[zaloguj się]
[pdf]

OWIES (156) sb m

o oraz e jasne.

Fleksja
sg pl
N owies owsy
G owsa, owsu owsów
D owsowi
A owies owsy
I ows(e)m
L owsie owsiéch

sg N owies (31). ◊ G owsa (54), owsu (9); -u FalZioł (2); -a : -u ZapWar (2:5), BielKron (2:1), Mącz (2:1). ◊ D owsowi (2). ◊ A owies (39). ◊ I ows(e)m (13). ◊ L owsie (3). ◊ pl N owsy (1). ◊ G owsów (2); -ów (1), -(o)w (1). ◊ A owsy (1). ◊ L owsiéch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. bot. Avena sativa L. (Rost); owies zwyczajny, roślina uprawna z rodziny traw (Gramineae); avena Murm, Mymer1, Mącz, Calep, JanStat, Cn; bromus Mącz, Calep, Cn (149): Murm 119; Mymer1 16v; ZapWar 1532 nr 2399; FalZioł +6b, III 24c [2 r.]; Ze pſy ſie [pan] po polu goni Zyto/ owies wſſytko łomi RejRozpr Hv; Pleśniwy ſie też ſkurcżył y śierść ná nim wſtáłá/ Iákoż tá márna ſiecżká dzyuráwa náſtáłá. Trze grzywę o przeworę á pod nim chudy pyes/ Obádwá dawno ſuſzą/ nie zrodził ſie owies. RejWiz 92; Calamus avenae, Zdzbło owſa Mącz 31a; Merges, Kupki żyta álbo owſu yuſz grábione ále yeſzcze nie związáne/ kuczkámi niektórzi zową. Mącz 218b, 20a, 27b, 238c; SienLek 226, Xxx3; RejZwierc [233]; Calep 113b, 139b; CzahTr L2v.

W połączeniu z określeniem miary (3): UstPraw D2v, D3v; Kopá owſá/ zá dwá groſzá. SarnStat 303.

W połączeniach szeregowych (9): any yemv spalyl [...] szwe gvmna yego [...] Tho yesth sboza roznego rodzayv Tho yesth zytha yączmyenyv owschv grochv prosscha Thatharky y szyana w brodzech ZapWar 1531 nr 2540, 1524 nr 2292, 1530 nr 2390, 1533 nr 2405, 1534 nr 2543, 1541 nr 2448, 1549 nr 2681; BielKron 277; Bo niemáſzći zboża inſzego pożytecżnieyſzego iedno żyto/ pſzeniczá/ ięcżmyk miły/ á owies. RejZwierc 108.

W charakterystycznych połączeniach: owsu brog; w owsie paść.

Zwroty: »młocić owies« (4): RejZwierz 101; przyſzło kilká chłopow ſkárżyć do Rotmiſtrzá/ Pánie práwi/ thwoiá cżeladká młoći w gumnie náſz owies. GórnDworz R4v; RejZwierc 72v; GostGosp 152.

»owies (za)siać; owsem [co] posiać, posiany« [szyk zmienny] (2;1:1): Iakom ya nyewzoral any poszyal czwyerczy rolyey nadww polv owszem y proszem navmyesthowye Gwalthem ZapWar 1505 nr 2087; yakosch my nyeprzisli splugem [...] hy oney yeszmy nyeskazili any othiąly (ny) vnyemaley cząsczi ophschem posianey na kaviączinye ZapWar 1542 nr 2450; LibMal 1547/132; śiéy żyto/ Pſzenicę. Trzećiego Roku także, Czwartégo możeſz śiać Owies. Strum Lv.

»owies siekać; [owies sieczony]« (1): Merga, [...] Grabki przi koſách bywáyące/ gdy owies álbo tátárkę ſiekáyą. Mącz 218b; [Owsa urodziło się było sieczonego kop 159 LustrMalb 1570/132].

