Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OLIWNIK

Następne hasło: [OLIWORODNY] »

OLIWNY (138) ai

o jasne.

Fleksja

sg
m	N	oliwny	f	N	oliwnå, oliwn(a)	n	N	oliwn(e)
	G	oliwn(e)go		G	oliwn(e)j, oliwnyj, oliwné		G	oliwnégo
	D	oliwn(e)mu		D	oliwné, oliwn(e)j		D	oliwn(e)mu
	A	oliwny		A	oliwną		A	oliwn(e)
	I			I	oliwną		I	oliwnym
	L			L	oliwn(e)j, oliwn(e)		L	oliwnym

pl
N	subst	oliwn(e)
G		oliwnych
A	subst	oliwné
I	m	oliwn(e)mi
I	f	oliwn(e)mi, oliwnymi

sg m N oliwny (6). ◊ G oliwn(e)go (1). ◊ D oliwn(e)mu (2). ◊ A oliwny (1). ◊ f N oliwnå (2), oliwn(a) (1). ◊ G oliwn(e)j (9), oliwnyj MurzNT (3), oliwné (1) OpecŻyw. ◊ D oliwné OpecŻyw (2), oliwn(e)j (1) Leop. ◊ A oliwną (24). ◊ I oliwną (6). ◊ L oliwn(e)j (10), oliwn(e) (1) PowUrb. ◊ n N oliwn(e) (10). ◊ G oliwnégo (14); -égo (1), -(e)go (13). ◊ D oliwn(e)mu (4). ◊ A oliwn(e) (5). ◊ I oliwnym (1). ◊ L oliwnym (1). ◊ pl N subst oliwn(e) (18). ◊ G oliwnych (1). ◊ A subst oliwné (10); -é (2), -(e) (8). ◊ I m oliwn(e)mi (2). f oliwn(e)mi (1) BibRadz, oliwnymi (1) LatHar.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „oliwa” (138)
- 1. Od znacz. ‘drzewo oliwne’ (127)
  - a. Będący oliwką (32)
    - Przen (1)
  - b. Będący częścią oliwki (33)
    - Przen (2)
  - c. Pochodzący z oliwki (5)
  - d. W którym, na którym, przy którym rosną oliwki (57)
- 2. Od znacz. ‘owoc oliwki’ (2)
- 3. Od znacz. ‘tłuszcz z oliwek’ (8)
  - a. Służący do przechowywania lub wytłaczania oliwy (5)
  - b. Powstały z oliwy (2)
- *** Bez wystarczającego kontekstu (1)

Przymiotnik od „oliwa” (138):

1. Od znacz. ‘drzewo oliwne’ (127):

a. Będący oliwką (32): Nie widzyałći go też Moiżeſz iedno zápalony kierz oliwny/ á wżdy głos ſlyſzał/ iż iam ieſt Bog żywy oycow twoich RejPos 294.

W połączeniach szeregowych (5): Dám ná puſtynią Cedr/ y tharn/ y świerk/ y drzewo oliwne: Położę ná puſzcżey Iodłę/ y Wiąz/ y Bukſſpan poſpołu: Aby widzieli y wiedzili/ y rozcżytáli ſobie/ y zrozumieli poſpołu/ że to ręká Pańſka vcżyniłá Leop Is 41/19; BibRadz Is 41/19; BielKron 148, 266v; Tu pálmowe/ tu bobkowe/ tu drzewo oliwne/ Dáie wonność wyraſtáiąc y owoce dźiwne. KlonŻal C4v.

W porównaniach (4): A ſpráwiedliwy będzie podobien ku drzewku oliwnemu nádobnie kwitnącemu/ á zwłaſſczá wogrodzie páńſkiem/ ábowiem nádzieię ſwą położywſſy raz wpánu ſwoiem iuż iey nigdy ná inſſe mieſce nieznoi. RejPs 78v, 79, 195v; RejZwierc 18.

W charakterystycznych połączeniach: kierz oliwny(-e), szczepienie.

Wyrażenie: »oliwne drzew(k)o (a. drzeweczko)« = oliva Mymer¹, HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz; olea Murm, Mącz, Calag [szyk 21:8] (29): A drudzy ocinali ij lámali rożdżé z oliwnégo drzewa/ ij miotali przedeń na drogę. OpecŻyw 71v; Murm 106; Mymer¹ 20; RejPs 78v, 79; były thám drzewá wyſokie ná ſto ſtop/ á były podobne bobkowemu y oliwnemu drzewu/ s ktorych kadzidło y bálſam obficie wypływał. HistAl L2v; Oliwne drzewká wſzędy przy brzegoch zyelone/ Stoią pięknym porządkiem/ iáko rozſádzone. RejWiz 176v; Leop Ex 30/24, Is 41/19; ZOná zacna pocżćiwa/ tę figurę miáłá/ Pod nadobnym drzewecżkem/ Oliwnym ſiedzyáłá. RejZwierz 118; BibRadz Is 41/19; BielKron 33v, 148, 264v, 265, 266v, 319; Seriphum, Nieyáki rodzay oliwnego drzewá Mącz 386c, 261b [2 r.], c [2 r.], 262d, 438b, 458b; RejZwierc 18; Calag 371b; KlonŻal C4v; Calep 354a.

Przen (1):

Wyrażenie: »oliwne drzewo« (1): Ian y Páweł dwie Oliwne drzewá/ y dwie ſwiecy przed ſtolcem Páńſkim ſwiecące/ máią moc zámykáć Niebo/ Obłoki/ y otwieráć brony iego. KrowObr 173.

b. Będący częścią oliwki (33):

W porównaniach [zawsze w nawiązaniu do Ps 127/3] (13): SeklKat L; Prorok piſze/ iż iáko Oliwne gáłąſki rozmnoży ſie potomſtwo iego. RejPos 72v, 175v, 264v; RejZwierc 33. Cf »jako latorosłka (a. latorośl) oliwna«.

Wyrażenia: bibl. [Ps 127/3] »jako latorosłka (a. latorośl) oliwna« [szyk 6:2] (8): Filij tui ſicut houellae oliuarum, in circuitu menſae tuae. Synowie twoi iako latoroſlki oliwne około ſtołu twego WróbŻołt 127/3, qq7v; LubPs cc6v; Zoná twoiá iáko máćicá płodna/ węgłow domu twego/ dziatki twoie iáko latoroſle oliwne około ſtołu twego. Oto thak będzie tzłowiek błogoſláwiony/ który ſię boi Páná. KrowObr 222, 231; RejPos 42v, 146v, 159v.

»liście (a. list) oliwne(-y)« [szyk 6:2] (8): Też plaſtr vcżyniony z liſcia Oliwnego z przeſnym miodem, á thego przyłoż na pępek, abowiem gliſty wypądza y zabija wcżłowiecze. FalZioł III 22b, I 71a, 76b, 114c; Oleacea folia habens, Oliwne liście máyący/ álbo liściu oliwnemu podobny. Mącz 261c.

»rozga (a. rożdżka), gałązka oliwna« = folium olivae Vulg, PolAnt [szyk 10:7] (10:7): OpecŻyw 71v, 102v; PatKaz III 100v; trzymał wręku rozgę złotą na wierzchu ktorey była roztzka oliwna zowocem tłuſtym HistJóz B4; SeklKat L; Leop Gen 8/11; Tedy pod wieczor wroćiłá ſię gołębicá do niego/ á w noſie ſwym przynioſłá gałąſkę oliwną BibRadz Gen 8/11; BielKron 5; RejPos 72v, 175v, 264v; RejZwierc 33, 129; SkarŻyw 270; Oni tedy [...] Synowi twemu/ odkupićielowi narodu ludzkiego/ záſzli ná drogę/ y rozgi pálmowe/ tákże też y oliwne/ pod nogi iego ſłáli LatHar 354, 352, 354.

Przen (2): A ieſli niektore z gáłęźi vłomione ſą; á ty będąc płonną oliwą/ ieſteś w nie wſzczepion/ y sſtałeś ſię vczeſtnikiem korzenia y tłuſtośći oliwney: nie chlubże ſię przećiw gáłęźiom. WujNT Rom 11/17.

Wyrażenie: »rozga oliwna« (1): tą goląbycza przeſz zolczy a gorzkoſzczy była marya ktora nyetknąla ſyą ſmrodu a yadu grzecha kozdego ta na ſkonanyu ſzwyata rozgą olywną criſtuſa zmyloſyerdzya uyelkyego wczyelonego wkwythnączym lyſzczyu [...] wzyuoczye przynyoſla PatKaz III 100v.

c. Pochodzący z oliwki (5): Gdy też będzież zbierał owoce oliwne [Si fruges collegeris olivarum]/ ieſli co ná drzewie zoſtánie/ nie wroćiż ſie záś to otrząść/ ále niechaſz przychodniowi/ ſiroćie/ y wdowie. Leop Deut 24/20.

Wyrażenie: »drzewo [= drewno] oliwne« = lignum oleae PolAnt [szyk 2:2] (4): W onym też mieyſcu Modlitwy/ vczynił dwá Cherubiny z drzewá oliwnego/ kthorzy byli wzwyſz ná dźieſiąći łokiet. BibRadz 3.Reg 6/23, 3.Reg 6/31, 32; Mącz 261c.

d. W którym, na którym, przy którym rosną oliwki (57): Y ſſedł Krol przez ſtrumień Cedron/ á wſſyſtek lud ſſedł przećiw drodze Oliwney ktora pátrzy ku puſzćżey. Leop 2.Reg 15/23.

Wyrażenie: »oliwny sad, ogrod« [w tym: sad (albo) ogrod (2)] = olivetum Vulg, PolAnt, Mącz, Cn; pomarium oleagineum Mącz [szyk 4:4] (7:3): Leop Deut 6/11, Ios 24/13, Iudic 15/5; Nád ſády oliwnemi y Sykomorowemi ktore ſą w polách/ był Balánán Gederythczyk BibRadz 1.Par 27/28, Ex 23/11; Olivetum, Oliwny ſad álbo ogród. Mącz 262d, 261c, 309b.

Zestawienie w funkcji n-loc: »Gora Oliwna; Gora którą zow(i)ą (a. nazwana) Oliwną (a. przezwiskiem Oliwna)« = mons (vocatus) Oliveti a. Olivarum PolAnt, Vulg [szyk 46 :2] (41; 7): Bog y czlowyck [!] kthoryſz bądącz wtheſzklywoſczy. roſzlal pot krwawy zanaſz grzeſchne. nagorze Olywne. PowUrb +v; OpecŻyw 71, 71v, 97 [2 r.], 173v; TarDuch C; A Gdy śię przybliżą ku Hieruſalem do Bathphagi i Bethanjiéi do gory oliwnyi pośle Ieſus dwu zuczniow ſwoich i rzecze im [...] MurzNT Mar 11/1, k. 151 marg, Luc 19/29, 37; Dawid lepák ſſedł ſthroną ná gorę Oliwną/ idąc á płácżąc/ przikrywſſy głowę/ á boſymá nogámi: ále y lud wſzyſtek ktory był przy nim/ zákrywſſy głowę wſthępował ná gorę płácżąc. Leop 2.Reg 19/30, Matth 26/30, Mar 14/26; BibRadz Mar 11/1, Luc 21/37, Act 1/12; [Salomon] zbudował ná gorze trzy kościoły báłwánom pogáńſkim/ [...] ná gorze oliwney BielKron 78v, 139v, 265 [2 r.]; BudBib 4.Reg 23/13; BudNT Mar 13/3, Luc 19/29, k. Hh6v; SkarŻyw 277; ReszPrz 82; ná Oliwną ſię gorę z Pánem vdáli LatHar 191, 58, 243, 289, 691, 706, 719; Y náuczał [Chrystus] we dnie w kośćiele: á w nocy wychodząc/ przebywał ná gorze ktorą zową Oliwną. WujNT Luc 21/37, Matth 21/1, 24/3, 26/30, Mar 11/1, 13/3 (13).

~ Zestawienie: »zakon Gory Oliwnej« = prawdopodobnie zakon Oliwetanów (1): y z niego [z Bractwa Panny Marii w Sennie] wyſzło/ niemało ludzi świętych: iáko Ian Kolumbinus/ pierwſzy fundator Iezuátow/ [...] y fundator zakonu Gory oliwney/ święty Petronius SkarŻyw 460. ~

Szereg: »winnica i sad oliwny« = vinea et olivetum a. olea Vulg, PolAnt (3): wſſyſtko pogorzáło/ thák bárzo że też y Winniće [!] y ſády Oliwne ogniem popalił. Leop Iudic 15/5, Ios 24/13; BibRadz Ex 23/11.

2. Od znacz. ‘owoc oliwki’ (2): Samsa. sive sampsa sive sansa, Oliwne yądrká álbo peſtki álbo pecki. Mącz 366c.

Wyrażenie: »olej oliwny« = oliwa (1): Rzekł też Pan Bog Moiżeſzowi/ nábierz ſobie wonnych rzecży [...] oleiu oliwnego ná miárę Hyn/ á vdzyáłaſz máść oleiu ſwiętego BielKron 33v.

[Przen cf 1.b. Przen WujNT Rom 11/17.]

3. Od znacz. ‘tłuszcz z oliwek’; olearis Mącz, Cn (8): Olearis, Oliwny. Mącz 261c.

a. Służący do przechowywania lub wytłaczania oliwy (5): BibRadz 1.Par 27/28; Mącz 261c; Teſz wezmą ſukno modre/ y nákryią świecżnik świátły z lámpámi iego [...]/ y wſzytko oliwne nacżynie [omnia vasa olei]/ ktorym mu służą. BudBib Num 4/9; Trapes – Praſſa oliwną, vel, żarna oliwnę. Calep 1081b.

W charakterystycznych połączeniach: komora oliwna(-e), naczynie, piwnica, prasa, żarna.

b. Powstały z oliwy (2): Fraces – Drozdze [= męty] oliwne. Calep 433a.

Zestawienie: »oliwny kamień« = osad w beczce po oliwie (1): Cos olearia Oliwny Kamień. Mącz 66d.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Olivarius, Oliwny. Mącz 262d.

Cf OLIWOWY

JDok