Przysłowie: A zaſz nie wieſz przypowieśći/ Orzech/ ośieł/ grzbiet niewieśći: Máło pożytku dziáłáią: Gdy ich kijem nie ſkłádáią BierEz P3.

Przysłowie: kto chce yądro yeść/ złoḿ orzech. KromRozm II ov.

Zwroty: »zgniłego (a. [złego]) orzecha nie dać [za co]« (1): Wjerzmi mała to pocziecha Snaċ y zgniłego oṙzecha Niedał bych za twa wymowke RejKup y6; [Záſyę ieſli ſye pánowie w náukách nye kocháią/ á ymi gárdzą/ pochlebnik by zá wſſyćkie kxięgi co ich ná ſwiećie złego orzechá niedał. LorichKosz 40v (Linde)].

»rozbić, rozgryznąć orzech« (1): Conficere nucem, Rozbić Rozgryznąć orzech. Mącz [114]d.

Wyrażenia; »czczy [= pusty] orzech« (1): Cassa nux, Czczi orzech. Mącz 38c.

»orzechy małe« = orzechy laskowe, nux minor (Rost) (1); Orzechy małe ſą ku ſtrawieniu trudne dla gich zimnoſci FalZioł III 19b.

»olejek (z) orzechow« (2): Wezmi [...] oleyku z orzechow/ ktore zową w aptecze/ nuces indaice FalZioł V 103, III 18d.

»skażony robaczywy orzech« (1): Nux vitiosa Skáżony robaczywy orzech. Mącz 500a.

»orzechy wielkie« = orzechy włoskie, iuglans, nux magna (Rost) (1): Rzymiánie/ puſzcżáli powodźie lekkie rzecży co wierzchem przepłynęły/ iáko ſą orzechy wielkie/ iábłká/ y inne rzecży/ ktore po wierzchu pływáią BielSpr 48.

Szeregi: »brzoskinie i orzechy« (1): A owaćiem nálazł kobielą/ Brzoſkiń y orzechow pełną BierEz L3.

»orzechy i gruszki« (1): Wiecie że też v mnie ſą/ Orzechy y Gruſzki. RejFig Cc4v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»orzechy albo jabłka« (1): orzechy álbo iábłká vkazáne/ dźieći przyćiągáią WujJud 67. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»żołądź, (albo) orzech« [szyk 1:1] (2): Cerrus, arboris species ex glandinum genere, Czinerowe drzewo. [...] Cerrea glans, Zołądź álbo orzech tego drzewá. Mącz 49c; Calyx – Wſzeliaką łupina ktorą nakriwa owocz, iakoieſt orzech, zołądz. Calep 154b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Zestawienia: »orzech cypresowy (cyprasowy), z cypresowego drzewa« = owoc drzewa Cupressus sempervirens L. (Rost); z rodziny Cupressineae; orzechy – nasiona w XVI w. popularne w farmacji; galbulus Mącz, Calep [szyk 5:2] (6:1): Wezmi galluſu/ orzechy Cipreſowe (z apteki) burztynu/ maſtyki/ Kadzidła/ Sanguinis draconis/ każdego potroſſze FalZioł V 29, V 28, 96v, 102v [2 r.]; Galbulus. Orzech z cipreſowego drzewa. Mącz 142a; Galbulus ‒ Cypraſſowi orzech. Calep 445b.

»daktylowy orzech« = owoc palmy daktylowej, Phoenix dactylifera L. (Rost) (1): Balanus, Zołądź. [...] Proprie tamen de palmulis sive dactylis dicitur, Daktilowy orzech, ex quo unguentum exprimitur. Mącz 22d.

[»orzech grecki« = owoc drzewa migdałowego Amygdalus communis L. (Rost); migdał; amygdala, Graeca nux, Cn: zmieſzawſzy z wodą iądrá orzechow Greckich ſtłucżone/ polewáią pſom vſzy Cresc 1571 569.]

[»orzech indyjski« = owoc drzewa Cocos nucifera L. z rodziny palm, orzech kokosowy: Orzech Indiyſki/ Nux Indica. Indiániſch groſze nuſz. SienHerb K4#v, E#.]

