[zaloguj się]
[pdf]

OKRUTNOŚĆ (135) sb f

Oba o jasne.

Fleksja
sg pl
N okrutność okrutności
G okrutności okrutności
D okrutności
A okrutność okrutności
I okrutnością
L okrutności okrutnościåch
V okrutności
inne sg a. pl G - okrutności

sg N okrutność (32). ◊ G okrutności (29). ◊ D okrutności (4). ◊ A okrutność (26). ◊ I okrutnością (17). ◊ L okrutności (7). ◊ V okrutności (1). ◊ pl N okrutności (1). ◊ G okrutności (3). ◊ A okrutności (1). ◊ L okrutnościåch (1). ◊ G sg a. pl okrutności (13).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI w.

1. Skłonność do zadawania cierpień i związane z tym poępowanie, okrutne traktowanie kogoś; crudelitas, immanitas Mącz, Modrz, Calep; feritas Mącz, Modrz; atrocitas Mącz, Calep; acerbitas, arrogantia, diritas, severitas, trucitas, truculentia Mącz; tyrannis Modrz; ferocitas Calep (108): OpecŻyw 85; LubPs S5; RejWiz 172v; Miedzy ktorymi żony tákiey okrutnośći były/ iż gdy nie mogły po poraſce łáſki they v Máryuſá vprośić áby w klaſztorzech zá mniſzki ſłużebne mieſzkáły/ przed ocżymá nieprzyiacielſkimi ſwe dzyeći pobiły BielKron 130, 10, 116, 117v, 146, 167v, 203; Mącz 2b, 19c, 69c, 89d, 120d (9); WierKróc A2v; W okrutnośći [cesarz Kommodus] ſie kochał łáſki tám nie miewał. Káżdy z máłey przycżyny ſmierći prętko doſtał/ W ogień niektore miotał á drugie záś chwoſtał. PaprPan [Gg]4v; Co ieſli ten okrutnośćią y pychą grzeſzy/ który zbytniego á bezmiernego pánowánia nád ludźmi ſwemi vżywa ModrzBaz 47v, 80, 108, 144; Calep lila, 273a, 414b, [507]a; GrabowSet L; Zkąd iáſna rzecz/ że okrutnośćią/ niewolą/ y liczbą/ záwſze byłá Azya ſławna OrzJan 41; LatHar 262; Y podobno dla tego ludźie áż do potopu źwierząt żadnych nie zábijáli [...]: áby zábijáiąc źwierzętá/ do okrutnośći ſię nie zwyczáili/ y potym ſię do roźlania krwie ludzkiey nie ſpoſobili. SkarKaz 314b; KlonWor 65.

okrutność od kogo na kogo (1): Z nowu Turcy przypuśćili ku ſzturmu proſthy lud pierwey/ áby ſie ná nich ſprácowáli obegnáńcy/ á ktorzy niechćieli/ okrućieńſtwo nád nimi cżynił Máchomet/ bo tám ná tákie więtſza okrutność od páná ſwego niż od nieprzyiaćielá BielKron 250.

okrutność przeciw komu (4): GliczKsiąż Gv, G2v; BielKron 172v; [Chrystus] Nigdy nie [...] pokazuie inſzey przycżyny złości y okrutnośći ich [Żydów] przećiwko iego Miniſtrom/ iedno tę iż nie znáią Oycá y Kryſtuſá od niego posłánego. GrzegRóżn E3.

okrutność czyja [w tym: G sb i pron (25), ai poss (12), pron poss (9)] (46): MiechGlab 33, 44; Ceſarz Auguſtus gdi lie dowyedzyał o tákyey okrutnosći Herodowey przećiw ſynom ſwym że ye chciał pomordowáć/ powiedzyał [...] GliczKsiąż G2v, Gv; Widząc Rzymiánie okrutność Ceſárzow á ſkáżone obycżáie ich/ chcieli záſię Monárchią zátráćić BielKron 141; Ták piſzą o iego [cesarza Witeliusza]/ okrutnośći/ iż gdy poráźił Sylwiuſá v Bebryaku/ chodził miedzy trupy woniáiąc śćirwu cżłowiecżego BielKron 145v; Widząc inſze miáſtá okrutność ich [Krzyżaków] z boiáźni podawáły ſie im. BielKron 370, 47v, 98v, 113, 114, 116 (22); GrzegRóżn E3; Mącz 452d; Atz ieſt dużeń Moſkiewſki by ſrogi Bucephał/ V nas ſwą okrutnośćią nie będźie nic vmiał. WierKróc A3; ModrzBaz 6v, 91v, 144; Wydziałem vdręcżenie ludu mego w Egipćie/ y vſłyſzałem narzekánie ich/ ná okrutnośći Staroſt nád robotámi SkarŻyw 479, 58 marg, 479; StryjKron 71, 712; BielSjem 20; ArtKanc K15v; Phil C, O4, P3, S; LatHar 471; PudłDydo B2v. Cf Wyrażenie.