Wyrażenie: »nieżęty, [żęty] owies« [szyk zmienny] (2): ZapWar 1524 nr 2291, 1533 nr 2405; [Uradza się kop 163, czasem więcej żętego owsa LustrMaz I 159].
Szereg: »owies a (i) jęczmień« (2): Zemicá [!] Albeńſka po Niemiecku Elb w Szwabſkiey źiemi ieſt ćięſzka á twárda/ nie dawa z ſiebie iedno owies á ięcżmień y tho z ćięſzką pracą/ bo trudna ku orániu BielKron 287, 277v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]
a. Ziarna owsa jako pasza dla zwierząt domowych (101): BierEz N2v; FalZioł III 24d; LibMal 1545/102, 1547/135v [2 r.], 1551/165; KrowObr 80v, 95v [3 r.], 96, 96v, 97, 119, Tt; A pan iuż więc nie wſciąga wie iż nie ma owſá/ Bá wierę rácżcie iecháć byſcie chcieli do pſá. RejWiz 73v; RejZwierz 101, 103v, 107, 136v; BielKron 331 [2 r.], 375v; KochSat A3; Farrago, Sieczká/ álbo ynſza bydlęca karmia z rozmaytych ziarn zmieſzána/ yako yeſt z plew/ [...] wyki/ otrąb/ owſá/ z gonin [!] Mącz 118a; á daway ten proch koniowi z owſem ieść SienLek 166v, 90v, 165, 168, 173 [3 r.], 188v (13); Ci tedi iednego cżáſu w Wilnie/ gdi był owies nie pomáłu drogi/ á nákoniec áni go doſtáć możono GórnDworz S5, S5v [4 r.], S6 [2 r.]; bo gdy ſzkápá ábo woł ma owies w żłobie przed ſobą iuż to v niego nawiętſze dobro ná ſwiecie RejZwierc 105, 159v, 23 5v, 246v; BielSpr 27v, 54; SkarŻyw 545 [4 r.]; CzechEp 362; GostGosp 167, 168.

W połączeniach z określeniami miary [w tym: beczka (2), ćwiertnia (2), garść (1), korzec (11), miarka (1), półkorca (1), przygarśnie (1), wiertel (4)] (23): BierEz N2v; Wezmi hałunu dwa łoty/ mercurium ſoblimatam: [...] owſugarzſć/ [...] w aptecze to naydzieſz FalZioł V 101; y na thąſch namową vkradl ſwemv Goſpodarzewi trzy wyertelye owſſa wſtodolye. LibMal 1544/93v; Item v kalyethy wuya ſwego weſzrzodcze vkradl czwyerthnyą pſſenycze y czwyerthnye owſſa LibMal 1551/165, 1545/72v, 1545/102, 1547/132, 1551/165 [2 r.]; UstPraw D2v; day mu [koniowi] owſá czterzy kroć ná dźień po trzy przygárśni kożdym rázem/ by trzewá nie záſchnęły SienLek 190; GórnDworz S5; Strum K4v; GostGosp 56, 152; Pułkorcá owſá z śieczką/ śiáná wiązań ktemu/ Nie ćięży ſwé boroczno koniowi żadnému. WyprPl C2v; y od dwu ſet beczek owſá Kleſczelſkiégo w Stároſtwie Bełzkim SarnStat 105; kiedy konie Królá Iego M. bywáią poſyłáné do Zupy/ tedy Zupnik konióm onym/ ná kożdégo koniá ma dáć korzec owſá [coretum avenae JanStat 38] ná dźień SarnStat 374; tam mu [podkomorzemu] máią bydź dawáné potrzeby przez ſtárſzé Stolniki: to ieſt/ iedná miárká owſá [una mensura avenae JanStat 44]/ ośm kurcząt/ kopá chlebá/ pułćwierći mięſá wołowégo/ y z piwem. SarnStat 378, 303, 376, 901, 903.

W przeciwstawieniu: »plewy ... owies« (1): Lepſzeć też plewy z pokoiem/ Niźli owies z ćięſzkim boiem. BierEz L2v.

W porównaniach (2): á máły to koſzt/ trawki náſiekáć/ vkropkiem gorącym ią odmiękcżyć/ otrąbkámi poſypáć/ to ſie ták thym dobrze pan młody gęś vchowa iáko owſem RejZwierc 109; Strum O4.

Zwroty: »nasypać, dosypować owsa(-u)« [szyk zmienny] (2:1): Theż naſypać owſzu w worek á zagrzawſzy gi przyłożyć na lewy bok na ſlezionę/ twardoſć iey roſpuſzcża á boleſć vſmierza FalZioł III 24c; Drugim też do wśi obroki daway/ owſá doſypuy/ że go ledwe gąſiętom kęs ná Wioſnę zoſtánie RejZwierc 31, 97.

»korcem owies mierzyć« (1): Pánie miły Goſpodarzu/ Iákim korcem owies mierzą RejZwierc 234v.

»owies święcić, żegnać; święcony owies« [szyk zmienny] (3:1; 1): