[zaloguj się]
[pdf]

OŁTARZ (1216) sb m

o- (33), ó- (4); o- : ó- BiałKat (2:4); -årz (367), -arz (4); -årz : -arz BielKron (50:3), RejAp (11:1); -årz- (774), -arz- (21); -årz- : -arz- OpecŻyw (7:2), KrowObr (59:1), Leop (64:2), OrzList (6:1), OrzRozm (59:1), BielKron (106:1), RejAp (32:1), BudBib (62:4), SkarJedn (14:2), SkarŻyw (46:6).

Fleksja
sg pl
N ołtårz ołtårze
G ołtårza ołtårzów, ołtårzy
D ołtårzowi, ołtårzu ołtårzom
A ołtårz ołtårze
I ołtårzem ołtårzmi
L ołtårzu ołtårzach, ołtårz(o)ch, ołtårz(e)ch
V ołtårzu

sg N ołtårz (86). ◊ G ołtårza (310). ◊ D ołtårzowi (41), ołtårzu (2); -owi : -u OpecŻyw (1:1), BielKron (4:1). ◊ A ołtårz (295). ◊ I ołtårzem (71); -em (8), -ęm (1) MurzNT, -(e)m (62). ◊ L ołtårzu (185). ◊ V ołtårzu (3). ◊ pl N ołtårze (15). ◊ G ołtårzów (55), ołtårzy (1) SarnStat; -ów (2), -(o)w (53). ◊ D ołtårzom (6); -om (1) ZawJeft, -óm (1) GosłCast, -(o)m (4). ◊ A ołtårze (127). ◊ I ołtårzmi (7). ◊ L ołtårzach (9), ołtårz(o)ch (2), ołtårz(e)ch (1); -(o)ch BielKron; -(o)ch : -(e)ch Leop (1:1); ~ -ach (5), -åch (4); -ach SkarKaz, SkarKazSej; -åch WujJud; -ach : -åch KrowObr (3:3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Miejsce składania ofiar bóstwu (zwykle rodzaj stołu); altare Murm, Mymer1, Vulg, HistAl, PolAnt, Mącz, Calep, JanStat, Cn; ara Miech, PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz, Calep, Cn (1209): Murm 126; Mymer1 7; Wzyął tedy Iakob kámień á záłożył y náznácżył wiecżny pokoy z Lábánem ná onym mieyſcu/ á rzekł: Nieście brácia kámienie/ s ktorych vcżynili iáko grob álbo ołtarz/ ná ktorym iedli. BielKron 15v; Ara caespititia, Ołtars z darnów vcziniony. Mącz 30c, 7a, 13d; KochPhaen 16; Calep 56a, 87a; Bo y Graeckie ſłowo θυσιαστήριον znáczy właśnie ołtarz ná ktorym ofiáry ſpráwuią. WujNT 783.
Szereg: »ołtarz, kościoł« (1): Nietylko ćię Pirámid/ ábo Mánſeołow [!]/ Ale też godną znamy Ołtarzow/ Kośćiołow. SzarzRyt Dv.
Wyrażenie przyimkowe: »po ołtarz« [przekład fragmentu przysłowia greckiego] = w stopniu nie naruszającym zasad etycznych (1): Tákich przyiaćiół doſtawáć/ ácz y to wſzytko ſłuży/ co ſię tám powiedźiáło/ [...] poki ſię cnoty nie tknie/ á iáko Grekowie mówią/ po ołtarz. KochCn B4.
a. W judaizmie Starego Testamentu (tu też o ołtarzu niebieskim z wizji w Apokalipsie) (569): A gdy ku oltarzu przyſſli/ matuchna ſwiętá panna Maria/ pokornie poklęknęla ofiaruiątz bogu oyttzu iego iedynego ſyna OpecŻyw 26v, 2, 26, 26v [2 r.], 77; PatKaz II 62v, 86; PatKaz III 104v [2 r.]; RejPs 77v, 174; KromRozm I N4v, O; gdźie téſz vkázáł mu śię [Zachariaszowi] Angiół pańſki ſtanąwſzy po prawyi ſtronié oltárza MurzNT Luc 1/11, Matth 5/23, 24, 23/19; KrowObr 87v; RejWiz 182v; A wźiąwſſy máść/ y krew ktora byłá ná ołtarzu/ pokropił Aaroná y ſſáty iego Leop Lev 8/30; Offiárá ſpráwiedliwego tłuſty czyni Ołtarz Leop Eccli 35/8, Ex 30/1, 4, 18, 20, 27 (44): Będą noſić [...] Zaſłonę ktora bywa we drzwiách v Sieni/ ktora ieſt około Przybytku y około Ołtarzá BibRadz Num 4/26; y dopiero ſię był wſzytek lud zgromádził z Zydoſthwá ku oczyśćiániu naczynia y ołtarzá kthory był zgwałcon ſpołu z kośćiołem. BibRadz Iudith 4/2[3], Gen 13/4, 22/9, Lev 3/2, 8, 13 (32); Rzekſzy to [Izaak] przyſtąpił ku ołtarzu ná gorze gdzye Pan Bog obiáwił mieyſce BielKron 12v; Rzekł Prorok: Ołtarzu ołtarzu/ to mowi Pan Bog: Národzi ſie ſyn Dawidow imieniem Ioziás/ ktory ná tobie popali kośći kápłanow twoich. BielKron 82v, 15v, 16, 32v [4 r.], 33v [3 r.], 34v (45); OrzQuin Nv; RejAp 60, 60v [7 r.], 71 [2 r.], 71v [4 r.], 72 (32); RejPos 6, 74v, 84v, 178v, 200v, 210v, 295; BiałKat 213v [2 r.]; GrzegŚm 60; KuczbKat 315 [2 r.]; WujJud B2v; WujJudConf 54; Ołtarz z ziemie vcżyniſz mi (marg) Ołtarz rozumiey ogniſko náktorym palono ofiary. (–) BudBib Ex 20/24; Siedm dni ocżyśćienie cżynić będzieſz ná ołtarzu BudBib Ex 29/37; Ołtarz drzewiány (był) ná trzy łokćie ná wyżſza BudBib Ez 41/22, Gen 22/9, Ex 24/6, 29/36, 37, 38 (64); HistHel Cv; Y Dano mi trzćinę podobną prętowi/ mowiąc: Wſtań a zmierz kośćioł Boży/ y ołtarz BudNT Apoc 11/1, Apoc 8/3, 5; CzechRozm 41v, 42, 53, 246v [2 r.]; SkarJedn 237; [Pan] Namiotem/ y ołtarzmi wzgárdźił Silońſkiemi [= w Sylo]/ Gdźie był mieſzkánié ſobie vlubił ná źiemi. KochPs 118; Obcy y zrodzáiu kápłáńſkiego nieidący do ołtarza [!] nieprzyſtąpił. SkarŻyw 492 marg, 283 [2 r.], 348, 491, 492 [7 r.], 493, 504; CzechEp 212; ZawJeft 39, 46; OrzJan 97; LatHar 245, 247; Ieſli tedy ofiáruieſz dar twoy do ołtarzá/ á tám wſpomniſz iż brát twoy ma nieco przećiw tobie: zoſtaw tám dar twoy przed ołtarzem/ á idź pierwey ziednáć ſię z brátem twoim WujNT Matth 5/24–5; W ſtárym zakonie Pan Chriſtus nie dopuſzcza/ áby dar był więtſzy niżli ołtarz WujNT 98; Przez ten ołtarz pod ktorym odpoczywáią duſze/ nie może ſię rozumieć żadne inſze mieyſce oprocz niebá. WujNT 853, Matth 23/19, s. 98 [2 r.], Rom 11/3, 1.Cor 9/13, 10/18 (18); Y owſzem one Proroki prześladowáli y mordowáli: á miedzy nimi przed ſámym ołtarzem Zácháryaſza ſyná onegoż Ioiády PowodPr 30; Wſzędźie ſię/ y krom kośćiołá/ lud on ſtáry modlić mogł/ [...] ále nie wſzędźie/ tylo w kośćiele gdźie był ołtarz/ ofiárowáć mogł. SkarKaz 455b, 116b, 275b, 419b, 455b, 607b; SkarKazSej 660b.

ołtarz czyj [= Boga] [w tym: pron poss (25), G sb i pron (13), ai poss (10)] (48): Omyię miedzy niewinnymi ręce moie/ á tak obſtąpię ołtarz twoy miły panie. WróbŻołt 25/6; A ſnadz y będę zoſtáwion áż przed ſámem ołtarzem boſtwá twoiego RejPs 65,125; LubPs G2, N4v, S6v, aa4; A źaſz [!] to nie ten ieſt Eſechiáſz/ ktory pokáźił wyſokośći Boże/ y ołtarze iego Leop 2.Par 32/12; BibRadz 2.Par 32/12, Ps 25/6; BielKron 85; RejAp 74v; BudBib 1.Reg 2/28, 33, 3.Reg 8/31, 2.Par 6/22, Eccli 50/14[15], Esth 14/8[9]; Ony twoie ołtarze/ z gruntu popſowali/ Y ſługi twe Proroki/ też wymordowáli. HistHel C3v, C4; BudNT Rom 11/3; A ktoby [...] vmyślnie bliżnego ſwego zábił/ tego y od ołtarzá mego oderwieſz áby vmárł. ModrzBaz 78v; KochPs 36, 71, 74, 77; ZawJeft 19 [2 r.], 34; LatHar 166; SkarKaz 119b, 315b. Cf »ołtarz Pański«.

