[zaloguj się]
[pdf]

ORZEŁ (287) sb m

o oraz e jasne.

Fleksja
sg pl
N orzeł orłowie, orły, orli
G orła orłów
D orłowi, orłu
A orła orły
I orłem orły
L orle
V orle

sg N orzeł (132). ◊ G orła (29). ◊ D orłowi (17), orłu (1); -owi : -u BierEz (4:1). ◊ A orła (28). ◊ I orłem (14); -em (2), -(e)m (12). ◊ L orle (11). ◊ V orle (5). ◊ pl N orłowie (26), orły (6), orli (1) BierEz G2; -y WyprKr, BielKron, KochProp, KmitaSpit; -owie : -y RejPos (4:1), RejZwierc (1:1). ◊ G orłów (6); -ów (4), -(o)w (2). ◊ A orły (7). ◊ I orły (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. zool. Aquila fulva L. (Rost); ptak drapieżny z rodziny sokołów (Falconidae), o masywnej budowie, zakrzywionym dziobie, długich skrzydłach (do 2 m rozpiętości) i silnych nogach zakończonych ostrymi szponami; występuje w kilku gatunkach (najczęściej orzeł przedni, cesarski i włochaty) w Europie, Azji, Ameryce i Afryce; aquila Murm, Mymer1, Miech, Vulg, PolAnt, Mącz, Calag, Calep, Cn (219): Gdy w igrzyſku ludzie byli/ [...] Orzeł ſie tám z gory ſpuśćił/ A ſtárośćie pierzćien ſchwyćił BierEz E3v; Ná tykách mięſo trzymáli/ Zá ktorym orli latáli BierEz G2; Orzeł zá záiącem latał/ A on przed nim chutnie ſkakał: Rzekąc/ pomoż Boże nędznemu/ Nie day mię orłu pyſznemu. BierEz H2v; Orzeł ná drzewie wyſokim/ Spráwił gniazdo oṙlętoḿ ſwym BierEz H3; Orłowi ták bárzo nie wierz/ A záśię mu ſkrzydłá obrzeż. BierEz Iv; Orzeł ten ná ſądzie śiedział/ Nietoperzá táko ſkazał: By pierze z niego zebrano/ A myſzą mu ſkorę dano. BierEz Q4, F, Gv, G2, H2v [6 r.], H3 [3 r.] (31); Murm 83; Mymer1 24v; (nagł) Aquipulla. Orzeł. Capitulum. 38. (–) ORzeł miedzy ptaki ieſt namężnieyſzi y naſwiedobnieyſzy. Przeto też krolem ptaſzim ieſt wezwan. FalZioł IV 17a; gdy ſie iuż Orzeł z ſtarzeie tak iz patrzyć nie może/ thedy czo nawyſſzey pod obłoki wzlata, á gorączoſcią ſlonecżną ſobie ocży wycżiſcia FalZioł IV 17b, +4b, IV 17a, 48c, d, 53d [2 r.]; á nye lepſſe [przyrównanie] niż kyedy by kto rzekł/ człowyek z orłem ſą ſobye podobni: Bo orzeł oſtry wzrok ma/ á człowyek oſtry rozum. KromRozm II r2; Záwżdy Wilk gromi Owce/ Orzeł Gęśi łamie/ Tákże ćichy przed możnym ná wolnośći chramie. RejWiz 102, 31; RejZwierz 120v [3 r.], 127, bbv; Iuſtynus piſze/ iż tego dniá [gdy się urodził Aleksander] ſiedzyeli ná wirzchu domu dwá Orły/ známionuiąc Azyą y Europę iemu poſieść. BielKron 122v, 102 [2 r.], 122v; Erodius, Avis, Pták náwiętſzi miedzi wſziſtkiem [!] ptaki/ który y orła vbiya y záyada. Mącz 108a; Haliaeetus, genus aquilae, Rodzay nieyáki orłów. Mącz 152d; Iovis interpres et satelles aquila, Iowiſów tłumácz y sługá orzeł. Mącz 172d; Ossifraga, Nieyáki ptak z rodu orłów który kośći łamie. Mącz 270d; Sanqualis, Nieyáki rodzay orłów. Mącz 367c; Determinant spacia aquilae, Orłowie ſámi ſobie cel á krés zákreſzáyą w którym látáć máyą. Mącz 450b, 13c, 176d, 192c; OrzQuin Q4v; SienLek 245, Xxx3; Y thákoważ też ſierdzitość (bo záwdy z wielkiego ſercá roſcie/) náyduie ſie w źwirzętach ſláchetnieyſzych/ iáko we Lwie/ w Orle. GórnDworz K4; RejZwierc 99 [2 r.]; trudne poznánie drogi/ to ieſt ſpraw y poſtępkow Orłá ná powietrzu latáiącego ktory z trzaſkiem przypada y gęśi ábo kury łápa CzechRozm 130v, 131; Bo więc Orzeł od gniazdá kiedy ma w nim dzyeći/ Gdy obacży Sokołá mężnie k niemu leći/ Więcey ſnadź onych broniąc niż ſiebie ſámego PaprPan E2v; Calag 9b; A rzeká [...] ćiáło męcżeńniká [...] ná ieden kámień wynioſłá: przy ktorym go orzeł pilnie ſtrzegł/ y od zwierzu bronił. SkarŻyw 403, 356, 527 [3 r.]; prędko delfin płynie/ Prędko y orzeł lata/ Bóg obudwu minie. KochJez A3; ktoremu [Prometeuszowi] ná kożdy dźień ſerce orżeł wyiada/ ktore też w niem ná kożdą noc odraſta GórnRozm N3; Calep 86b; By były Sępy z Báby/ Orły z Hoł przybyły/ Tedy były żorawie ich [Pigmejów] nie zwyćiężyły. KmitaSpit C6v.

