[zaloguj się]
[pdf]

2. ONŻE (277) pron

W N i A sg m ón- (2), (o)n- (32); w pozostałych formach: on- (31), ón- (8), (o)n- (205); on- MurzNT (2), OrzQuin, SienLek (4), GosłCast (2); ón- BiałKat, Strum (3); on- : ón- Oczko (1:4), SarnStat (21:1); e jasne.

Fleksja

sg m N onże (23). ◊ G onegóż (43); -óż (3) SienLek, SarnStat, GosłCast, -oż (1) MurzNT, -(o)ż (39). ◊ D onemuż (3). ◊ A onże (11), onegóż (11); -e- (1), -é- (1), -(e)- (9), -e- : -é- SarnStat (1:1); ~ -óż (3), -(o)ż (8). ◊ I onymże (6). ◊ L onymże (15), on(e)mże (1) BudNT. ◊ f G onéjże (27); -é- (4), -(e)- (23). ◊ A onęż (15). ◊ I onąż (9). ◊ L onejże (15); -e- (1), -(e)- (14). n N onóż (5); -ó- (2), -(o)- (3). ◊ G onegóż (11); -e- (1) Strum, -é- (1) SarnStat, -(e)- (9); ~ -ó- (3), -(o)- (8). ◊ A on(o)ż (11). ◊ I onymże (4) FalZioł, RejAp, RejPos (2), on(e)mże (1) WujJud ◊ L onymże (15). ◊ pl N m pers oniż (11). subst onyż (1) CzechRozm, on(e)ż (1) ModrzBaz. ◊ G onychże (14). ◊ D onymże (2). ◊ A m pers onyż (2) RejPos, RejZwierc, on(e)ż (1) GórnDworz, onychże (1) CzechRozm. subst onyż (6) PatKaz II, FalZioł, BibRadz (2), KwiatKsiąż, SkarŻyw, on(e)ż (7) CzechRozm, WujNT (6). ◊ I m on(e)miż (1) RejZwierc, onymiż (1) SkarŻyw. ◊ L onychże (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII w. (z Cn).

Znaczenia
Zaimek wskazujący (277):
I. Przymiotny (246):
1. Określa rzeczownik w konsytuacji: ten, który tam, wtedy jest (był), tamten, tamtejszy, ówczesny; ipse Vulg, PolAnt; ille Vulg (65): ONEyże godziny przyſthąpili zwolennicy do IEZVſá/ mowiąc Leop Matth 18/1, 2.Par 1/7, AAA4v; Gdy iuż tá porażká byłá y tę kleſkę wźięło to lámentliwe kroleſtwo/ oneyże nocy mordy/ ták po miáſtecżkách iáko po wśiách wielkie Turcy cżynili BielKron 308v; przyſzłá niewiáſtá iáwnogrzeſzna/ kthorą oni wſzyſcy ználi/ gdyż byłá z miáſtá onegoż. RejPos [308]v; BudBib 2.Par 1/7; CzechRozm 140, 236v; LatHar 694; WujNT Luc 2/38, 7/21, 10/21, 12/12, s. 248 (9); tedy wolno będźie vkrzywdzonému o to do Grodu inſzégo co nabliżſzégo w Woiewództwie onymże Stároſtę pozwáć SarnStat 1181, 427, 486; PowodPr 75.

W częściej występujących określeniach przysłówkowych czasu i miejsca (39): »na onże czas, onegoż czasu itp.« (15): Ná onże thedy cżás [tunc] Sáſſábáſſár przyſſzedł: y założył fundámenty kośćiołá Bożego w Ieruzálem Leop 1.Esdr 5/16; Tákże Sálmánázár záłożył fundámenthy domu Páńſkiego/ ktory ieſt w Ieruſáłem: á od onegoż cżáſu áż do tych miaſt [exinde usque nunc] buduiemy go Leop 3.Esdr 6/20, Ios 11/21; Onegoż czáſu [in diebus illis] widźiałem Zydy á oni w Sábáth tłoczyli w práſach BibRadz 2.Esdr 13/15, 2.Esdr 13/23, Ier 3/18, Dan 11/14, Act 11/27; WujJud 71v; BudNT Act 12/1; CzechRozm 39, 142 [2 r.], 353; A Pod onymże czáſem [Eodem autem tempore] oborzył ſię mocą krol Herod/ áby vtrapił niektore z kośćiołá. WujNT Act 12/1.