W połączeniach szeregowych (16): Bo żydowie [...] wymyſlili rozmaité przyśięgi na niebo na kośćiół/ na ołtárz MurzNT 21; BibRadz Ex 35 arg, 2.Mach 2/5; zbudowáli dom Boży/ do ktorego wnieſli Arkę/ ſtoł/ ołtarze/ lichtarz/ nacżynia/ ſzáty BielKron 35v, 35v, 39v, 50v, 77; Támże im też roſkazano przypráwowáć ony máśći woniące/ y ony oleie przypráwne/ cżym mieli pomázowáć nacżynia ony/ y ołtarze ony/ y káplice ony RejPos 348v; BudBib Lev 16/33, 2.Mach 2/5; CzechRozm 72v, 85, 97v; CzechEp 170; Będą/ práwi [Ozeasz]/ śiedźieć [synowie Izraelowi] bez krolá/ bez páná/ bez ołtarzá/ bez ofiáry. SkarKazSej 666a.

W porównaniu (1): [Bóg poświęcił Marię Pannę] aby wzyuoczye yey lezal ieſus criſtus ſyn (bozy) yego yemu wboſthwye rowny bog y czlouyek/ aby lezal w zyuoczye yey yako w koſzczyele narodzywſzy ſyą/ lezal na yey rączkach yako na oltarzu PatKaz II 40.

W charakterystycznych połączeniach: chodzić do ołtarza, (po-, przy)nieść (4), przystąpić (przystępować) (2), przywieść; (wy)lać wkoło ołtarza (na ołtarzu) (10); wziąć z ołtarza (3), zrzucić (3); odstąpić od ołtarza, wyniść (wychodzić) (3); sta(ną)ć u ołtarza (wedle ołtarza) (6); iść (przyść) ku ołtarzu (ołtarzowi) (4), przystąpić (2); (o)czyścić ołtarz (3), (po-, w-, wy)kropić (wkoło) (14), polać, sprawić (3), uczynić (13), wyrzucić, zburzyć; klęczeć przed ołtarzem, modlić się, postawić, sta(ną)ć (4), zostawić (2); gorzeć na ołtarzu (3), położyć (2), stać; ołtarz drzewiany, kamienny (z kamienia) (7), wielki, z ziemie.

Zwroty: »ofiarować, ofiarowany na ołtarzu« = obferre super altare Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (7:1): Przykazał teſz Krol Acház [...]/ mowiąc: Ná wielkim ołtharzu offiáruy zupełne offiáry Báránkowe Leop 4.Reg 16/15, Gen 8/20, 4.Reg 16/13; BibRadz Gen 8/19[20], Is 60/7; BielKron 76; RejAp 71v; WujJud 97.

»palić (a. popalić, a. spalić, a. zapalić) na ołtarzu« = adolere a. incendere super altare Vulg; comburere a. suffire (facere) in altari a. super altare PolAnt [szyk zmienny] (19): ktorzy [Żydowie] ná Ołtarzách kámiennych ćielce/ kozły/ y barány palili/ kiedy ofiárę Panu Bogu tzynili KrowObr 102v; Leop Lev 1/17, 8/21; Potym kápłan zápali to ná ołtarzu/ iáko wdźięczną potráwę Pánu z ofiáry zápaloney. BibRadz Lev 3/11, Lev 3/5, 16, 7/31; BielKron 37v [2 r.], 38, 38v; Záś wnętrze iego y goleni iego omyie wodą/ j ſpali ofiarownik ono wſzjtko ná ołtarzu całopalenim ogniſtym BudBib Lev 1/9, Lev 1/13, 15, 17, 2/2, 9, 7/5, 4.Reg 23/16.

»poświęcić (a. poświęcać) ołtarz; poświęcanie ołtarza« = dedicare altare; dedicatio altaris Vulg; sanctificare altare PolAnt (4;3): Káżde Kxiążę niechay offiáruie dáry ſwoie ku poświęcániu ołtarzá Leop Num 7/11, Num 7/10, 2.Par 7/9; BielKron 37v; Bo poświęcę namiot zgromádzenia y ołtarz/ y Aharona y ſyny iego poświęcę/ áby mi ofiárownikámi (byli.) BudBib Ex 29/44; SkarKaz 454a.

»przysiąc (a. przysięgać), przysięga na ołtarz« = iurare in altari PolAnt, Vulg (4:1): Także téſz mówicie ktoby przyśiągł na ołtárz nic nieieſt/ Lecz ktoby przyśiągł na dár ktoryto na nięm ieſt/ winien ieſt MurzNT Matth 23/18, k. 21, Matth 23/20; WujNT Matth 23/18, 20.

»przy ołtarzu służyć; ołtarzowi usługiwać, służący« = być kapłanem [szyk zmienny] (1;7:7): OrzRozm D4v; LatHar 127; Niewiećie iż ći ktorzy w świątnicy robią/ rzeczy z świątnice pożywáią: á ktorzy ołtarzowi vſluguią [qui altari deserviunt]/ vczeſtnikámi ſą ołtarzá? WujNT 1.Cor 9/13.

»(z)budować, (po)stawić ołtarz; budowanie ołtarza« = aedificare a. exstruere altare Vulg, PolAnt; constituere a. ponere altare Vulg; firmare altare PolAnt [szyk zmienny] (53:16;1): KrowObr 216; Spoſob budowánia ołtarzá Pánu opiſſuie. Leop Ex 20 arg; Kupił thedy Dawid plác [...] y zbudował tám ołtarz Pánu Leop 2.Reg 24/25, Gen 8/20, 26/25, Ex 30/6, 2.Reg 24 arg, 18 (11); BibRadz Gen 8/19[20], 12/7, 8, 13/18, 22/9 (11); BielKron 5v, 11 [2 r.], 11v, 13, 14 (17); Gdiż tu nie woła ten Prorok s. Pálcie ofiáry/ buduycie ołtarze/ iáko żydowie cżynili. RejPos 14, 319v; BudBib Gen 12/7, 8, 22/9, Deut 27/5 [2 r.], 6 (13); HistHel Cv; Y kupił ſobie zá ſto owiec/ cżęść roley: [...] gdzie poſtáwił ołtarz Pánu Bogu SkarŻyw 348, 270, 283 [2 r.], 347, 502, 504; Y záśię z Arki wyſzedſzy Ołtarz z źiemie zbudowawſzy. Czyniłem ná nim ofiárę MWilkHist G; CzechEp 190 [2 r.], 249; Nie cżyńćie ſobie Bogow śrebrnych/ áni złotych Bogow vcżynićie ſobie. Alę ołtarz poſtáwićie mi. KołakSzczęśl Bv; WysKaz 30; Nie godźiło ſię nikomu ná inſzym mieyſcu ofiar czynić y ołtarzá budowáć/ iedno ná onym/ gdźie mieſzkał ieden nawyżſzy kápłan SkarKaz 40a.

Wyrażenia: »ołtarz ofiar(y), obieci albo ofiarom, ofiarowania, na ofiary, ofiarny« (3:1:1:1:1): okazał mu [Prorokowi] Bog [...] miárę ołtarzá ná offiáry Leop Ez 43 arg; BibRadz 2.Par 4 arg; Vcżynicie też ołtarz obieći álbo ofiárom z deſzcżek z drzewá Setim (marg) Ołtarz ofiar. (–) BielKron 33, 33v, 35v [2 r.].