I sg w funkcji okolicznika sposobu »okrutnością« = okrutnie: Przeto ku Neronowi iáko vcżniowi ſrogo piſał y mowił/ áby przeſtał mordowáć ludzi krześćiáńſkich niewinnych okrutnoſcią ſwoią. BielKron 145. Cf »karać okrutnością«, »mścić się okrutnością«, »okrutnością prześladować«.

okrutnością czyją [ = okrutnie jak ktoś] (1): ábowiem pomázałeś ſobie ręce krwią krześćiáńſką/ okrutnośćią pogáńſką BielKron 299v.

W połączeniach szeregowych (5): Tak y v cżłowieka gdy będą paznochti nie ſzyrokie ale długie, á zakrzywione na konczach/ znamionuią drapieztwo okrutnoſć niewiarę łakomſtwo/ zawidzenie y mężoboyſtwo. GlabGad P3v; Rácż wiedźieć wáſzá Krolewſka miłość nas ſłużebniki ſwoie ná wyſpie Hiſzpanie wielką nędzę y krzywdę ćierpieć/ prze okrutność/ zazdrość/ y łákomſtwo Kolumbuſá BielKron 443v, 128v; Mącz 124d; ModrzBaz 10v.

W przeciwstawieniu: »dobrota ... okrutność« (1): Ktorzy chczą bezpiecżniey okrutniki ſkrocić ci ſie maią dobrotą á nie odzienim ſwiatłymi vkazać, bo dobrota ieſt pokoy, ale okrutnoſć zły ziſk. BielŻyw 19.

W porównaniu (1): żadna beſtya niebywa ták ſproſna á okrutna/ ktoraby z iego [człowieka] okrutnośćią mogłá być porownána ModrzBaz 6v.

W charakterystycznych połączeniach: okrutność dawna, jawna, niesłychana, przeklęta, wielka (11); pełny (pełen) okrutności (3), przyczyna (2); bać się okrutności, dowiedzieć się, pomścić się (2), przestać, strzec się; zwyczaić się do okrutnośći; bronić od okrutności (2); wymawiać z okrutności; sfolgować okrutności; cierpieć okrutność (3), uskromić, znamionować; narzekanie na okrutność, żałować się; w okrutność wpaść; grzeszyć okrutnością; uciekać przed okrutnością; kochać się w okrutnośc, zginąć.

Zwroty: »karać okrutnością« [szyk zmienny] (2): Nie byway nazbyt ſpráwiedliwy (to ieſt/ nie karz okrutnoſcią ledá o przycżynę.) BielKron 81; Phil E4.

»mścić się okrutnością« (1): [Tyberiusz] mśćił ſie nád tymi okrutnoſcią wielką/ ktorzy iego ſtrony nie trzymáli/ iedny wywołániem / drugie ná gárdle. BielKron 140.

»okrutność okazować (a. ukazować), czynić, stroić; okrutności wykonanie« [w tym: nad kim (3)] [szyk zmienny] (2:1:1;1): Ale gdy [Tatarzy] tam ludzi nie nalezli, na puſthe domy y nad choremi ludzmi (ktorzi telko zoſthali) ſwą okrutnoſć vkazowali [valitudinarios sevierunt] MiechGlab 33; BielKron 370; Insaciabilem crudelitatem exercere, Nieſlicháną okrutność ſtroyić. Mącz 69c; PaprPan Hh5; Phil G4.

»okrutnością prześladować« (1): [Domicyjanus] Krześćiány okrutnoſcią przeſládował BielKron 148.

»okrutności [nad kim, nad czym (= nad kim)] używać« (2): BielKron 151v; (nagł) Domicianus okrutny Ceſarz Rzymſki. (–) TEn był zwykł okrutnośći nád ludźmi vżywáć/ [...] Iednych wyganiał z zyemie/ drugie żywo łupił PaprPan Gg4.