»onegoż(to) dnia, w onże dźień itp.« (24): Onégoſzto dnia [In ipsa die]/ przyſzli knięmu niektorzy Phariſeuſowie MurzNT Luc 13/31; Leop 2.Reg 5/8, Zach 11/11, Matth 22/23, Mar 1/9; Co widząc pięćioro Kſiążąt Filiſtyńſkich/ wroćili ſie onegoż dniá [in die illa] do Akáron. BibRadz 1.Reg 6/16, Gen 7/13, 17/23, 26, Deut 31/22, Iudic 6/32, 1.Reg 18/2, BudBib 3.Reg 8/64, Deut 21/23; Y mowił im w onże dźień/ gdy iuż był wieczor: Przeprawmy ſię ná drugą ſtronę. WujNT Mar 4/35; Y sſtáło ſię w oneż dni [in illis diebus]/ odſzedł ná gorę modlić ſię WujNT Luc 6/12, Luc 2/1, s. 200, Luc 13/31, 23/12, Act 1/15 (10).

»na onymże miejscu« (4): SkarŻyw 179; gdy ćiáłá zgorzáły oſobno popioł y koſtki Xiążęce/ Sługi/ Koniá/ y Chártow etć. zebrawſzy y w trunę záſpuntowawſzy w ziemię ná onymże mieyſcu pochowáli. StryjKron 411; Phil H2; A wſzákże ten ktory co wyſtąpi/ á ná onymże mieyſcu [in loco delicti JanStat 895] będźie poyman SarnStat 1112.

2. Określa rzeczownik (przymiotnik, imiesłów w funkcji rzeczownika) w kontekście anaforycznie; ille Vulg, Modrz; idem PolAnt, JanStat; ipsemet PolAnt (130):
a. Określany rzeczownik jest powtórzeniem rzeczownika z kontekstu wcześniejszego (92): BierEz D3v; FalZioł I 32c, 39d, V 94; Item drugiemu pomagayacz mv pyenyedzi liczicz kopą vkradl zonychze pyenyedzi LibMal 1544/79; Czo ſlonyk vyrzawſchi wzyall drąg kthorym ſzyen zawyerano y zonymze drągyem zanym wybyezall. LibMal 1554/194v; ZapWar 1550 nr 2665; KromRozm II k; KromRozm III P8v; Leop Ier 28/16; Pan wzruſzył wiátr ná źiemię zewſchodu/ przez on cáły dźień y noc/ A rano wiátr onze wſchodni przypędźił ſzáráńcze. BibRadz Ex 10/13, 1.Mach 11/68; Iednego thedy wroblá kápłan ofiárował nád wodą żywą w nacżyniu gliniánym wypuśćiwſzy kreẃ ná wodę [...] kropił cżłowieká mácżáiąc pálec w oneyże wodzye krwáwey BielKron 37, 37; SarnUzn B5v; náwarz ſłomy owśiánéy w wodźie [...] á gdy ſye ieden wiecheć vtrze/ tedy drugi z onéyże ſłomy vczyń SienLek 172, 121v, 159v; RejAp BBv, 1v, 151v; GórnDworz F2v; RejPos 9, 69v, 82v, 99v, 101 v, 158v; GrzegŚm 63; RejZwierc 101 [2 r.], 108v; WujJud 256; Pirwſza/ że tu nie mowi o káżdey náuce/ ále tyłko o Apoſtolſkiey. Druga/ gdzie mowi że w oneyże nauce Apoſtolſkiey trwał koſcioł. RejPosWstaw [1433]; A pocżęli poświęcáć pierwſzego dniá mieſiąca pierwſzego/ á potym weſzli do ſieni Iehowy oſmego dniá onegoż mieſiącá BudBib 2.Par 29/17; HistHel Bv; Strum O3; BudNT przedm b4; CzechRozm 24v, 47, 86v, 126v, 128v (8); ModrzBaz 43; A on tym więcey pośćił ſię y modlił/ w onymże kośćiele/ we dnie y wnocy SkarŻyw 173, 103, 171, 184, 225, 358 (9); NiemObr 128, 130; WerGośc 221; GórnRozm Nv; LatHar 338; Záczym ſie rzecz záćiąga, że ią y wyrozumieć trudno, y pámiętáć ieſcze trudniéy, y wymówić onęż rzecz nie podobna. SarnStat *6, 144, 473, 749, 853, 854 (10); GrabPospR L3v, L4; PowodPr 4, 16, 30; SkarKaz 386a; KlonWor 56.

Połączenia: »onże to« (12): PatKaz II 60v; MurzNT Mar 4/29; káżdy z was weźmi báránká niepomázánego [...] A przy tym też weźmiećie krwie onegoż to báránká niewinnego/ á náznácżycie ná podwoioch ſwych. RejPos 141, 103v; BudNT przedm b4v [2 r.]; Co gdy ſie iuż rozſławiło/ y vtwierdźiło onymi to cudámi/ tedy też onyż to cudá vſtały/ iáko iuż niepotrzebne áni vżytecżne. CzechRozm 190, 25, 41, 47v, 52, 205v.

»onże sam« (1): Co iż ieſt/ śiádło ná fundámenćie wynáláſku á rozſądku rozumu náſzégo/ w vpátrowániu rzeczy przyrodzonych thák bárzo ślepego/ tedy [...] ták ſtátecznie podáć ſye niemogło: áby nie co wiek [...] w onychże ſámych rzeczách/ odmiáná/ á rózny do vżywánia ſpoſob/ nié muśiał być ſzukan. Oczko 2.

α. Z elipsą powtarzanego rzeczownika zastąpionego liczebnikiem (1): Chwyta ptaka ktory mu ſie nagodzi/ á przez czałą noc pod nogą gi trzyma. Potymże przed wſchodem ſlończa zdrowo wypuſzcza á inſzego ſobie ſzuka na ſniadanie/ á choćby mu ſie onże pirwſzy trafił/ tedy iemu dawa pokoy. FalZioł IV 17d.
b. Określany rzeczownik jest synonimem rzeczownika z kontekstu wcześniejszego (17): A też vczyń polewkę s niey/ Vwierćże iądrá láſkowe Onąż iuchą roztworzyſz ie SienLek 72, 125; Ale iż ten wzrok ſwięty ieſt ták oſtry [...] razemże onymże weźrzeniem zapalić może ſerce y myſl káżdego cżłowieká. RejAp 29; RejPos 77v, 227; BudBib Ios 5/11; CzechRozm 128v; Raz idąc przez vlicę w Florencyey/ vyrzał ná iednym domku vbogim Aniołá [...] Idąc tedy drugi raz onąſz drogą/ vyrzał na onymże domku cżárty ſproſne SkarŻyw 413, 496, 558; WerGośc 256; á ktore źwierżęta wielkośćią podnioſłe/ y rozſzerżone ſtánęły/ tedy tym onęſz ogromność [...] dał ku obronie. GórnRozm Nv; SarnStat 736; PowodPr 65.
α. Określany rzeczownik jest nacechowanym emocjonalnie synonimicznym epitetem (3): A nálazſzy dobrego/ cnotliwego cżłowieká/ [...] przypáthruy ſie pilno y ſpráwam/ y poſtáwam/ y wſzytkim poſthępkom iego/ ábyś tákże ſwe obycżáie onemiſz ćwiecżki iego zákował [...] iákoby ſie potym ni ná cżym nie poſliznęły. RejZwierc 20; PowodPr 4.

Połączenie: »onże sam« (1): á to dla tego pánowie cżynią/ áby poddáni ſtráćili ſerce [...] niebyli pánom potężni. Skąd pothym wielkie ſzkody/ y vpadki przychodzą ná mizerne ludzie/ y wielekroć ſrogie mordy: ábo záſię vſtáwicżny ſtrách ná oneſz ſáme Tyránny. GórnDworz Gg6v.

c. Określany rzeczownik jest hiperonimem rzeczownika z kontekstu wcześniejszego (9): BielŻyw 63; Y mowił/ Abbá Oycze/ wſzytkoć tobie ieſt podobno/ przenieś odemnie ten kubek [...] Y wroćiwſzy ſię záſię/ modlił ſię mowiąc onyż ſłowá. BibRadz Mar 14/39; kiedy ſie miedzy ſobą wádzą małżonkowie/ iuż tám wſzytko s trzaſkiem á łáiániem być muśi/ [...] ich powagá á zacność v dzyatek niſzcżeie/ á obycżáiom onymże theż przywykáią/ że też tákże ſwarliwe á nieunoſzone [...] być muſzą. RejPosWstaw [412]; HistHel B2v; Strum M4v; ModrzBaz 129; Oczko 9v; SarnStat 414.

Połączenie: »onże to« (1): A Betlehem iuż tego niemáſz/ á ktemu ieſzcże ná onymże to mieyſcu narod inſzy obcy y mięſzka y roſkázuie CzechRozm 165.

d. Określany rzeczownik jest nazwą desygnatu implicite zawartego w treści kontekstu wcześniejszego (9): UstPraw H4v; nábierz golennych kośći [...] nátłuczże ich á vwarz ié onąż polewką ćiepło omyway opuchłe nogi koniowi SienLek 175v; Doſtawſzy gáłęźi winnych/ vkopawſzy dołek/ náſypáwſzy gnoiu drobnego á thrzaſkowiſká/ położywſzy dwie gáłąſcze ná krzyż/ środek onych gáłązek wtłocżywſzy w on dołek/ nadobnie onąż ziemią przyłożyſz RejZwierc 107; Oczko 9v; Koſterze iednemu rzekł/ áby ſię vpámiętał [...] vcżynił ták. ale gdy nań pokuſy przyſzły trwáć niechćiał/ y wracał ſię ná zad do onegoſz błotá. SkarŻyw 463; CzechEp 294; SarnStat 486, 916; PowodPr 12.
e. Określany rzeczownik jest nazwą tego, co wcześniej wyrażone było czasownikiem, jest syntetycznym ujęciem poprzedniej treści (2): á wie iż onym zádłużeniem wiele ſobie zárobić może/ á záſię onymże vrobkiem wie pewnie iż style troie vgonić może/ o bárzo rad dług on zápłáći. RejZwierc 167v; radzili otim abi iednego Pana mieli. [...] Leſek wtori na oneiże electijei obrani PaprUp A4v.
f. Określany rzeczownik jest elementem wcześniej wymienionego zbioru (1): Niech ſię ná pewne mieyſce z iádą w káżdym powiećie onegoż powiátu vrzędnicy GrabPospR L4.
3. Określa rzeczownik w kontekście epiforycznie (zapowiada, że bliższe określenie rzeczownika pojawi się w dalszej części wypowiedzi) (42):
a. Zapowiadane bliższe określenie rzeczownika jest zdaniem podrzędnym względnym lub spójnikowym, w stosunku do którego zaimek „onże” pełni funkcję zapowiednika lub odpowiednika (37):

Połączenia: »onże ... co« (3): Y pyta páchołká/ y nie onże to złodziey coś gi ty był odciął? RejZwierc 101, 6, 155.

»onże ... gdy« = ille ... qui PolAnt (3): Potym Iozue mowił do Páná onegoż dniá/ gdy podał Pan w ręce Izráelczykom Amoreyczyká BibRadz Ios 10/12; SienLek 112; BudBib 1.Reg 22/22.

»onże ... gdzie« (2): ſzeſć máią być obráni Słáchti dobrey ſławney y oſiádłey z onegoż powiátu/ álbo z Woiewodztwá gdzie ſię ſtał gwałt UstPraw Bv; SkarŻyw 332.

»onże ... jako« (1): Ale od onegoż cżáſu iákożeſmy [Ex eo autem tempore, quo] przeſtháli offiáry cżynić Krolowey niebieſkiey [...] wſſyſtkiego nam nie doſtáie Leop Ier 44/18.