»ołtarz pański, boży, Jehowy, Boga« [w tym: Jehowy Boga (1)] = altare Domini (Dei) Vulg, PolAnt (6:4:4:3): Tám ya wnidę przed ołtarz Páná Bogá moyego LubPs M; Leop Deut 26/4; Támże dniá onego vſtháwił ná nie áby drwá rąbáli y wodę czerpáli zgromádzeniu/ y do Ołtarzá Páńſkiego BibRadz Ioz 9/27, 3.Reg 8/54, 2.Par 35/17, 1.Mach 1/57, 62; OrzRozm G2; A ofiárownik kropić będzie krwią ná oltarz Iehowy BudBib Lev 17/6; Niemaſz ſádzić ſobie gáiu żadnego drzewá przy ołtarzu Iehowy Boga twego BudBib Deut 16/21, 2.Par 29/19, 21; HistHel Cv; kazał im názáiutrz kádzielnicę nágotowáć/ y znimi wniść przed ołtarz Boży. SkarŻyw 492, 50, 504.

»rog(i) ołtarza, u ołtarza, wkoło ołtarza« = ozdobne rogi w kątach ołtarza (zwykle złote) symbolizujące moc Boga, skuteczność ofiar i modlitw; cornu altaris PolAnt (5:1:1): BibRadz 3.Reg 2/28; Moiżeſz pálec rozmocżył we krwi iego/ pomázał rogi v ołtarzá [...] iáko Pan Bog przykazał. BielKron 37v; á wzyąwſzy [Aaron] krwie Cielcowey y Koźley/ wyleie ná rogi w koło ołtarzá. BielKron 38v, 74, 76; potłocż moc ich/ iſz vmyſlili zgwáłćić mieyſce twe święte/ [...] y rog ołtárzá twego żeláżem połámáć. BudBib Iudith 9/8, 3.Reg 2/28.

»ołtarz święty« = altare sanctum Vulg, PolAnt [szyk 7:1] (8): Leop Eccli 50/12; hnet tám vźrzyſz Dawidá Krolá/ á Sámuelá Kápłaná ſłużącego z Krolem Dawidem Ołtarzowi Swiętemu OrzRozm D4v; BudBib Ex 29/37, Eccli 50/11 [12]; Ołtarz twóy święty kołem rádośći Otoczę KochPs 36, 64, 71, 195.

»ołtarz ubłagania« (1): Wſzytki owce zgromadzą ſię k tobie z Kedár/ á báráni z Nábáiothu będą tobie ſłużyć/ będą ofiárowáni ná ołtarzu vbłagánia mego [Ascendet super bene gratum altare meum] BibRadz Is 60/7.

Zestawienia: »ołtarz kadzenia, kadzi(d)lny, do (a. dla) kadzenia, ku kadzeniu, wonnych rzeczy, zapalny« = altare incensi Vulg, PolAnt; altare thymiamathis Vulg; altare suffimenti PolAnt (5:4:2:1:1:1:1): Aaron záſie y ſynowie iego palili zápal wonny ná ołtárzu zupełnych offiar/ y ná ołtharzu wonnych rzecży. Leop 1.Par 6/49; Y nátychmiaſt wznikł trąd ná cżele iego tuż przed kápłany/ w domu Páńſkim przy ołtarzu kádzidlnym. Leop 2.Par 26/20[19], 2.Par 26/16, Luc 1/11; Tem pomáżeſz [...] thákże y Ołtarz kádzenia. BibRadz Ex 30/27, Ex 31/8, 35/15, Lev 4/7, 2.Mach 2/5; BielKron 74; VCżyniſz teſz ołtarz dla kádzenia kádzidłem z drzewá Syttymowego BudBib Ex 30/1, Ex 37/25, 2.Mach 2/5; Ali oto vkazał ſię mu Anyoł Páńſki/ ſtoiący po práwicy ołtarzá kádźilnego. LatHar 686; WujNT Luc 1/11.

»ołtarz miedziany« = ołtarz całopalenia; altare aeneum a. aereum Vulg, PolAnt (11): Przyſtąpił tedy Sálomon do Ołtarzá miedziánego/ przed przybytkiem przymierza Páńſkiego/ y offiárował ná nim tyſiąc offiar Leop 2.Par 1/6, 4.Reg 16/14, 15, 2.Par 1/5, 7/7; Z ktorych [talentów miedzi] poſpráwował Podſtáwki do Drzwi Przybytku zgromádzenia/ y Ołtarz miedźiány z Roſztem iego Miedźiánem/ y ze wſzytkiem naczyniem náleżącem k niemu. BibRadz Ex 38/30; BielKron 77, 88v; BudBib 4.Reg 16/14, 2.Par 1/5, 6.

»ołtarz palonych (a. zapalnych) ofiar (a. obiaci) (a. zapalnej ofiary), całopalenia, ofiar zupełnych, palenia, ku paleniu ofiar (a. obiat), do (a. dla) palonych ofiar, na całopalenia« = altare holocausti Vulg, PolAnt; altare in holocaustum PolAnt (6:3:2:2:2:1:1:1); Ktorzy gdy te rzecży podnieſli przed Pánem/ záſie wźiąwſſy z rąk ich/ ſpalil ná ołtarzu offiar zupełnych Leop Lev 8/28, 1.Par 6/49; Tem pomáżeſz Przybytek zgromádzenia [...]. Y Ołtarz theż palonych ofiar/ ze wſzytkiem naczyniem iego BibRadz Ex 30/28, Ex 31/9, 35/16, Lev 4/7, 1.Mach 4/44; Vcżynicie theż ołtarz ku paleniu obiat z drzewá Setim BielKron 33v, 33v [2 r.], 35v, 37v, 38v; To ieft dom Iehowy Bogá (náſzego) y to ołtarz ná cáłopalenia Izráelſkie. BudBib 1.Par 22/1, Ex 38/1, 1.Par 21/26, 29, 2.Par 29/18.

»ołtarz ofiar spokojnych« (1): offiárował/ zupełne y ine offiáry y napoyne/ y wylał krew (około ołtharzá) offiar ſpokoynych/ ktore był offiárował ná ołtarzu. Leop 4.Reg 16/13.

»ołtarz złoty« = ołtarz kadzenia; altare aureum a. auri PolAnt, Vulg [szyk 11:1] (12): Tákże ná Ołtarzu złotem rozpoſtrzywſzy oponę hiácyntową przykryią go przykryćiem z ſkor borſukowych BibRadz Num 4/11; Tedy ſzoſty Anioł zátrąbił/ y ſłyſzałem głos ieden ze cżterech rogow ołtarzá zlotego/ kthory ieſt przed ocżyma Bożemi. BibRadz Apoc 9/13; BielKron 77, 88; áby ie [kadzidła] oddał z modlitw ſwiętych wſzytkich ná ołtarzu złothym RejAp 71, 81; BudBib Num 4/11, I 79c marg; BudNT Apoc 8/3; WujNT 124, Apoc 8/3, 9/13.

Szereg: »(ani) kościoł i (a, abo, ani) ołtarz« = templum a. aedes et altare Vulg; templum a. domus et altare PolAnt [szyk 13:2] (15): Leop 2.Mach 1/18; BibRadz Iudith 8/14[18], 2.Mach 1/18; tákże y kościoł áby był ieden w nim [mieście świętym]/ ále w inych mieſciech wáſzych/ áby nie był áni kościoł áni ołtarz BielKron 39, 39 marg; RejAp 89v [2 r.]; BudBib Esth 14/8[7]; BudNT Matth 23/35, Apoc 11/1; [Jakub mówi:] będę pilniey ſłużyć Bogu memu: á nátym mieyſcu ołtarz ábo kośćioł poſtáwię SkarŻyw 347; áby przyſzłá ná was wſzytká krew ſpráwiedliwa [...] áż do krwie Zácháryaſzá [...]/ ktoregośćie zábili miedzy kośćiołem y ołtarzem. WujNT Matth 23/35, Luc 11/51, Apoc 11/1; Ale zyázdy one do iednego kośćiołá y ołtarzá/ bárzo ie [Izraelitów] w iednośći wiáry y w ſłużbie iednego Bogá vtwirdzáły. SkarKaz 40a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]
W przen (1): Przetóż/ o boże prawdźiwy/ Náwiedzę twóy dom ſzczęśliwy: Y ołtarze krwią nápoię/ Iſzcząc obietnicę ſwoię. KochPs.
Przen (4): Izali niewiećie/ iż ći [...] ktorzy przy ołtarzu ſłużą/ z ołtarzem ſię dźielą? LatHar 127.
a) Wiara (3):

ołtarz czyj [= Boga] (1): Boże niezwyćiężony/ dom/ y gniazdo moie/ Są wſzech naświętſze ołtarze twoie. KochPs 126.

