego (3): Abowiem ktory wſzedł do odpoczynienia iego/ ten też odpocżynął od ſpraw ſwych WujNT Hebr 4/10. Cf »odpoczynąć od prac«.

odpoczynąć gdzie (3): Teżeś tu iákiś cżyściec wſpominał nieboże/ Iż ſobie tám nędznicżek odpocżynąć może/ A kiedy ſie wycżyśći/ to proſto do niebá/ Poydzye RejWiz 163v; GórnDworz Mm6; RejPos 262v.

Zwroty: »odpoczynąć od prac, z prac« = requiescere a laboribus Vulg (2:1): RejAp 123v; Tu [w niebie] odpocżynie káżdy s prac ziemſkich GórnDworz Mm6; WujNT Apoc 14/13.

»sobie odpoczynąć« (2): RejWiz 163v cf odpoczynąć gdzie; RejZwierc 115v cf »spokojnie odpoczynąć«.

»[po czym] spokojnie odpoczynąć« (1): ſtáraymyſz ſie też ábychmy ſobie po tych burzkach á po tych trwogach dziwnych ſwiátá tego nadobnie á ſpokoynie odpocżynęli. RejZwierc 115v.

W przen (1):
Zwrot: »odpoczynąć [po czym] w pokoju« (1): Wódzu prawdźiwy/ y wiecżna światłośći/ Vſkróm z łáſki ſwéy morſkié nawałnośći. A podnieś ogiéń portu zbáwiennégo: Ná który pátrząc moglibyſmy tego Morzá chytrégo zdrady Przebydź/ bez wſzelákiéy wády: A odpoczynąć po tym żeglowániu/ w długim pokoiu/ y beſpiecznym ſpániu. KochFrag 15.
ββ. O zwłokach: zostać pogrzebanym, spocząć w grobie (2):

odpoczynąć gdzie (1): (nagł) Krwáwa rola. (–) ZA ćię/ zá cię moy Chryſte/ kupiono tę rolą: Dla tych ktorzy z Oycżyzny záſzli w tę niewolą. [...] Zeby wżdy po ich śmierći ćiáłá nie ginęły: Ale w tym tu ogrodźie twym odpocżynęły KlonWor 81.

Zwrot: »odpoczynąć w nadziei« (1): nád to y ćiáło moie odpoczynie w nádźiei [requiescet in spe]. WujNT Act 2/26.
b. Zrobić przerwę w czymś; skończyć; quiescere Vulg, Modrz; conquiescere Mącz (13): Nisi perfecta re, de me non conquiesti, Pirwyś nie odpoczinął áliżeś to przewiódł y przekonał co mnie należáło. Mącz 341d; tácy/ álbo zgołá tego lékárſtwá/ iáko náturze ſwéy nieſprzyiáynégo/ poprzeſtawáią: álbo dni kilko odpoczynąwſzy/ do niego ſye záś wracáią Oczko 21v.

odpoczynąć z czego (1): A ia nie drzewiey z płácżu odpocżynę/ Aż táką wdźięcżną vſłyſzę nowinę. GrochKal 7.

Zwroty: »sobie odpoczynąć« [szyk zmienny] (5): Ale iuż ty pánie Pápiſto ktoryś ſobie odpocżynął/ w rozmowie moiey około dźielnośći: czás ieſt ábyś konał to coś pocżął OrzRozm R2v; BielKron 248, 259; GórnDworz Ff8v; A ten ſie drugi záſię iedno wala á przewráca iáko kiernoz w bárłogu kiedi ſie drożdzy opije/ á máło ſobie odpocżynąwſzy záſię znowu drożdzy ſzuka. RejZwierc 142.

»troszkę odpoczynąć« [szyk zmienny] (3): Iż tu odpocżynął był troſzkę pan Kriſki. Rzekł thák pan Boiánowſki. GórnDworz D8v, M3v, Bb2v.

Szereg: »przestać i odpoczynąć« (1): Przeſtali mocni w ludu Iſráelſkim/ y odpocżynęli [Cessaverunt ... et quieverunt] Leop Iudic 5/7.
Przen (1):
Zwrot: »odpoczynąć sobie« (1): nie dźiw téż/ że téy częśći zwyćięztwo przypiſuią/ w któréy męztwo nieprzyiaćielá tureckiſgo odpoczynęło ſobie/ nie ták wiele krwią ſyté/ iáko mordem ſprácowáné. OrzJan 42.
2. Zatrzymać się w jakimś miejsca, pozostać gdzieś; requiescere Vulg, PolAnt; quiescere Vulg (16): bo ták mowi Pan ku mnie: Odpocżynę/ y oglądam na ſwym mieyſcu/ iáko ſwiátło w południe iáſna [lege: jasne] ieſt Leop Is 18/4.

odpoczynąć gdzie (3): Odpocżyńże tu teraz/ á gdy będzie rano/ ieſli ćię będzie chćiał mieć ſobie práwem krewnośći/ dobrze ſie ſthánie Leop Ruth 3/13, Gen 8/9; BielKron 5.

W przen (1): Ktora [gołębica] gdy nie nálázłá gdzieby odpocżynęłá nogá iey/ wroćiłá ſie kniemu do Korabiá Leop Gen 8/9.
Przen (11):

odpoczynąć na kim (2): BudNT Luc 10/6; Do ktoregokolwiek domu wnidźiećie/ naprzod mowćie: Pokoy temu domowi. A ieſliby tám był ſyn pokoiu/ odpoczynie ná nim pokoy wáſz: á ieſli nie/ wroći ſię do was. WujNT Luc 10/6.

a) O Duchu Świętym wobec wybranych bożych [w tym: nad kim (4), na kim (2), w kim (l)] (7): vynydzye roſczka ſkorzenya yeſſe [...] to yeſt marya panna a odpoczynye nanyey duch panſky PatKaz III 94, 111v; A gdy w nich odpocżynął duch/ prorokowáli Leop Num 11/25, Num 11/26; BibRadz Is 11/2; NiemObr 103; WujNT 1.Petr 4/14.
b) Wymierzyć cios, ukarać [na czym] (2): Abowiem ręká Páńſka odpoczynie ná they gorze/ á Moáb będźie ſtárt pod nią iáko zgoniny podeptáne w gnoiu. BibRadz Is 25/10; á gdziekolwiek go naydziemy/ tedy pádniemy nań (marg) Wł. odpocżyniemy ná nim. (–)/ iáko pada roſá ná ziemię/ á nie zoſtáwiemy v niego [...] y iednego. BudBib 2.Reg 17/12.
a. Kończyć się w danym miejscu, sięgać dokądś [gdzie] (1): Kámienye ktore ſie wynioſſą nád wodę nachilone ſą/ áby odpocżynęły w Arnon Leop Num 21/15.
3. Pozwolić wytchnąć, dać odpoczynek [komu] (1): áby [cesarz turecki] kiedyżkolwiek y ſobie/ y ſwoim odpoczynąć mógł/ zléćił króleſtwo Ianowi królowi Węgierſkiému OrzJan 6.

Synonimy cf ODPOCZĄĆ.

Formacje współrdzenne cf ODPOCZĄĆ.

Cf ODPOCZNIENIE

MM