»onże ... ktory« = idem ... qui Vulg, JanStat; ipse ... qui Vulg (27): á ná onymże mieſcu ná kthorym okrućieńſtwo nád Oniaſſem wypełnił kazał onego ſwiętokraydcę zbawić żywotá Leop 2.Mach 4/38; BibRadz 2.Esdr 13/l5, Ier 36/32; OrzQuin Aa; SienLek 52v kust; iż go nikt inſzy płákáć nie będzye/ iedno oniſz krolowie ktorzy ſie byli z nim zbuntowáli RejAp 151v; przyſzło ktemu/ iż ná oneyże ſzubienicy ſwoiey był obieſzon/ kthorą był vcżynił ná onego cżłowieká niewinnego. RejPos 127v, 9, 58 [2 r.]; RejZwierc 10v, 43v, 201; ktorem ſzukal onegoż dniá w ktory przedawáli żywnośći. BudBib 2.Esdr 13/15: Oczko 19v; Poznay wnim prawdziwą náturę ludzką/ y ćiáło nie zniebá przynieśione/ ále z oneyże ziemie/ z ktorey pierwſzy ociec twoy Iádam vcżyniony ieſt SkarŻyw 2, 368; NiemObr 128, 140; ReszPrz 105; Phil H3; WujNT Ioann 11/6; áby z onéyże Dioeceſiiéy/ w któréy ieſt klaſztór/ ſzláchćic godny ſtanu Duchownégo był obiéran SarnStat 207, 1166.

~ Połączenie: »onże to« (3): onoż to ieſt zwierzę ktorem widział v rzeki Chobár. Leop Ez 10/15; RejPos 101; BiałKat 333v. ~

»onże ... skąd« (1): vyrzą/ á ono święty Apollinarys z ołtarzá wielkiego wychodzi [...] y na onoſz mieyſce z kąd był wyſzedł wrocił ſię/ y wzniknął SkarŻyw 570.

b. Zapowiadane bliższe określenie jest przydawką predykatywną (3): A ieſliby vmárł kto nagle przed niem/ ſplugáwi ſie głowá poświęcenia iego: ktorą nátychmiaſt ogoli/ onegoſz dniá oczyſſcżenia ſwego. Leop Num 6/9; RejPos 158v.

Połączenie: »onże sam« (1): Abowiem to wnet y oniſz ſámi ſekretarze iego Apoſtołowie ſwięći mocno wyznawáli RejPos 234v.

c. Zapowiadane bliższe określenie rzeczownika jest wyliczeniem elementów wcześniej wymienionego zbioru (1): Gdy go Dyabeł grzechem zniewolił/ tedy mu oniż niewolnicy iego/ to ieſt ćiáło y áffekty/ y ſam Szátan pánuie PowodPr 61.
d. Zapowiadane bliższe określenie rzeczownika jest przytoczeniem (1): włocżyli go ták długo po oſtrych kámieniách y mieyſcách przykrych/ wołáiąc onyſz ſłowá: wlecżmy wołu do Wołowniey SkarŻyw 363.
4. W funkcji emfatycznej; wyraża emocjonalną postawę mówiącego (6):
a. Uwydatnia imię własne (1): NIe oneyże Minerwy ſyn Rácio bácżny/ Bo mu we wſzem podobien ten náſz Stáchnik zacny PaprPan Mv.
b. Uwydatnia rzeczownik z dodatkowym określeniem (5): Nie mnimayże áby Pan ony iuż pomordowáne ożywić miał/ boć iuż ći poſzli [...] cżekáć iuż [...] wiecżney zapłáthy ſwoiey/ ále Pan będzie racżył wpuśćić onegoż duchá ich/ onęſz náukę ich w inſze Proroki/ á ożywi w nich onęſz ſtałość á wiárę ich. RejAp 94; gdy vpadł on nędzny pirwſzy cżłowiek w Ráiu/ [...] tedy onże chytry cżárt/ ktory go był zwiodł á zwyciężył/ iuż był doſtał zwirzchnośći nád nim RejPos 76v; A potem też y temu ſie przypátrz/ kto to mowił. Izali też nie onże ſyn cżłowiecży/ z Máryey vrodzony? CzechRozm 30v.
5. W funkcji identyfikującej: taki sam (2): bárzo by ſie podobáłá białymgłowam oná poſpolithość/ á pomieſzánie krwie/ iákie Plato w ſwych kſięgach ſtánowi/ y onymże kſtałtem. GórnDworz Hh4v; Páłaców Ciceronowych [...] y śćiány ſnać niewidáć: wody przedśię poſtáremu/ téſz/ tákiéſz/ y óneyże właſnośći być nieprzeſtáły. Oczko 3.
** Dubium (1): ROku iedennaſtego/ dniá pierwſzego onegoż mieſiącá [in una mensis; w pierwſſy dzień mieſiącá Leop] ſtáło ſię ku mnie ſłowo Páńſkie w ten ſpoſob. BibRadz Ez 26/1.
II. Zaimek rzeczowny (31):
1. W funkcji wskazującej: ten, który jest znany z konsytuacji, ale nie nazwany (4): czy dobrze ia widzę. Onże ieſt, czy nie? ten ieſt ten właſny ieſt, ten ieſt Iście, ô witay pánie moy napożądáńſzy. CiekPotr 81.