Zwrot: »odstąpić od ołtarza« [szyk zmienny] (2): odſtąpili od iednego kápłáńſtwá/ y iednego ołtarzá/ y náczynili ſobie tyle wiar ile miaſt/ y tyle bogow ile miſtrzow. SkarKaz 40a, 40a.
α. Palenisko ołtarza; ariel Vulg (3): A ſam ołtarz ná cżterzy łokćie. A od ołtarzá áż do wierzchu rogi cżterzy. Leop Ez 43/15, Ez 43/16.
b. W chrześcijaństwie (510): gdi kaplan do oltarza prziſtαpuye moẃ tak [...] BierRaj 18v; PatKaz I 12v; PatKaz III 153v; WróbŻołt G3 [2 r.]; Kury wrzeſſczą ſwinie kwiczą Ná ołtarzu iáycá liczą RejRozpr Bv; Bo ſie iey [gorzałki] chwała dzilie [!] Tak w domiech iak w koſciele Mogę rzecz y to ſmiele Prży ołtarzu. LudWieś B4; Chriſtus roſkazał ieſc y pyc/ á kxięza kazą ſluchać/ gdi ſamy mrucza ſtoiąc v oltarza SeklKat Y3v, Q3v, Y3, Z [2 r.]; Alie dzis wſwiątem koſczele Zawżdy naydzie bogow wiele A oltarſz na jnſſym rogu Przipiſuyą inſſemu bogu RejKup o6v, d7, l3, n2; KromRozm I A4v; Stądże ludzie niebożątká prośći/ ſzukáiąc zbáwienia [...] biegáią [...] od Ołtarzá do Ołtarzá KrowObr 79v; Niewſpominam tu nic/ iáko guſlićie Korporały/ Antependya/ obruſy/ rętzniki/ kthorymi prozne ołtarze przykrywaćie KrowObr 107v, 38v, 79v [2 r.], 91 [2 r.], 101 [4 r.], 102v [2 r.] (31); RejWiz 21v; kthory Sákráment Krowicki proſtim chlebem być mieni: ták iż go y pſom z Ołtarzá bez grzechu zrzućić możeſz. OrzList e2, b2, d3v, e, hv [2 r.]; RejFig Dd6v; RejZwierz 106; Kobierzec zolti Tureczki. na ziemie przed Oltarz. WyprKr 103; BibRadz Hebr 13/10; OrzRozm Cv [2 r.], C2v, D3, F3v, Gv, H2 [2 r.]; gdy pánnę iednę Ephijenią Pánu Bogu ku cżći krztem ſwiętym oświęćił [...]/ przebit od ſługi krolewſkiego rohátyną przed ołtarzem. BielKron 144, 153, 166, 200v [2 r.], 234v [2 r.], 293v [2 r.] (30); która ſłużba Kápłáńſka/ ná Ołtarzu w Kośćiele świętym/ przed oczymá wiernych ludźi záwſze bywa. OrzQuin N2v, Iv, I2, I4v, N, Nv marg (9); biegaſz do ołtarzow/ ſwiecżki ſtháwiaſz/ mſze náymuieſz/ áby cie ſwięći wſpomagáli RejAp 154; RejPos 58, 235v, 327; Możeſz też czytáć v tegóż Origeneſá [...]: iáko od początku chrześćiáńſtwá ludźie chrześćiáńſcy z wielką vczćiwośćią do ółtarzá przyſtępowáli: Ciáłá Páńſkiégo przyymowáć BiałKat 278v; Bo ácz ieſt iedyny Kápłan Chryſtus ná náſzym ółtarzu/ y iedyną ofiárą: chce/ áby byli ſłudzy BiałKat 366, 243v marg, 331 [2 r.]; GrzegŚm 60; KuczbKat 190 [2 r.]; Tenże [św. Augustyn] w Confeſsiach wſpomina/ że Mátká iego ś. Moniká prośiłá/ áby iey po śmierći v Ołtarzá nie zápomináli. WujJud 226v, 89v, 161v, 171, 201, 223v (9); Krol ſzedł ku ołtarzowi z ofiárą gotową. S chlebem z winem/ ná ołtarz dawał po iednemu StryjWjaz C3, C2, C2v [2 r.], C4v; O iákobyſmy ſię w ſobie vćieſzyli/ [...] gdybyś my my do wáſzego/ á wy do náſzego kośćiołá chodząc [...]/ ſpolne v ołtarzá iednego/ lubo po Grecku/ lubo po Rzymſku/ Ofiáry przenaświętſze cżynili SkarJedn 366, 232, 237, 238 [2 r.], 260 [2 r.] (10); á nie máiąc áni mieyſcá/ áni ołtarzá ku ſpráwowániu chwálebnych táiemnic: każąc ſię im około ſkupić/ y ná ſwych pierśiách Mſzą miał [św. Lucjanus] (bo związány wznák leżeć muśiał) y z nich ołtarz vcżynił/ mowiąc: Duffam Pánu Bogu iſz mu ſię ołtarz ten/ lepiey niſzli inna máterya/ podobáć będzie. SkarŻyw 47; Arryanowie [...] Kośćioły Kátolickie poburzyli/ Ołtarze ſproſnośći y brzydkośći nápełnili SkarŻyw 58, 28 [5 r.], 47 marg, 91 marg, 278, 300 (24); StryjKron 672; ReszList 161; WerGośc 217 [4 r.]; PudłFr 73 [2 r.]; OrzJan 19, 98 [2 r.], 135; Ołtarz ma wznáwiáć Chrześćiáninowi krzyż/ ná ktorym zbáwićiel náſz ieſt zá grzechy świátá wſzytkiego ofiárowány. LatHar 81, 78, 196, 198; Mamy ołtarz/ z ktorego nie godźi ſię ieść tym ktorzy przybytkowi ſłużą. WujNT Hebr 13/10, s. 21, 98, 122, 271, 287 (17); Miedzy plácem Kośćielnym á Ołtarzem/ niech ſie vſzykuią Kápłani PowodPr 81; SkarKaz 157a, 243a, b, 244a, 417b (16); Niech ſię vkarzą ći nieuczćiwi y wſzeteczni tákim przykłádem/ ktorzy ná ſeymiki iezdżąc zbroyno/ w kośćiołách nie tylko po ołtarzách depcą/ ále też przed ołtarzmi kreẃ roźlewáią y zábijáią. SkarKazSej 681a, 680b marg, 681b; Trzebá ná świętey drodze/ bárzo cżęſto klękáć/ [...] W kośćielech przed ołtarzmi ná oblicże pádáć. KlonWor 53, 49.

ołtarz czyj [= Boga] [w tym: ai poss (7), G sb i pron (5), pron poss (4)] (16): OpecŻyw 157; iuſz tedy mamy ieden tylko Ołtarz Paná Iezu Kryſta KrowObr 102v; OrzRozm G3; gdźie w Modlitwách Kápłáńſkich/ ktore Pánu Bogu v iego ołtarzá bywáią cżynione/ ma też ſwe mieśce zálecenie vmárłych. WujJud 201, 240; SkarŻyw 58; Tuć twe Ołtarze wſzechmogący Pánie/ [...] gdźie z wiernemi obcowánie. ArtKanc K8; SkarKaz 316b. Cf »ołtarz Pański«.

W połączeniu z imieniem patrona (9): Thu Ołtarz Swiętego Iácká/ Kántego/ Fránćiſſká/ Brykcego/ Dominiká. KrowObr 219v; BielKron 373, 386; gdy raz wedle zwycżáiu/ v tegoſz wielkiego ołtárza Pánny Máryey/ nabożnie ſię modlił SkarŻyw 570, 318 [2 r.], 352, 519 [2 r.].