W połączeniach szeregowych (6): Slończe. Miedzy planetami ieſt iako pan. [...] Nad ludzmi, Krolmi, nad Lwy nad orly. nad Sokoly panuie. FalZioł V 51; Miedzy ptaki ktore máią páznogieć dłuzſzy w tyle niż ná przodku nie iedzcie/ iáko Orzeł/ Gryff/ Sęp/ Kániá/ Iáſtrząb/ Kruk/ Strus/ Sowá/ Bąk/ Norek/ Lábęć/ Dudek/ Nietoperz/ y ine tákie. BielKron 36v, 465; Pátrzmy ná Lwá/ ná Koniá/ ná Orłá/ iáko w ocżu iednego znáć gniew: w drugiego ocżu byſtrość: w trzeciego nádętość iákąś. GórnDworz L15; BudBib Lev 11/13; Ieſzcże po Orły byſtre poſłano ná gory/ Y po Sępy drapieżne/ y po Białozory. KmitaSpit B.

W przeciwstawieniach: »orzeł ... kobiec, kurczę, liszka« (3): Ale śię pomſtá nie zgodzi/ Orzeł lata liſzká chodzi BierEz H3; kokoſſą ſie by kokoſz ſámá nád ſwemi yáycy/ s kthorych ſie tylko kurcżętá á nye orłowye wylągáyą. GliczKsiąż L6; Sláchectwo z Orły wyſoko wylata/ Wſzetecżność s Kobcy tylko Wroble chwata. RejZwierc 220.