[»orzechy kasztanowe« = owoc i nasienie kasztana jadalnego, Castanea sativa Mill. (Rost), z rodziny bukowatych (Fagaceae) o jadalnych owocach: przeto lepiey śiać orzechy kaſztánowe kśiężycá Liſtopadá Cresc 1571 408.]

»kolący orzech« = owoc rośliny Trapa natans L. (Rost) z rodziny kotewkowatych (Hydrocaryaceae); owoc z czterema kolcami, kiedyś jadalny; kasztan wodny, kotewka, wodny orzech [szyk 1:1] (2): Głowkę iednę álbo dwie/ oſtu koſmátego/ Záś Orzechow kolących przydawſzy do tego. PaxLiz E4.

~ W porównaniu (1): bo też to więc bywa/ że drugi piſmo przytocży/ że thák przylęże do drugiego piſmá/ iákoby ow kolący orzech do mármurowey thablice przyłożył. SarnUzn D5. ~

»laskowy orzech« = owoc leszczyny, Corylus avellana L. (Rost) z rodziny brzozowatych (Betulaceae), owoc – nasiono o gładkiej brunatnej łupinie, w XVI w. duże zastosowanie w żywieniu i lecznictwie; avellana (nux) Murm, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; coryli a. Pontica a. Praenestina nux Mącz, Cn; nux silvestris BartBydg; leptocarium Calep [szyk 18:8] (26): wloſy má barwy orzecha láſkowégo dozrzalé^go OpecŻywList C; Murm 109; BartBydg 16b; ORzechi laſkowe ſą cirpnieyſze niżli włoſkie, dla więtſzey cżęſci ziemie ktora ieſt w ſlożeniu gich FalZioł III 19a; Sok z ſzeſzelinek/ To ieſt z owych cżaſzołek zielonych w ktorich orzech Laſkhowy ſiedzi FalZioł III 19b, +6b, I 108a, III 19a, V 77v; Corylus. Leſzczyná. Eius fructus est avellana, ut avellana nux Laskowy orzech Mącz 66d; Nux pontica, Laskowy orzech. Significat etiam arborem, Leſzcziná. Mącz 255c, 20a [2 r.], 312b, 318d; vtłucz czoſnku iąderko iedno álbo dwie/ włóż onego ćiáſtá w ſkorupę láſkowégo orzechá SienLek 140; Nátłucz iądr orzechów łáſkowych [!] z ſolą á z łoiem vgniłym/ á ná ránę przykłáday. SienLek 151v, 47v; Calep 113b, 592b.

~ W porównaniach jako określenie objętości lub wagi leków (6): á vcżyń z teytho maſſy piłuły, iako laſkowy orzech miąſſze FalZioł V 24; á z tego wſzytkiego vcżyń piłułki z oleykiem Sizaminis, tak wielkie iako laſkowe orzechy FalZioł V 86; Też wyka trochę vprażona, á potym ſtarta na mąkę, á z miodem zmieſzana/ czo laſkowy orzech waży iedzona poranu/ barzo tucży wyzchłe^go cżłowieka FalZioł V 89v, V 25, 32v; weźmi prochu s korzenia y z iáiec záięczych/ iáko łupinkę láſkowego orzechá SienLek 112. ~

»orzech leśny« = owoc rośliny Corylus Avellana L. (Rost); orzech laskowy (1): ſámym Rhabárbárum/ ná raz go biorąc poránu/ iáko czerwony złoty Ducat záważy: álbo ieſli z cáły nie będźie/ ná rozum iáko dwá orzechy leśné/ [...] nie źle ćiáło przepurguiem Oczko 38.

»migdałowy orzech« = owoc drzewa migdałowego Amygdalus communis L. (Rost) z rodziny różowatych (Rosaceae) o jadalnych nasionach, migdał (1): Amygdalum, Migdalowy orzech/ álbo Iądrá. Graeca nux, idem. Mącz 8c.