W połączeniach szeregowych (41): Yeſcze tez kv ſądu dvchownemv przyſlvſſecz ma rozprava a podavanie koſczielne Plebanyei oltarzow, praebend y ynnych beneficii. ComCrac 21; Nienaydziez w polſce zadnego Claſtoru/ albo koſcioła/ oltarza/ y kaplice/ ktory by był ku chwale panu bogu zbudowan/ Ale ſą zbudowane y nadane ku chwale ſtworzenia iego SeklKat E2, Y4; RejKup i6, k8; KromRozm III K7v; Bo skąd mszy najmowanie, ołtarzow, klasztorow, kanonijej et in genus fundowanie, z czego wszyćkiego urodziło się im takie panowanie Diar 70; A Iż tym cżárom ieſzcże niekoniec/ niemogłem ſie w ſthrzymáć/ ábym niemiał teſz vkázáć/ iáko tzáruiećie Kośćioły/ Káplice/ Ołtarze/ Zwony/ Smyntarze/ Kielichy/ Pátyny/ Ornaty/ y inſze Graty. KrowObr 100v, 76, 78 [2 r.], 86v, 100, 100v (24); RejAp 152; RejPos 348v; GrzegŚm A4v; SkarŻyw 412; CzechEp 362; SarnStat 215; SkarKaz 84a, 455a, Ooooc; y ſtára ſię ábyśćie nie byli/ bez kápłaná/ bez ołtarzá/ bez náuki/ y zátym bez Bogá. SkarKazSej 666a.

W przeciwstawieniu: »w(e) żłobie ... na ołtarzu« (3): A ty widziſz (Chryſtuſa) nie w żłobie ále ná Ołtárzu/ nie widziſz białey głowy/ coby go ná ręku piáſtowáłá/ ále Kápłaná. SkarŻyw 28, 91; WujNT 9.

W porównaniach (4):

~ Jako comparatum (3): Dáy mi proſſę cie abych z oltárza ſwiętégo twégo/ iako s krzyża ſwiętégo cialo twoie práwdziwé ij żywé/ w ſwiątoſci doſtoynie przyiątz OpecŻyw 157; OrzQuin Nv; Oná ofiárá ná krzyżu ieſt iáko ſtudnia/ á tá ná ołtarzu iáko wiádro/ ktorym ſię tá kreẃ Páńſka czerpa/ y ná zbáwienie náſze niekrwáwnie wylewa. SkarKaz 158a.

Jako comparandum (1): Ołtarz ten wykłádáią ofiárę ábo śmierć kryſtuſowę/ ktorey będąc podobni iáko ołtarzowi/ będą theż y zmarthwychwſtániu podobni. GrzegŚm 61. ~

W charakterystycznych połączeniach: iść (przyść) do ołtarza (3), (przy)nieść (2), przystępować (3); odstąpić od ołtarza, uciec; klęczeć u ołtarza (przed ołtarzem) (2), stać (5); brać z ołtarza (2), podać, wziąć, zrzucić (3), zwalić (2); iść (przyść) ku ołtarzowi (6); czarować ołtarz (4), gotować (2), uczcić, uczynić (2), wyrzucić (2), wywrocić (wywracać) (2), zburzyć (2); (po)kłaść (spokładać) na ołtarz (4), włożyć (2); padać na oblicze przed ołtarzem, poklękać, na twarz leżeć, o ziemię uderzyć; położyć na ołtarzu, posadzić, postawić, ołtarz kamienny (2), marmurowy, miedziany, sosnowy.

Zwroty: »ołtarz budować (a. zbudować) (a. nabudować ołtarzow), stawi(a)ć (a. postawić); budowanie ołtarzow« = aram constituere Miech [szyk zmienny] (8:8;1): dal [cesarz] naonym myeſczu oltarz zbudouacz PatKaz II 58v; PatKaz III 104v; MiechGlab [88]; RejKup g5; KrowObr 101v, 219; zbuduy Ołtarze/ któréś wywróćił OrzQuin C4; GrzegŚm A4v; A wſzákoż nie żadnemu Męcżennikowi/ ále ſámemu BOgu Męcżennikow Ołtarze ſtáwiamy. WujJud 60v, 58v, 188v; Nákoniec puśćił ſię do Phrygiey/ gdzie w mieśćie Hierápolim názwánym/ wiárę tákże S. fundował/ y ołtarze dyabelſkie pſuiąc/ ołtarze ſtáwił Chryſtuſowi práwemu Bogu. SkarŻyw 385, 459 [2 r.]; Záſádzálili odpuſzcżenie grzechow ná budowániu kośćiołow/ káplic/ dzwonic/ krzeſnic y ołtarzow? CzechEp 362; WujNT 456, 853.

»ofiarować, ofierowan (a. ofiarowany) na ołtarzu« [szyk zmienny] (4:2): BierRaj 21v; KrowObr 41v, 178; Azaſz ś. Auguſtyn ná wielu mieścách iáſnie nie mowi; że ná ołtarzu Ciáło Chriſtuſowe ofiáruią? WujJud 244v; ReszPrz 18; WujNT 604.

»poświącać ołtarz; poświącanie ołtarza; poświęcony (a. poświącany) ołtarz« [szyk zmienny] (8;7;7): tam ze y oltharze poſzwyącza [biskup] gdzye czyalo boze lezecz ma telko vemſzy PatKaz II 39v; KromRozm III K7v; Niechay będzie ten Ołtarz poſwięcony Bogu wſzechmogącemu KrowObr 101, 100, 100v, 101 marg, 102 [2 r.], 102v (14); BielKron 153; SkarŻyw 412; nie cżłowiekowi áni Angiolowi/ áni tylko ná ołtarzu poświęconym/ ále wſzędźie ieſt ofiarowána/ BOgu ofiárá cżyſta ReszPrz 18; Poydźieſz fortunnie/ ô błogoſłáwiony Páńſki/ przed ołtarz Bogu poświęcony GrochKal 26; WujNT 98, 853.

»na ołtarzu poświącać, (po)święcon(y) (a. poświącany)« (2:4): BierRaj 20; EVtycyanus Tuſkus Papież/ ten był vſtáwił áby nowe zboża y owoce káżdy rok były ná ołtarzu święcony BielKron 153; Kápłan naywyżſzy [...] nic inégo nie ieſt/ iedno vſtá Tróyce S. przez któré Pan Bóg [...] Ciáło y Kreẃ ſwą ná Ołtarzu nam poświąca OrzQuin L3v; BiałKat 243v; SkarJedn 231; oley ktorym okrzczone pomázuią/ ná ołtarzu bywa poświącány. WujNT 429.

»służyć, służący u ołtarza; służyć ołtarzowi; służba, sługa ołtarza« [szyk zmienny] (4:1;3;2:2): Dyakon ma ſlużyć v Ołtarzá/ krzćić y kázáć. KrowObr 123; A ſłuſzna rzecż ieſt/ áby kto ołtarzowi ſłuży/ z ołtarzá też ſwą żywność miał. WujJud 161v, 230v, 240v; SkarJedn 238, 321, 345; Synowie moi/ ktorych Pan Bog do ſłuſzby ołtarzá ſwego powołał: boſo chodzćie po tey ziemi SkarŻyw 454, 320; áby wſzyścy ołtarzá Páńſkiego ſłudzy/ tych cudownych táiemnic/ [...] vcżeſtnikámi ſię sſtawáli. LatHar 252; Prebendarzowi [...] ná kożdé Suché dni bywáią dawáné dwie grzywnie/ á nie więcéy: który nie ma mieć iedno iednégo ſługę w górách/ á iednégo v Ołtarzá ſłużącégo [ad altare ministrantem JanStat 43]. SarnStat 377; SkarKaz Ooood.

Wyrażenia: »ołtarz ciała Pana Chrystusowego« (1): Ten ołtarz [...] ieſtći ołtarz ćiáłá Páná Chriſtuſowego. WujNT 783.

»ołtarz Krzyża świętego« = ołtarz z relikwiami Krzyża św. (1): Trzy dni przed wielką nocą [...] przed ołtarzem krzyża S. ábo ſtałá ábo ná twarz leżáłá. SkarŻyw 160.

»ołtarz pański, boży, Boga« (4:3:1): tam ze to uſlyſzawſzy [Oktawian] oltarz zbudoual y napyſal to yeſt oltarz boga ſyna bozego zyuyączego PatKaz III 104v; KromRozm I K; Wiárá ſię Kátholicka roſtárga/ á ołtarze Boże ludżie [!] Beſtyom podobni rozmiecą. SkarŻyw 58, 58; LatHar 252; Do ołtarzá Páńſkiego/ ábo do ktoregożkolwiek ſákrámentu/ nie będąc w miłośći żaden nie przyſtępuy WujNT 21; WysKaz 38; SkarKaz 455b.