W porównaniach (61): riba kthorą zową Laſz/ podobna ieſt ku Loſoſiowi, ale ma cżeluſć odſpodnią zakrzywioną iako orzeł FalZioł IV 34d; iż nos zawieſiſty á iakoby v orła nadoł zaklęczony, był v Perſow w wielgiey wadze GlabGad N7; iż przinoſzą do nas z Moſkwy ptaki iedne drapieżne, na wzraz Orła w wielkoſci/ iedno iż ſkrzydła y ogon dłuſſzy maią, na wzraz Iaſtrzęba Zowie ie Moſkwa Białozor MiechGlab 63; práwie odmładzáiąc ćię iáko orłá gdy przed ſtároſćią zmietuie koſć znoſá ſwego/ á ina mu zaſie wyraſta RejPs 150; iż [...] [kościół] myał być odnowion iáko orzeł ku pirwſzey zacnośći. LubPs X4v marg; Tym kſtałtem práwie iák orzeł z dzyatkámi ſwoimi/ Ták ſie pan obchodzić racżył też s przodki náſzymi LubPs gg4, X4v; Bo prawdá gdzye ſwe ſkrzydłá by Orzeł roſtocży/ Iuż fáłſz ponuro chodzi iuż łeb w zyemię tłocży. RejWiz 2; Bo rozum ma oſtry nos á ſkrzydłá ſzyrokie/ A iáko buyny Orzeł lata pod obłoki. RejWiz 6v, 2 marg, 98v, 171v, Cc8; Dni moie prętſze były niżli ten co zliſty biega [...]. Przebiegli iákoby łodki z iábłki/ iáko Orzeł gdy ná paſzą leći. Leop Iob 9/26; konie iego prędſſe niż Orłowie Leop Ier 4/13, *2v; [Wiśniowieccy] By Orłowie ku gorze/ záwżdy łeb wznośili RejZwierz 92v, 127; Gdźieć będźie ćiáło/ tham ſię zbiorą y orłowie. (marg) Nic nie záwádźi wiernym áby nie mieli być złącżeni z Kryſtuſem głową ſwą/ ábowiem zgromádzą ſię do niego iák orłowie ábo ſępowie około śćierwu (–) BibRadz Luc 17/37, Is 40/31; BielKron 264; Phoenix [...], Yediny ptak w Arábiey ták wielki yáko orzeł Mącz 298c; w iárzmie ty Litwinie przyrodzónym iáko wół chodźiſz/ [...] á ia Polak/ iáko Orzeł bes pętlic/ ná ſwoiéy przyrodzónéy/ pod Królem ſwym buiam ſwobodźie. OrzQuin Q4; RejAp 48, 49v; Lecż mocno bronić dzyedziny/ Iáko Orzeł gniazdá RejPos A2v, A2, A2v, 57v; ázaſz iuż może być ſzcżęſliwſzy cżłowiek ná ſwiecie? kthory ſobie iáko orzeł buia w roſkoſzney wolnośći ſwoiey RejZwierc 102; Vmyſł ſláchetny iáko Orzeł wzgorę/ Przebija wzrokiem y wſzetecżną chmurę. RejZwierc 221; gdy oni poważni krolowie/ Buiáli ſobie w Polſzcże by zacni Orłowie. RejZwierc 249; y ſzyrzyłá ſie [Polska] záwſze z łáſki Páńſkiey iáko ſie ſzyrzy Orzeł buyny około gniazdá ſwego. RejZwierc 255, 19v, 22, 22v, 38v, 50 [2 r.] (18); BudBib Ier 49/22; PaprPan P2v; SkarJedn 402; A on [Symeon] wziąwſzy dziećiątko: iáko ſtáry orzeł odmłodnął w duchu SkarŻyw 113; KochJez A2; GórnRozm N3v; To był twóy dźiad/ o Królu/ podobien orłowi/ Który prędkim pioronem ſłużąc Iowiſzowi/ Tákié potomſtwo ná świát/ iáki ſam/ podawa KochFrag 43; LatHar 112; IAk Orzeł práwą nogą śięga przez obłoki. Gdy gorę wylátuie ná Dyon ſzeroki/ Mieśiąc gwiazdy miiáiąc/ ſtráſzny ptáſtwu bywa [...]. Ták Dom Bekieſzow [...] Stráſzny nieprzyiaćielom KołakSzczęśl Av; á czwarte źwierzę podobne orłowi latáiącemu. WujNT Apoc 4/7, s. 300; WitosłLut A3v; ktorzy nas gonili/ prędſzy byli niż orłowie powietrzni [velociores ... aquilis caeli Vulg Thren 4/19] PowodPr 10; O goro iákoś piękna. o bych miał ſkrzydłá iáko orzeł ábych tám wlećiał. SkarKaz 123a.

Przysłowia: bibl. KromRozm III O3v; BibRadz Luc 17/37; Abowiem iáko błyſkáwicá wychodzi od wſchodu ſłończá/ á vkaże ſie áż ná zachodzye/ thákże też będzye rownie przyſcie ſyná cżłowiecżego. Abowiem gdzyekolwiek będzye ciáło/ támże też będą zgromádzeni y Orłowie [Matth 24/28]. RejPos 259; GrzegŚm 20, 36; Gdźiećkolwiek będźie ćiáło (marg) trup ábo śćierw. G. (–) tám ſię zbiorą y orłowie. WujNT Luc 17/37, Matth 24/28. [Ogółem 7 r.].