Wyrażenie: »czartowska okrutność« (1): Wiecżny BOże z wyſokośći/ bądź cżeść, chwáłá twey miłośći/ żeś nas bronił w tey ćiemnośći/ od Cżártowſkiey okrutnośći ArtKanc T5v.
Szeregi: »gniew a okrutność« (1): SErgius trzeći był Papieżem ſiedḿ lat y trzy mieſiące/ ten tho był gniew á okrutność dawną w ſercu ſwoim przećiw Formozowi Papieżowi záchował BielKron 172v.

»okrutność i niemiłosierdzie« (1): [Księżna przemyska] podáłá do ſwych ſąſiad iego [Kolomana] okrutność powiádáiąc y niemiłoſierdzie. BielKron 301v.

»okrutność a srogość« (1): gdi tho zá tym isć może/ że ſynowie widząc okruthnosć á ſrogosć przećiw ſobye oycowſką/ mogą ſie przećiw yemu poruſſyć GliczKsiąż Gv.

»złość a (i) okrutność« (2): KAmbeſes ſyn Cyruſow/ ktorego piſmo ſwięte zowie Nábchodnozor/ dla iego złośći á okrutnośći/ piſzą go też y Artáxerſem być álbo Aſweruſem BielKron 113; GrzegRóżn E3.

Wyrażenia przyimkowe: w znacz, okrutnie, w sposób okrutny: »z okrutności« (1): katowie ſie náń [na Jezusa] rzucili z wielkié okrutnoſci ij pocżęli drzetz ij ſiepátz s niego odzienijé OpecŻyw 125.

»z okrutnością« (3): A tak że ręce iego [Jezusa] roſkoſſné z wielką okrutnoſcią związáwſſy/ ku Annáſſowi iako lotra ſromotnie wiedli OpecŻyw 108v; SkarŻyw 317; StryjKron 406.

»w okrutności« (1): Przypadł ieden ze cżterzech ktory mu [Neronowi] rękę poſtáwił drżącą áż ſie ſam zábił/ á thák zginął w okrutnośći iáki ſam był BielKron 145.

W przen (2): pod ćieniem zwierzchnośći drugich ludźi/ iádowitą okrutność w ſobie mieć [...] ieſt to więcey ſzaleńſtwo/ od Dyabłá we złe ludźi wrzucone/ á niż śmiáłość ludzką chęćią wźiętá. ModrzBaz 64.
Wyrażenie: »serdeczna okrutność« = okrucieństwo serca (1): Wiele ich ktorzi znienawiśći ludźi/ á drudzy z przyrodzoney ſerdecżney okrutnośći [mentis feritate] [...] wiele złego wyrządzáią ludźiom podleyſzego ſtanu ModrzBaz 72.
Przen [czyja] (3): Ieśliże co dobrégo iéy ſye tám przydáło/ Sczęśćié ſwoię okrutność przyſzłą cukrowáło ZawJeft 46.
a) Ktoś okrutny (2): wſzytko krześćijáńſtwo w nim [królu Olbrachcie] nádzyeię miało okrutnośći Tureckiey odeprzeć BielKron 400v; Nie ſpodzieway ſię pierwſzych áni drugich wići: Nie zwieſz gdy ćię okrutność Poháńſka záchwyći. KlonWor 31.
a. O prawach (1): Drugie [znamię] nośili Draconarii, tho ieſt/ Smoká málowánego ná Chorągwi (bo też mieli práwá Smokowe od okrutnośći ták wezwáne) BielSpr 13.
[Między znacz. 1. i 2. granice często trudne do ustalenia.]
2. Okrutny czyn, postępek (6): Tám ſie nań [cesarza Julijusza] wyrwáli Brutus y Káſſyus [...]/ zádáli mu ran XXIII áż vmárł/ [...] nádzyewáli ſie też przeto kroleſtwo rozdzyelić po śmierći iego/ ále ie to omyliło/ bo ſie nád nimi Oktáwianus pomśćił tey okrutnośći. BielKron 131, 26v.

okrutność czyja [w tym: G pron (1), pron poss (1)] (2): Przeto Pan náſz nie prágnie twoich okrutnośći [tj. zabicia córki na ofiarę] ZawJeft 34. Cf »okrutność udziałać«.

Zwroty: »okrutność [czyją nad kim] udziałać« (1): Ceſarz Otá pierwſzy ſłyſząc iego [Bolesława] okrutność kthorą nád brátem świętym mężem vdziáłáł [!]/ zebrał przećiw iemu woyſko BielKron 323.

»używać okrutności« (1): On Nábuchodonozor/ ktory w wielkiey złośći Vżywał tu ná ſwiećie wielkich okrutnośći WierKróc A2v.