»ołtarz święty« [szyk 4:2] (6): OpecŻyw 157; OrzRozm G3; Ci Diákonowie ná to obráni byli/ áby oboim ſtołom ſłużyli/ ták świętym ołtarzom/ iáko y ſtołom poſpolitym. WujNT 419; SkarKaz 155a, 243a; SkarKazSej 680b.

Zestawienia: »sakrament, świątość ołtarza; sakrament na ołtarzu« [w tym: sakrament albo świątość (1)] (4:4; 1): Ten ſacrament ma wiele ymion wlacinſkim ięziku/ tak że też y wpołſkim/ zowiem ſwiątoſczią oltarza SeklKat X4, C2, V4, X4; Wierć ſye ty kędy chceſz/ niemożeſz mi vkázáć inego/ iedno Sákráment ná Ołtarzu/ ktory okiem ſwym widzę. OrzList c2v; SkarKaz 81a, 243a, Oooo2a.

»wielki ołtarz« = ołtarz główny; altare summum JanStat [szyk 6:5] (11): Pothym wſzytcy poklęknęli przed ołtarzem wielkim/ poki Antifonę [...] y Kolektę ſpiewano. BielKron 330v, 329v, 330v, 376, 401v, 425v; Potym przyſzedſzy Biſkup Krákowſki do wielkiego Ołtarzá/ mowi do Arcybiſkupá głoſem. StryjWjaz C4v; SkarŻyw 368, 570 [2 r.]; SarnStat 1124.

Szeregi: »kościoł, (i, abo) ołtarz« [szyk 12:2] (14): KrowObr 101v, 219, 220; kápłani Rzymſcy znowu poświącáli kośćioły/ ołtarze po luteryaniech BielKron 230; WujJud 58v; Dáć co do kośćiołá/ ábo ná ołtarz/ nie ieſt zákazano WujNT 151, 98, 114, 424; SkarKaz 120a; SkarKazSej 657a, 680b [2 r.]; Bo tám z tego kątá [tj. wschodu] wyglądamy ſłońcá y dniá cżekamy/ ná támtę ſtronę obrácamy Kośćioły/ y ołtarze/ y oblicża ſwe KlonFlis B. [Ponadto w połączeniach szeregowych 24 r.]

»ołtarz i ofiara« [szyk 3:1] (4): á oſobne od Kośćiołá Powſzechnego Ołtarze y ofiáry wymyślaćie. WujJud 9v; WujNT Hebr 13 arg; SkarKaz 455a marg, 457a marg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

W przen (5): O doſyć ći dźiś miedzy Kśiędzmi Iudaſzow ieſth: ktorzy iedno że nie pożrą Ołtarzá poſpołu z ofiárą OrzRozm H2; NAwiedźiłem w ten/ weſoły duſzy moiey/ dźień [...] duchowny żłob ołtarzá twego LatHar 239.
Fraza: »ołtarz zbudował się« (1): na ktorym ſię Belu wſzyſtki Klaſztory/ wſzyſtki Kánonie/ wſzyſtki Ołtharze zbudowáli KrowObr 199v.
Zwroty: »na ołtarzu ofiarować« (1): LatHar 194 cf Wyrażenie.

»ołtarz poświęcić« (1): Iákoż dáleko więcey [...] obecność iego [Chrystusa] w S. Sákrámenćie/ onę ziemię y wſzytkie kośćioły y ołtarze Chrześćijáńſkie poświęćiłá? WujNT 424.

Wyrażenie: »ołtarz krzyża« (1): IA ná káżdy dzień ofiárę cżynię/ nie z dymu kádzenia/ áni z wołow rycżących mięſá: ále báránká niepokalánego co dzień na ołtarzu krzyżá ofiáruię LatHar 194.
Przen (126):
Wyrażenie: »ołtarz nawyszszy« [o niebie; w tym: czyj (1)] [szyk 1:1] (2): Zeſli Boże Aniołá twego ſwiętego/ ábyć tę offiárę/ rychło ná twoy ołtarz nawyſſſzy donioſł. KrowObr 184, 170v.
a) Wiara, nabożność, religia, Kościół (101): Rzućiliſmy ſye byli naprzod ná Ołtarz/ to ieſt ná ſtárożytny ſpoſob Wiáry Swiętey OrzRozm C3v; bo gdy Kápłan Ołtarzowi/ to ieſt Zakonowi roſkázowáć chce/ tráći Kápłáńſtwo y odſzczepieńcem przewrotnym zoſtawa OrzRozm E3v; A zaż niewidźiſz iáko obráżony ieſt ten Ołtarz w Kroleſtwie Polſkim/ odárty OrzRozm Gv, A, Cv, C3v, D3 [3 r.], Ev [2 r.] (34); BielKron 200v; á ieſliże [Polska] ma Ołtarz/ tedy téż ma Zakón álbo Wiárę/ którą ten Ołtarz w Krześćijáńſtwie ſtoi OrzQuin Iv, E2v, N2v, N3v, Ov; Szłá męcżennicá ná śmierć/ [...] á ono cżyſte ćiáło ná ofiarę Bogu ſwemv/ ná on ołtarz podáłá. SkarŻyw 152, 354; ReszPrz 73.

ołtarz czego (1): Poſtawmy w nim [kościele serca] ołtarz pokory y pokłonu SkarKaz 457a.

ołtarz czyj [w tym: pron poss (2), ai poss (2)] (4): BOG ſye mśćił záwżdy krzywdy Ołtarzá ſwego. OrzRozm Gv marg; OrzQuin Y. Cf »ołtarz boży«.

W połączeniu z nazwą wyznania (2): mamy w Polſzce Ołtarze Arryáńſkie/ mamy Ołtharze Neſthoryáńſkie OrzRozm Gv.

W połączeniach szeregowych (8): Ale iż [kacerze] w iednośći Kośćiołá ſ. Krześćijáńſkiégo nie ſą/ przeto martwa wiárá/ przeklęté Ołtarze/ fáłſzywi Kápłani/ obłudni Królowie/ łotérſkié Kroleſtwá ſą ich. Ale náſzá święta Polſká/ [...] ma w ſobie prawdźiwégo Królá/ prawdźiwégo Kápłaná/ prawdźiwy Ołtarz/ prawdźiwą Wiárę OrzQuin I2v, A2v, Iv, I3, N3; SkarŻyw 504; tákże y ſtolec prawdy ná ś. Pietrze zbudowány ieden. Drugi Bog/ drugi kápłan/ drugi ołtarz być nie może. ReszPrz 108.

W porównaniach (3): A kto przećiwko temu mowić co może/ álbo kto tego niewidźi/ iż Kroleſtwo Polſkie wſzytko z Ołtarzá/ iáko z ſkrynice iákiey wypłynęło OrzRozm K4; któré to Króleſtwo Polſkié/ ná Królu/ ná Kápłanie/ ná Ołtarzu/ ná Wierze/ iáko ná iákich czterzech węgléch/ ſpráwą Boſką poſtáwióné OrzQuin Iv, H3.

W charakterystycznych połączeniach: bronić ołtarza (2); odstąpić (odstępować) od ołtarza (2); odwrocić się do oltarza; stać przy ołtarzu (2); iny ołtarz (2), prawdziwy (2), przeklęty, starodawny.

Zwroty: »budować ołtarz (a. nabudować ołtarzow)« [szyk zmienny] (3): nábudowáli [kacerze] nam w Polſzce nowych y rozlicznych Ołtharzow/ przećiwnych Ołtarzowi onemu ſtárodawnemu/ [...] ná Swiętą Ewánielią poprzyśiężonemu OrzRozm Gv, Gv; ReszPrz 73.

»ołtarzowi służyć; sługa, służba ołtarza« (7;1:1): potym tárgnęliſmy ſye/ ná ſługę Ołtarzá tego/ to ieſt ná Kápłaná OrzRozm C3v, D3, D4, Nv [4 r.], V2; máią téż Kácérſtwá Miniſtrá ſwoiégo/ ále Ołtarzá nie máią/ któremuby ten to Miniſter ſłużył OrzQuin I2.

Wyrażenia: »ołtarz boży, pański« (1:1): Nieday Boże ábyśmy inego ołtarzá ſzukáć mieli/ okrom Páńſkiego ktory ieſt zbudowány w przybytku iego. SkarŻyw 504; WujNT 27.