że źwyerzę záwſſe ſobye podobne rodzi: Wilk wilká/ Nyedźwyedź nyedźwiedzyá/ Orzeł orłá/ á nigdy wilk niedźwyedzyá/ áni nyedźwyedź wilká/ áni też orzeł Sokołá myeć y vrodzić nye może. GliczKsiąż D2v.

niech ſye tá ſowá ziáſtrząbia iáko chce/ przedśie ſowá ſową będźie/ z Orłem nigdy nie zrowna OrzQuin Q4v.

á krowká też (wedle przypowieśći) y orłowi dokucża. CzechEp 4.

Wyrażenie: »orzeł prędkolotny« (1): Znácżne ktorych [Radziwiłów] poſtępki Orzeł prętkolotny/ Zánioſł tám gdźie prowádźi konie ſwe ochotny Phoebus SapEpit A2v.
Przen (53):
Wyrażenie: »orła lotem« = błyskawicznie (1): Spodłégo ſtanu śćigłeś Orła lotem/ Páńſtwy króle/ á Monárchy złotem. Biég ſczęśliwośći łáſkáwieć ſye ſtáwił: Y wſzech potrzebnych dárów ćię nábáwił. ZawJeft 26.
a) Możnowładca, panujący (22): PIrrus po kilku bitwach gdy mu winſzowáli/ Niektorzy go s pochlebſtwá Orłem buynym zwáli. RejZwierz 25; (nagł) Kſięſtwo Pruſkie/ y Olbricht Kſiążę. (–) O Tę ſie Kokoſz cżęſto/ Iáſtrząbi drapáli/ A iáko Orzeł przypadł/ ták iey wnet przeſtáli. RejZwierz 108v, 25, 111; W pętlicách v nas Orzeł POlſki śiedźi/ áby nam niebuiał po Polſzce iákoby chćiał/ ktore petlice one ſą w Polſzce duſze [lege: duże] Krolu nie każ mi nic przećiwko Práwu OrzRozm L3v; wyſoko ten Orzeł lata/ mego á twego tho ieſt tych rzeczy niſkich niebaczy: bo nie ná doł ná źiemię/ ále wzgorę w niebo wſzyſtek pátrzy OrzRozm T, L3; Widzę orłá białégo/ koniá téyże śierći/ Ten mieczem/ ów piorónem groźny/ prędkich śmierći Obá hoyni ſzáfárze KochJez A4, A4v; Wilk ze wſzemi źwierzęty/ ná Orłá powſtawał (marg) Krolewic. Ceſarz. (–) BielSen 6; Twoiá rzecż po powietrzu iáko ptaſzek latáć/ Niechćiey tu Orle z ptaki náſzey źiemie chwátáć. Wſzák wieſz/ iáko o náiu v Ezopá ſtoi/ Iż ſie Orłá zębiáty Wilk namniey nie boi. BielSen 6; Orzeł poſłał do Struſá/ co klucż Piotrow nośi BielSen 6, 6 [4 r.], 7 [2 r.].

W przeciwstawieniach: »orzeł ... kania, wrobel« (2): A ſnádniey [wylecieć] z gniázdá wroblowi Niż ſkrzydłáſtemu orłowi RejRozpr E3v; A ták wy zacni ſtanowie/ [...] Vważaycie ták ſwe ſtany/ Niech was práwe Orły znamy. A Kániá niech Myſzy ſkubie [...]/ Wy wzgorę lataycie. RejPos A2v.