»orzech muszkatowy« = nasiono drzewa muszkatu Myristica fragrans Houtt. (Rost); miristica nux Mącz [szyk 10:7] (17): Muſzkatowy kwiat bywa obierany z drzewa y z orzecha muſzkatowego FalZioł III 10a; (nagł) Nux Muſcata. Muſzkatowy orzech. (–) ORzech Muſzkathowy ieſth ciepły y ſuchy w wtorim ſtopniu/ ieſth owocz zdrzewa iedne^go ktore roſcie w Indijey FalZioł III 10b–c; Wino Muſzkatowego orzechu/ przycżyniwſzy trochę maſtiki żołądek zaziębiony y inſze wnętrznoſci zagrzewa y poſila. FalZioł III 10c, +6, I 9b, V 38, 42v, 92; Meluzá dálſza poſyła theż do Kálekutu Muſzkatowe orzechy BielKron 454v, 454v; Mącz 240a; [SienHerb K4#v].

~ W połączeniach szeregowych (5): potym przyłoż Cinamonu/ Imbiru/ gałganu/ muſzkatowe^go kwiatu y orzechu muſzkatowego FalZioł I 105d, [*8], V 27v, 105v, 106; [SienHerb 540a]. ~

»palmowy orzech« = owoc palmy daktylowej Phoenix dactylifera L. (Rost); daktyl (1); Dactylus, pro fructibus palmae arborum Pálmowy orzech. Mącz 77a.

»włoski orzech« = owoc drzewa Iuglans regia L. (Rost), z rodziny orzechowatych (Iuglandaceae); owoc duży pestkowiec zwany potocznie orzechem, w twardej skorupie otoczonej zieloną, skórzastą okrywą; duże znaczenie wszystkich jego składników: nasion, okrywy, skórki w przemyśle spożywczym, kosmetycznym, lecznictwie; (nux) iuglans Murm, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; caryon Calep, Cn; nux regia, mollusca nux, pomum Cn [szyk 27:22] (49): Nux vſualis. Orzechy włoſkie. FalZioł +6b; Też vwarzony bluſzcż w ługu z łupinami orzechow włoſkich nie dozrałych: włoſy cżerni FalZioł I 48b; Skora włoſkiego orzecha vſuſzona, á na proch ſtłucżona ten proch wyſuſza bez kąſania FalZioł III 18d; Niektorzi rutę z Orzechy włoskiemi iedzą aby ſie nienakaziły powiethrzem iadowithem FalZioł V 62v; Orzechy włoſkie po ribach ieſć: ieſt iakoby drijakiew przeciw iadom. FalZioł V 64, I 70b, II 15b, III 18c, 19a, V 71 [2 r.] (15); wlozila worzechu wloſkym wſtudnya gdzie bydlo pyalo alye nyewye czo, y od thegoſz Bydlo napywſchi ſzyą zdichalo LibMal 1544/86; Sobolá nie vkaże áż kiedy chmurny dźień/ Bobru każdego popráwi ſkorupámi zwirzchnimi Włoſkich orzechow BielKron 430; Dissepimentum, Skórká/ Lupynká która we włoskim orzechu miedzi yądrkyem yeſt. Mącz 90d; Figi z włoſkimi Orzechy ná czczo ieść SienLek 7v; Ale kogo thá przygodá zwykłá nágábáć/ ma mieć pogotowiu ſok Włoſkich orzechow [...]: Weźmi orzechow włoſkich poki ieſzcze młode ſą/ á vtłukſzy ie w ſtępce/ wyćiśni wſzyſtkę wilgość s nich SienLek 81; Albo máſłá ſtárego włoż w ſkorupę Włoſkiego orzechá/ to ná pępek przywiąż SienLek 104; Albo iądro Włoſkiégo orzechá ná czczo zeżwáć/ á ná ránę przyłożyć. SienLek 152, 55, 83v, 101, 125v, 151 (13); Calep 168a, 569a.