»ołtarz kacerski« (1): ná oko widźimy [...] co ſye theż y dźiś ſąśiadom náſzym dźieie/ ktorzy z tych Ołtarzow kácerſkich nowych ſzyie ſobie połamáli OrzRozm G2.

»ołtarze nowe« [szyk 3:1] (4): tho wiedz pewnie/ ieſliże ná tym Seymie ſye nieuznamy/ á tych Ołtarzow nowych z Polſki niewykorzenimy/ że po Seymie rychło pomſthá Boża nád námi ſye okaże znáczna OrzRozm G2, Gv [2 r.], G2.

»ołtarz służby bożej« (1): Oná [ojczyzna] wſzczepiłá tu ołtarz ſłużby Bożey/ y ofiar przedźiwnych/ z ktorych wam vbłagánie Bozkie záwżdy płynie. SkarKazSej 666a.

»ołtarz święty« [szyk 8:1] (9): Krol Kroleſtwu ſwemu pożytecznym Krolem/ broniąc Ołtarzá Swiętego był OrzRozm Nv, C2v, F, V2; OrzQuin N3, Y; A toć ieſt ten ſwięty ołtarz náſz y thu ná ziemi y tám ná niebie/ pod ktorim ołtarzem á pod beſpiecżeńſtwem iego vſtáwicżnie wierni iego vżywáią pokoiu/ roſkoſzy/ rádośći RejAp 60v, 61, 73.

Szeregi: »kapłan i ołtarz« (1): Kátholicy ieſli ſię powádzą/ kápłani ie y ołtarz zgodźi/ od ktorego heretycy vćiekli SkarKazSej 674a.

»(albo) ołtarz, (albo) kapłan, (a, albo) krol« [szyk zmienny] (14): Widźiſz że ty w tey obietnicy Przyśięgi Krolewſkie/ iáwnie wyráżone/ one trzy głowne rzeczy/ ná ktorych záwiſło Kroleſtwo Polſkie/ ktore ſą Ołtarz/ Kápłan/ Krol. OrzRozm F, D3 [2 r.], D4 [2 r.], Ev, E2v, E3, Nv; OrzQuin C, H3, I, I3 [2 r.]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»ołtarz, (to jest) kościoł« (2): OrzRozm F4; Cżemuśćie P: Bogá/ to ieſt/ iednośći y miłośći Chrześćiáńſkiey odſtąpili/ á innyśćie ſobie Ołtarz/ inny Kośćioł vcżynili SkarJedn 335.

»ołtarz, (i) wiara« [szyk 1:1] (2): OrzQuin L4v; O by dziś w to pilnie y zboiáznią weyrzeli Pánowie/ [...] iáko ćierpiąc rozerwánie tákie/ y nie krocąc go gdy mogą: ſami karáni będą y zgubę ſwoię z tákich niezgod rozerwánia y wiela wiar y ołtárzow/ vcżuią. SkarŻyw 504. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

b) Krzyż Chrystusowy (22): a w tey niewinnoſci ia Chriſtus przyſtępuię do ołtarza, to ieſt na krzyż ophiaruiącz ſie za grzechy ludu mego. WróbŻołt I; OrzRozm D4v; ty ktorzy położyli nádzieię ſwą w oney ofierze ſwiętey ołtarzá onego ná ktorim dobrowolnie ofiárował zá nie ſam ſiebie RejAp 90.

ołtarz czyj (1): gdy iuż miłośćiwie racżył [Chrystus] dokońcżyć wſzythkiego ná onym ołtarzu ſwoim krzyżá ſwiętego/ ná kthorym dobrowolnie ofiárowáć racżył cżłowiecżeńſtwo ſwoie Bogu Oycu ſwemu RejPos 157.

Zwrot: »ofiarować, ofiarowan na ołtarzu krzyża« [szyk zmiennny] (7:1): A ty mily panie/ ktorys mnie grzéſſnégo tedy naprawil/ gdys na oltárzu krzyża ſwiętégo ofiarowán byl OpecŻyw 72v; RejAp 71v; Iż on ofiárował zá nas wdzięcżną ofiárę Pánu Bogu Oycu ſwoiemu ná ołtarzu krzyżá ſwiętego RejPos 47, 106, 133, 139, 210v, 232v.
Wyrażenia: »ołtarz krzyża (świętego), krzyżowy« (17:1): a tαz zaſyα krew ſnaſwyαtſſego boku twego na oltarzu krzizowim dlya ſbawyenya naſſego wilyal BierRaj 21v; OpecŻyw 153v; ná téy ſośni záwieſzóny był Pan náſz/ płácąc długi náſze/ rozpięty ná Ołtarzu Krzyżá S. OrzQuin Nv, I2, [Aa6]; RejPos 89v, 157, 179, 348v; Abowiem onę moc ktora z Męki Páná Chriſtuſowey pochodźi/ to ieſt łáſkę ktorą on nam ná ołtarzu Krzyźá [!] S. záſłużył/ [...] ku ſobie przywodźimy WujJud 232. Cf Zwrot.

»ołtarz nawyższej ofiary« (1): Krzyż ten iż był naczyniem náſzego odkupienia y ołtarzem nawyżſzey ofiáry/ oſobliwie przez dotykánie/ noſzenie y ofiárowánie Ciáłá y krwie Páná náſzego poświęcony WujNT 382.

c) O Matce Boskiej (2):

ołtarz czego [= czyj] (1): PANNO/ nád wſzytkie chwálebna od wieku/ Corko/ małżonko/ mátko wſzechmocnego/ Ołtarzu chlebá/ żywy GrabowSet L2v.

ołtarz czego [= czym będący] (1): poſzwyącyl yą [Marię Pannę] duch ſzwyąty [...] koſzczyolem wktorem myalo lezecz dzyeuyącz myeſyączy czyalo boze na oltarzu wnątrznoſzczy yey nayczyſtſzych panyenſkych PatKaz II 42.

c. W innych kultach religijnych (zwłaszcza pogańskich) (118): Wźiąwſzy ſto wołowych gnatow: Ná ołtarz Bogu położył BierEz I2v; mieſzcżanie Attenſci ſobie vradzili aby Ipocraſa za boga cżcili, [...] przeto iemu iako iednemu z bogow ołtarz vdziałali. BielŻyw 68, 98; HistAl Kv; po przewrácał ołtarze cudzoźiemſkiego nabożeńſtwá Leop 2.Par 14/2; Abowiem przechodząc ſie y oględuiąc obrázy wáſſe/ nálazłem y ołtarz ná kthorym nápiſano było: Nieznáiomemu Bogu. Leop Act 17/23, 3.Reg 18/26, 4.Reg 11/18, 16/10, Is 17/8, Os 10/1; Niech ſie nád nim mśći Báál iż mu rozrzućił Ołtarz. BibRadz Iudic 6/32, 2.Par 23/17, Ier 11/13, 1.Mach 1/62; Zgotowawſzy Alexánder okręty/ z Grecyey przyciągnął do Azyey/ tám dwánaſcie ołtarzow bogom zwycięſtwá záłożył. BielKron 123v; ták też y kośćiołowi poććiwość żadna niezoſtáłá/ kiedy Zydzi ołtarze/ ſłupy Pogáńſkie/ ná cżeść bogom pogáńſkim wymyſláć pocżęli. BielKron 265v, 60 [3 r.], 83, 84v [2 r.], 88v, 90v [2 r.] (14); KwiatKsiąż N2; OrzQuin I2; iáko miáſto Szátáńſkiego ſtołu/ Ołtarz ná ktorym Ofiáry ym cżyniono/ rozumieć mamy KuczbKat 190; A ten bałwan ſtał ná ołtarzu pośrzod koſciołá/ pod kthorym ołtharzem byłá dziurá y wſchod/ ktorym przychodzili ziemią do onego ołtarzá oni fáłecżni kápłani Báálá onego RejZwierc 202, 202v [4 r.]; Bo námnożył Efraim ołtarzow ku grzeſzeniu BudBib Os 8/11, 4.Reg 16/10 [2 r.], 23/12 [2 r.], Os 8/11, 10/1, 2.Mach 10/2; A gdy dáli ofiáry támże Bogu potym/ Włożył Brutus ná ołtarz kiy nátkány złotem. PaprPan Hhv; KochWz 139 [2 r.]; Phil C4 [2 r.]; GórnTroas 26; WujNT Act 17/23; PudłDydo A2v.