Szereg: »okrutność i niecnota« (1): Bo ten [cesarz Sylla] wielkość Rycerſtwá Rzymſkiego dał pozábijać y wywołáć [...]. Do kthorey okrutnośći y niecnoty więcey go przywiodłá chćiwość y łákomſthwo dobr cudzych Phil O.
3. O zwierzętach: dzikość, krwiożerczość, gwałtowność, przen (2): Oto ią [winnicę Pańską] wzburzył wieprz okrutny dziki z laſſa á zwierz wielkiey okrutnoſci [singularis ferus] ſpasł tę winnicę. WróbŻołt 79/14.
Wyrażenie przyimkowe: »z okrutnością« = dziko, gwałtownie (1): Werwał ſię do niey [winnicy Pańskiej] wieprz leśny z wielką okrutnośćią/ ten tárga, depce, pſuie, morzy, bez wſzelkiey lutośći. ArtKanc I16v.
4. Władza despotyczna, tyrania (1): W Moſkwi żadnych praw vſtaw/ by namniey nie máią/ A zá práwo okrutność przeſto odnaſzáią. WierKróc B2v.
5. Niebezpieczeństwo, groźna sytuacja (6): Powſtańże ſam miły Pánye vprzedź cżłeká złego/ [...]/ Wyrwi nędzną duſſę moyę s tákyey okrutnośći/ Odłęcż twe máłe ſtadecżko od złych ſpołecżnośći LubPs D4, Y5; wypuśćił Nepthunus bog morſki Wielorybá z wody ná zyemię/ ktory ludzi pożyrał y zárażał párą morową. Pytáli bogá Apoliná o tę pokuſę/ powiedzyał iż to gniew Nepthunow o nie ſpełnienie obietnice/ á ták będzye długo poki mu nie dádzą ktorego dzyecięciá krolewſkiego ku pożárciu/ ná ktore los przypadnie. Boiąc ſie oni tey okrutnośći/ puſzcżáli loſy ná dzyeći ony BielKron 54.

okrutność nad kim (1): RejPos 222v cf »srogość a okrutność«.

Wyrażenie: »sroga okrutność« (1): Iáko Lotá [Bóg] [...] zoney ſrogiey okrutnośći/ [...] wywieść racżył. RejZwierc 124.
Szeregi: »przygoda, okrutność« (7): Obácżże ludzki żywot od pirwſzey młodośći/ Iákich ieſt pełen przygod/ iákich okrutnośći. RejWiz 94v.

»srogość a okrutność« (1): Azaś nie ſyſzał co Pan opowiedáć racży onym krolom/ [...] iż iſliże [!] thu nie znaydą zá żywotow ſwoich łáſki á miłoſierdzya iego/ [...] iáka thám będzye ſrogość á okrutność nád nimi cżáſu ſwiętego przyścia iego RejPos 222v.

6. To, co jest straszne, niebezpieczne (2): Wiárą Noe pływał po onych okrutnoſciach głębokich cżáſu ſrogośći onego pothopu okrutnego. RejZwierc 128v; Wzywaymy PANA, ten w ſrogim vporze Głádźi/ vćiſza igráiące morze/ Dźiką okrutność y nieſkromne duchy: Ocean głuchy. KlonFlis B3v.
7. To, że coś jest okrutne; immanitas JanStat [czego] (9): FalZioł V 51; A ku więtſzému karániu tákowych dla okrutnośći vczynku wſzyſtki té/ którzy bráćią álbo oyce ſwé zábiiáią/ bezeczći bydź ſkázuiemy SarnStat 595 [idem] 610.
a. To, że coś jest dotkliwe (4): O námiloſciwſſy Iezu/ tzoż ci męki ij boleſci vcżyni okrutnoſtz ganiebné ſmierci OpecŻyw 102, 99, 102; Náucżyſz grzechu śmiertelnego ćięſzkośći. [...] Náucżyſz piekielnych mąk okrutnośći. LatHar 258.
b. To, że coś jest intensywne, wielkie, znaczne (2): Iezu ktorys teyże matki ſmutku okrutnoſć w weſele obrocił. TarDuch C7; Vis frigoris, Okrutność źimná. Mącz 499b.
8. Wielkość, ogrom (1): Enormitas, Wielkość/ Okrutność. Mącz 250b.

Synonimy cf OKRUCIEŃSTWO.

Cf OKRUCIEŃSTWO

LWil