Szereg: »lwowie i orłowie« (1): Przeto nieboymy ſye tego nigdy/ áby nas ten Orzeł náſz Polſki/ pálcy oſtrymi ſwymi kiedy podrápał: ták iáko indźie Lwowie y Orłowie podrápáli poddáne ſwe. OrzRozm L3v.
b) Upostaciowanie królestwa, panowania, wielkości [w alegorycznych obrazach biblijnych] (17): Orzeł ktoregoś widział wychodzącego z morzá/ to ieſt ono kroleſtwo/ ktore widział w ſwym widzeniu Daniel bráth twoy. Leop 4.Esdr 12/11, 4.Esdr 11/37, 45, 12/1, Apoc 8/13; TAm ná ten cżás gdy Lew mowił ku Orłowi ty ſłowá/ przydáło mi ſię iákoś weyźreć. BibRadz 4.Esdr 12/1, 4.Esdr 12/11, 31; O wielkiſz to Orzeł kthorego dwiemá ſkrzydły/ to ieſt dwiemá zakony/ lata tá niewiáſtá ſwięta RejAp 104, 75v [2 r.], 103v, 104; A dla tegoſz ty orle zgiń zgroznemi ſkrzydły twemi/ y z złośćiwem twym pierzem/ z głowámi złemi/ ſpáznokty nagorſzemi/ á ktemu y ſtym twoim nieużytecżnym ćiáłem. BudBib 4.Esdr 11/45, 4.Esdr 11/37; Y widźiałem/ y ſłyſzałem głos iednego orłá lecącego w pośrzod niebá/ mowiącego głoſem wielkim: Biádá/ biádá/ biádá mieſzkáiącym ná źiemi WujNT Apoc 8/13, Apoc 12/14.
c) Zwolennik, wierny stronnik [w nawiązaniu do obrazu orłów strzegących ciała zmarłego] (7): Mowi bowiem: Gdźie będźie ćiáło tám będą y orłowie/ przez ćiáło ná thym mieyſcu nic inſzego rozumieć niemamy/ iedno [...] náukę Kryſtá Páná [...]. A przez orły nic inſzego rozumieć niemaſz iedno Apoſtoły/ Doktory święte/ y inſze wſzytki miłoſniki Boże LeovPrzep G2v; Powiedz że mi też miły Sektarzu Orłá/ tego ſwego ćiáłá/ do ktorego ludźie zwabiaſz. Vkażeſmi podobno Marćiná Luterá/ Apoſtátę Belzebubá/ y Bożego zdraycę [...]. Zle ſye znaſz ná orle miły Sektarzu/ nie Orzełći to był ále Kruk LeovPrzep G3, G2; Abowiem pewnie wiedz iż iedno tám będą wierni Orłowie iego/ Gdzie on prawdziwie ieſt: á ktorzy ſie rozno rozlecą od niego/ pewnie w głuchych leſiech ſwiátá tego nigdziey go nie naydą RejPos 261.
d) O św. Janie Ewangeliście (3): A S. Ian figurowan w Orle: iż poczyna od boſtwá Páná Chriſtuſowego/ y ták wyſoko lata/ że wyżſzey wzlećieć nie ieſt rzecz podobna. WujNT przedm 32, s. 850.
Wyrażenie: »wysoko latający orzeł« (1): Sam ten Ian wyſoko latáiący orzeł/ tego ſię ważył w tey dźiśieyſzey Ewángeliey SkarKaz 484a.
e) Nieprzyjaciel (3): By Gęśi trawę ſkubąc ná zięmię pátrzymy/ Aſkąd Orzeł przypáść ma o tym nie myſlimy. RejZwierc 246v, 246v [2 r.].
a. Zestawienie: »morski orzeł« = Haliaeëtus albicilla L.; orzeł morski, czyli bielik, ptak drapieżny z rodziny jastrzębi (Accipitradae), duży, żyje nad wodami śródlądowymi i morzami, zamieszkuje prawie cały świat; aquila marina PolAnt, Cn; haliae(e)tus, nisus Cn (1): nie będziećie ich ieść iáko brzydkośći iákiey: Orłá/ Iáſtrząbá/ y morſkiego orłá [aquila et gryphus et aquila marina]. BudBib Lev 11/13.
2. Wizerunek orła (64):
a. W heraldyce znak herbowy lub element herbu (52):
α. O godle narodowym na chorągwiach, tarczach, pieczęciach i monetach (36): [Etruskowie] przynieſli wſzytki ornámentá krolewſkie do Tárquiniuſá [...]/ to ieſt/ koronę złotą/ ſtołek s kośći Wſłoniowey/ ſceptrum/ ná ktorym Orzeł złoty był ná wirzchu BielKron 102v; [Lech] tám widział pełno gniazd Orłowych po drzewie/ ſtądże y ná chorągwie kazał kłáść Orłá zá herb. (marg) Orzeł Krolewſki klenot. (–) BielKron 339v; [Przemysław Wtóry] dał piecżęć krolewſką okrągłą ná głowne liſty vcżynić/ ná ktorey z iednę ſtronę wyrzázano Orłá/ ná drugiey ſtronie oſobę krolewſką BielKron 367v; [książęta śląskie] Orły ſobie herbowe zodmieniáli/ niekthorzy cżarne żołthe y rozmáite fárby polá wymyſlili ſobie/ odſtąpiwſzy białłego/ s ktorego poſzli s krolmi Polſkimi. BielKron 373; Iż Orzeł ieſth właſnye przywłaſzcżon zá Herb á zá Klenot Krolom/ Kſiążętom/ á przełożonym ſwiátá tego. RejPos A2, ktv, A2; Dawſzy pętká ná nogi mocno przyſzychtowáć/ A Orłá mu ná cżele pięknie zácechowáć. Iż ieſliby ſkąd vciekł by go wſzędy znano/ A iáko Koronnego niewolniká brano. RejZwierc 248; Pirwſza Cohors, álbo Rotá [...]/ tá miáła Orłá przed ſobą Ceſárſki herb zá známię ſwoie ktore przechadzáło inne wſzyſtki znáki w Rzymſkim woyſku BielSpr 12; Drugie zwano Aquiliferi, ktorzy Chorągiew z Orłem nośili. BielSpr 12v, 12, 13, 19; Zá Herb kroleſtwu temu thu Orłá zoſtáwił/ Od gniazdá iego miáſto zacne Gniezno ſpráwił. PaprPan Ddv; Do Orla Slawnei Koroni Polſkiei Kleinotu/ Przemowa. PaprUp Av; (marg) O Herbic [!] Orle. (–) áby [...] ná chorągwiách Ziemſkich w tey Ziemi Kiiowſkiéy przy ſwych dawnych herbiéch/ Orłá znáku Koronnégo Herbu vżywáli. SarnStat 1063, 1042 [2 r.], 1193 [2 r.].