ołtarz czyj [= komu poświęcony; w tym: ai poss (7), G sb i pron (6)] (13): Socrates weſnie widział ano mu przynieſiono od ołtarza boginiey Veneri ktory był w Achademiej, łabęcia BielŻyw 79; Leop 4.Reg 11/18, 21/3; Gdy thedy wſtáli ráno mieſzczánie/ vyzreli rozwálony Ołtarz Báálow BibRadz Iudic 6/28, Iudic 6/25, 30, 31; BielKron 50; Iey [Fortunie] gwoli murem ważne kośćioły ſtáwiáli. Chędogiem złotem ołtarze iey przypráwuiąc/ A ná nich wonne ofiáry ſpráwuiąc. WitosłLut A6. Cf »ołtarz bałwański«, «bogow ołtarz«.

ołtarz czyj [= wyznających dany kult; zawsze: G pron] (7): Rzep y oſet wyrośćie ná ich ołtarzoch Leop Os 10/8, Deut 12/3, Os 10/2; BibRadz Os 12/11[12]; BielKron 45; BudBib Ex 34/13; tym ſpoſobem/ ábyśćie pokoiu niecżynili z obywátelmi tey ziemie: ále żebyśćie ſię ich bałwochwálſtwem zbrzydziwſzy/ ołtarze ich zburzyli. SkarŻyw 557.

W porównaniach (2):

~ Jako comparatum (1): Záiſte Galáád dopuśćił ſię złośći/ á záprawdę prożnymi ſię ſtáli/ ofiárowali woły w Gálgál/ á ołtarzow ich pełno po zagoniech polnych iáko kop kámienia. BibRadz Os 12/11[12].

Jako comparandum (1): On iák náznáczona Ofiárá/ ku ołtarzóm/ gdy bywa wiedźiona/ Poſtępuie ze wſtydem GosłCast 57. ~

W połączeniach szeregowych (9): SeklWyzn 2v; BibRadz 1.Mach 1/50; Ten [Aza] oycowſkie báłwochwálſtwo wykorzenił s pokolenia Iudá/ y mátce ſwey Mááthán w tym nie przepuśćił/ popalił iey ołtarze/ modły/ y ſzkáráde obrázy/ pryápy/ iáſkinie cżártowſkie BielKron 83v, 44, 86v, 90v; A iáko záśię tym Pan błogoſłáwić racżył/ ktorzy wymyſły ludzkie káźili/ niſzcżyli/ ony węże miedźiáne łamáli/ one láſy/ ony ołtarze wymyślne/ ony báłwány tłukli/ rąbali/ palili WujJudConf 9v; BudBib 1.Mach 1/50; SkarŻyw 504.

W charakterystycznych połączeniach: namnożyć ołtarzow; przystąpić do ołtarza (ku ołtarzowi) (3); palić (popalić, spalić) ołtarz(e) (4), poburzyć (2), pokazić (2), połamać, poprzewracać, (po)psować (2), rozrzucić (2), rozwalić (3), wniwecz obrocić, uczynić (3), wyrzucić, wywrocić, zburzyć (2); położyć na ołtarzu, stać.

Zwroty: »budować (a. pobudować, a. wybudować, a. zbudować) ołtarz (a. nabudować ołtarzow), postawić (a. stawiać, a. wystawić) (a. nastawiać ołtarzow); zbudowany (a. pobudowany) ołtarz« = aedificare altare a. aram Vulg, PolAnt; exstruere altare a. aram Vulg; erigere a. ponere aram PolAnt [szyk zmienny] (14:7; 2): á tak mor przeſtał, gdziez więc na pamiątkę ołtarz nie znaiomemu bogu poſtawili Attenianie. BielŻyw 25; KromRozm III F6; Y nábudował ołtarzow wſſemu rycerſtwu niebieſkiemu (Gwiazdam/ Słońcu/ y Mieſiącowi)/ w obu ſieniach kośćiołá Páńſkiego. Leop 4.Reg 21/5, 4.Reg 21/4; y pobudował ſobie [Achaz] Ołtharze [et fecit sibi altaria] po wſzytkiech kąćiech w Ieruzálem. BibRadz 2.Par 28/24, Iudic 6/28, Ier 11/13, 1.Mach 1/50, 58[57]; OrzRozm G2; BielKron 27, 42v, 90, 99, 432v; BudBib 2.Par 33/3, 4, 5, 1.Mach 1/50; Cżemuśćie opuśćili Páná Bogá/ á zbudowáliśćie ſobie ołtarz świętokrayſki/ dzieląc ſię od ſłuſzby iego? SkarŻyw 504, 490, 504; Gdy tedy człowiek tego co Bogowie mieli vcześnikiem ſię sſtał/ [...] prżyznáwáć Bogi poczał [!]/ im ſłupy y Ołtarże iął budowáć. GórnRozm N2.

»palać na ołtarzu« (1): y palali thám zápal wonnych rzecży ná ołtarzech/ ná kxtałth pogánow ktore był Pan Bog wyplenił od oblicża ich Leop 4.Reg 17/11.

Wyrażenia: »ołtarz bałwański, bałwochwalski, diabelski, bałwanow« (1:1:1:1): A to mowi Sennáchereb nieprawdźiwie bo ołtarze ony były bałwanow á nie Bogá prawdźiwego BibRadz I 251a marg; WujJud 198; Pogrzebionj ieſt w Kaſſynie w kośćiele Ianá S. Chrzćićielá tám gdzie ołtarz báłwochwálſki zburzył. SkarŻyw 253, 385.

»bogow ołtarz« (1): A przy bogów ołtarzu/ gdźie w przód źiemię ſkropił Krwią ſyná mégo/ łſknący miecz w mężu vtopił. GórnTroas 10.

»gorne [= na górze] ołtarze« (3): Pokáźił [Ezechiasz] gorne ołtarze BielKron 88v, 88, 90v.

»ołtarz pogański« (1): Bo ieſli kogo do niego odnieśiono/ iſz zá onych dobrych Krolow/ ktory Chrześćiánin/ ábo ołtarz pogáńſki obálił/ ábo kośćioł ſpalił/ ábo ofiáry rozmiátał: tedy ie/ ná ſamo odnieśienie [...] zábijáć kazał. SkarŻyw 130.

»poświęcony ołtarz« (1): W ten cżas/ oycże/ áni iuż bogom ſwym dufay/ Ani śię poświęconych ołtarzow łápay KochOdpr D2.

Szeregi: »ołtarz i bałwan« (1): A ták wſzythek lud ſzli do domu Báálowego y poborzyli gi/ Ołtarze też y báłwany iego [altaria eius, et simulachra eius] połamáli BibRadz 2.Par 23/17. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»ołtarz i bużnica« (1): Y popſował po wſſyſtkiey źiemi Iudſkiey ołtarze/ y bużnice [aras et fana] Leop 2.Par 14/5.

Przen (2):

ołtarz czyj (1): POkoiu moy drogi/ Pokoiu Szláchetny/ Piękney zgody Synu hoynoletny/ Bądź zemną pokim żywy/ wſzák też twoie Ołtarże lubię nád wſzyſtkie boie. RybGęśli B3v.

Zwrot: »ołtarz stawić« (1): Gdźie ku twéy [miłości] ćći ołtarz nowy Stáwię ſwą ręką darnowy. KochFr 97.
α. W islamie, w fałszywym pojęciu chrześcijanina o tej religii, nie posiadającej ołtarza w swoich świątyniach (2):
Wyrażenie: »machometański ołtarz« (1): mamy w Polſzce [...] Máchometáńſkie Ołtarze OrzRozm Gv.
Przen: Religia (1):
Wyrażenie: »ołtarz mahometcki« (1): OrzJan 19 cf Szereg.
Szereg: »ołtarz i kościoł« (1): [Turczyn] wam pod gárdłem nabożeńſtwo Máhometckié opiſze: do ołtarzów Máhometckich y do kośćiołów iego powiedźie OrzJan 19.
2. n-pr astron. Nazwa gwiazdozbioru (7): Przeto kiedy gwiazd innych świétny taniec zgáſnie: A ołtarz w pośrzodku chmur będźie gorzał iáſnie: Z południá maſz pewny wiátr KochPhaen 16; Lewé rámię Skop ćiągnie/ ná którégo wſchodźie/ Vpátrzyſz rozpálony Ołtarz ná zachodźie. KochPhaen 24, 16 [3 r.], 17, 23.

JDok