~ W połączeniach szeregowych (5): WEzmi liſtkow rucianych ſwieżych ze trzydzieſci/ iądrek włoſkich orzechow, zpięć, Fig ſuchych też z pięć FalZioł V 72v; Zołądek potwierdzáią/ Iábłká kwáśne/ Rozynki/ Oliwki/ białe Orzechy włoſkie z Figámi/ Gorczycá/ Rzepá wárzona/ Káppáry SienLek 9, 124v, 157; Konfekty/ iáko gruſzki/ wiśnie/ orzechy włoſkie/ broſkwinie/ y inſze rozmáite owoce w cukrze y w miedźie máią bydź ſmáżone GostGosp 130.

W porównaniu (1): Bo iáko ſadownik wedle nátury drzewá/ iedny owoce ſam ręką ſwoią zbiera/ iáko wiśnie/ broſkwinie y inne iágody miękkie: drugie trzęśie iáko gruſzki y iábłká: á drugie kijem obiia/ iáko włoſkie orzechy: ták Pan Bog miękcżeyſze ſercá/ ſamym kazánim y przykłády [...] twárdſze pogrożenim [...] ieſzcże twárdſze/ karánim y ſrogim zgromienim [...] do pokuty y vpámiętánia przywodzi. SkarŻyw 80.

W porównaniach jako określenie objętości, wagi lub kształtu leków (7): A thak gich pożyway/ czo dwa orzechy włoſkie zaważą. FalZioł III 13a; á na then chleb poſypać, tak wiele iakoby poł włoſkiego orzecha, to ieſt czo ſie może dobrze wſypać w ſkorupę poł włoſkiego orzecha. FalZioł V 90v, V 91v, 94v; Też Popioł z śierći Záięczey/ vſmáżony z miodem/ lekko żywot przepuśći/ gdy go kto zákuśi/ iáko Orzech włoſki. SienLek 38v, 112.

W charakterystycznych połączeniach: jądra włoskiego orzecha (5), łupiny, łuszczyny (3), skora, skorka, skorupa (zwirzchnia) (3).

»wodny orzech« = owoc i nasienie Trapa natans L. (Rost) rocznej rośliny wodnej z rodziny kotewkowatych (Hydrocaryaceae), owoc duży z czterema kolcami, obecny w stawach, jadalny; kotewka, kasztan wodny; tribulus aquaticus, castanea nux aquatica cornuta Cn (4): Tribulus, Wodny orzech rogáty/ álbo morski oſet. Mącz 463c; A gdy przynioſł pełne zánádrá płoćić/ laſkowych y wodnych orzechow/ á kacżorá álbo gołębiá ábo wiewiorkę zá páſem/ to go z oney koſzule s płoſkonek roſtrząſáli roſpaſawſzy RejZwierc 274; Tribulus – Kniat zabimi włoſami, fructus wodni orzech. Calep 1082b; [Wodny orzech/ y Kotewki/ Tribulus Aquaticus et Tribulus terreſtris. Wáſſer nuſſ und Stechend nußlein. [...] DWoiáki ieſt v Láćinnikow Tribulus/ To ieſt wodny y źiemny/ Wodny my orzechámi wodnymi zowiemy/ Ziemny/ v nas w tych ſtronach nierośćie/ ále bliſko morzá SienHerb 178b, E#].

~ W porównaniu (1): Byli też kowale co niedźwiadki cżynili żelázne/ ná trzy álbo cżterzy rogi oſtre ná kſztałt wodne^go orzechá/ ktore po polu kłádli w táiemne mieyſcá/ s kąd nieprzyiaćiel ćiągnął/ á gdy przyſzli ná ony mieiſcá/ konie ſobie ná nich pochromili BielSpr 9. ~

»ziemny orzech« = owoc rośliny jednorocznej Arachis hypogaea L. (Rost), z rodziny motylkowatych (Papilionaceae); orzacha, orzeszki ziemne, arachidowe; astragulus, ficus terrae, glandula, talus (a. figura), cicer rusticum vel montanum vulgo Cn (1): Ischas, Raphani agrestis genus quod apion nonnulli, alii agrioraphanum appellant [...] quoddam leguminis aut viciae genus, non dissimile a stragalo, panem porcinum in multis Germaniae locis vocant, quod radiculas eius dulces et rotundas, sues agris effossis requirant – Ziemny orzech. Calep 565a.