Połączenie: »onże to« (3): Ná tákie drudzy pánowie z dáleká pátrzyć będą á mowić: Oniſz to coſmy ie w pośmiechu mieli/ coſmy po nich deptáli/ coſmy ie zábijáli [...] iákoż ſą miedzy ſyny Boże poczytáni? SkarKaz 84a; Onże to Sędziſłáwſki, czy nie Sędziſłáwſki? CiekPotr 8; Zali ten? nie znáłám ia tego nigdy po nim. Ach nieſtétyſz/ onóż to páńſkié zákochánie? GosłCast 30.

2. W funkcji anaforycznej: ten, który był wcześniej wymieniony (19):
a. Zastępuje rzeczownik (przymiotnik lub zaimek w funkcji rzeczownika) (18): FalZioł II 17a; [Bóg Ojciec] ktory Syná vrodźił/ przez ktorego wſzytko ſtworzył/ y nas odkupił/ y onegoż do ſiebie Pośrzednikiem vcżynił. GrzegRóżn M4; KwiatKsiąż G2v; pytha [Pukarzewski] iáko ſie czo sſtáło/ powiedzą mu rzecż wſzytkę zmyſloną/ a chłopiecz iego włoſny onegoż pothwirdza GórnDworz S8v [idem WerGośc 252]; Poniewaſz on ſam y wiárą nas dáruie/ y vcżynki nam dobre [...] gotuie: y ſamże ie też zaś w nas koronuie: ábo onychże nam potym przez Iezuſá Chriſtuſá nádgrodę vcżyni CzechRozm 214v, 60, 225, 236v; SkarŻyw 393; WerGośc 252; ArtKanc B16; ActReg 53; Bo choć iuż kto práwem cżego zyſzcże/ y zá więtſzą cżáſem ſzkodą ſwą ma ſkutek práwny odnieść: naydą ſie tákowi y ſámegoż ſądu/ ktorzy znowu o onoż iednánia onego vkrzywdzonego ćiągnąć będą. PowodPr 65; Bo mała rybká zie mnieyſzą niż ſámá/ onęż záśię druga: y ták to idźie PowodPr 79; GosłCast 32.

Połączenie: »onże sam« (3): CzechRozm 45v; ábychmy o złych á niewiernych bliżnich náſzych piecżą mieli [...] Bo gdy im zgadzamy/ á kárność potrzebną opuſzcżamy: onymiſz ſamymi Pan Bog nas karze. SkarŻyw 558; LatHar 172.

b. W konstrukcji z podwojonym dopełnieniem (1): á on duffáiąc w ſwey ſpráwiedliwośći/ cżyniłby niepráwość: wſſytkie ſprawiedliwośći iego będą zápámiętáne/ á w niepráwośći ſwoiey ktorą vcżynił/ w oneyże vmrze [in ipsa morietur]. Leop Ez 33/13.
3. W funkcji epiforycznej: ten, który będzie potem nazwany; występuje jako odpowiednik zdania względnego (8):

W połączeniach: »onże ... co« (3): od ktorych [dziatek] w ſtárośći onegoż ſie wzaiem nádziewáią/ co ſámi rodzicom ſwym cżynili. GórnDworz X7v; á ieśli mi powieſz/ że Stároſtę wolno pozwać káżdemu/ tedy ia onoſz powiem co dawno; á gdy nikt pozwáć nie będźie chćał? GórnRozm D2v, G2v.

»onże ... ktory« (5): MurzNT 103v; koronę [...] z cżerwoną hátłaſową cżapecżką wdział/ z pomocą onychże kthorzy ią dzierżeli przy poświącániu. BielKron 329v.

~ Połączenie: »onże sam« = ille solus JanStat (3): RejPos 235; któré ſzkody y krzywdy przez onegóż ſámégo przyśięgę którému ſzkodá ſie sſtáłá [,..] ma bydź dowiedźiono. SarnStat 902, 904. ~

AK