W przeciwstawieniu: »wilk ... orzeł« (2): Wilká nośi Krolewic/ á Orzeł Ceſárſki BielSen 11, 11.

Zwrot: »na orle sta(wa)ć« (2): Przeto też y dźiś Papież/ gdy Mſzą ſam śpiewa/ ná Orle ſtawa: co też y Grekowie czynią: y tu v nas w Przemyślu Władyká/ to ieſt Biſkup Ruski/ we Mſzą ná Orle ſtoi/ ná znák zwierzchnośći Kápłáńſkiey/ nád wſzytkie Ceſárze y Krole. OrzRozm G4v.
Wyrażenia: »biały orzeł« [szyk 3:1] (4): Pruſka chorągiew nośi białego Orłá w cżyrwonym polu/ á s práwego ſkrzydłá ręká zbroyna wyćiągniona z gołym miecżem. BielKron 425v; RejPos ktv; Ruſacy záś Chorągieẃ Polakom wydárli/ Koronną z białym Orłem StryjKron 255; (bo też to nigdy nie było [...]/ żeby w niey [Polsce] iednoſtáyna y zgodna między wſzytkimi wiárá byłá.) iednák też przedśię pod iednym białym orłem y pod iednym zbroynym rycerzem żywiąc/ y z ſpolnych ſię wolnośći weſeląc/ ſpokoynie wiáry ſwey y nabożeńſtwá pilnowáli CzechEp 13.

»orzeł cesarski« (1): Szoſtą Rotę poſtáwiono ná cżele [...] przed pirwſzymi znáki/ iáko y pirwſza gdzie był Orzeł Ceſárſki y Smok Senácki málowány BielSpr 14.

»orzeł czarny« [szyk 2:1] (3): Pruſki Miſtrz poſłał krolowi dwu poſłu s tarcżámi/ s ktorych ieden Krolá Rzymſkiego był/ Orłá cżarnego w złotym polu máiąc BielKron 383v; Miſtrzow Pruſkich byłá chorągiew ſtara z żołtym krzyżem á we ſrodku tarcże z orłem cżarnym ná białym polu BielKron 425v; KochProp 11.

»orzeł koronny« (1): ktorych herbow [Pogoniej] [...] Witen y iego potomkowie áż do Alexandrá y Sigmuntá pierwſzego Kazimirzowicow/ Wnukow Iagełowych vżywáli/ y dźiś Krolowie Polſzczy Wielcy Xiędzowie Litewſczy przy Orle koronnym vżywáią. StryjKron 365.

W przen (2): Y orły pográniczné Rzymſkié płocho śiedzą/ Bo y przez wielki Dunay oni [Sarmaci] drógę wiedzą. KochProp 12.
Zwrot: »orłem gonić« = kupować, przekupywać (1): Bom widzyał iedno kſiążę tu pod zamkiem w polu/ Ano ſie zá nim włocży dziwnego kąkolu. Podobno ći co ſie to ták włocżą zá dworem/ Co wſzytko orłem gonią á drugie też worem. RejWiz 75v; [Ná wielkiey pomocy byłbyć Ogrod/ Boćby był mnieyſzy pieniędzy rozchod/ Nie wſzyſtkichby rzecży Orłem gonił/ W Ogrodzie ſwym nárwałbyś/ náłomił. WirzbGosp Bv].
β. O herbach ziemskich i rodowych (16): (nagł) Szaſzowſcy á Gierałtowſcy. (–) CI ſie Striymi Kſiążętom/ y krolom dzyáłáią/ Bowiem Orłá bez głowy/ zá herb z dawná máią. RejZwierz 68; Krákowſka chorągiew ma herb biały Orzeł w złotey koronie w cżyrwonym polu/ á przez ſkrzydłá złota linia. BielKron 425; Sirádzka [ziemia na chorągwi nosi] puł Lwá á puł Orłá cżarnego w koronie pozłoconey/ Lew w cżyrwonym á Orzeł w Cżarnym polu. BielKron 425; Przemyſka złotego Orłá ze dwiemá głowámi w koronie iedney/ w błękitnym polu. BielKron 425, 425 [6 r.], 425v [3 r.]; z Woiewództwá Wołyńſkiégo herbowé pieczęći Krzyż/ á ná krzyżu Orzeł. SarnStat 872.

W porównaniu (1): A Rey też [wiódł] ſwych dwádzieſciá z Lábęćmi cáłymi/ Ná tarcżach ná kſtałt orłow z liliymi złotymi. StryjWjaz B3v.

b. W zdobnictwie, sztuce, architekturze (rysunek, haft, rzeźba, plastyczna dekoracja) (12): Tenći wam dobrze wyłoży/ Co ten pierzćień z orłem waży. BierEz E4; OPonka kobierczowa iedna. Na ktorei ſzą Herbi Krolewſkie Orli WyprKr 101v; Poscziel czwarta sczerwonim Iadwabiem we zlote Orli WyprKr 105v, 34v, 100; Byłá też pośrzod rynku rurá przyprawioná/ ná ktorey ſtał Orzeł cżarny ná iábłku krolewſkim pozłoćiſtym/ ná ktorym był herb Rákuſki/ miał koronę złotą ná obu głowách/ z obu gąb mu wino barzo byſtro ſzło/ ziedney białłe z drugiey cżerwone BielKron 331, 331 [2 r.]; Więc pozłoty rozlicżne/ ony kury pozłoćiſte/ ony orły/ ony záiące/ á potráwá w pośrzodku zá dyabłá ſtoi RejZwierc 58v; Ná wirzchu [bramy] Orzeł biały w pierſiach Lilie miał/ Gdzie Krol ſzedł obrácał ſie/ ſkrzydły iák żywy chwiał StryjWjaz C, C; Więc ie [nowe fraszki] ná párgáminie nadobnie piſano/ A niektóré y złotym prochem poſypano. V káżdéy orzeł/ y pſtra czyſta ſznurá długa KochFr 79; [drzwi żelazne, nade drzwiami orzeł z marmuru wykowany. LustrKrak I 191; Mularzowi, co kraty malował u okien u altany, także i u orła na powietrzniku nad wodną skrzynią [...] fl. 2/25/ – Wawel 1584/458].
3. astron. Orzeł (Aquila), gwiazdozbiór równikowy, w Polsce widoczny latem i jesienią (4): (nagł) Orzeł. (–) TVż [poniżej Strzały] ieſt y prędki Orzeł łábęćiá pomnieyſzy/ Ale wiátry pobudzáć/ żaden gwałtownieyſzy. KochPhaen 12; A kiedy z Oceaná wychodźi Lew ſrogi/ To co był Rák ná morze wegnał wielonogi: Wſzytko znika do kóńcá/ Orzeł równo z nimi KochPhaen 21, 19.

BK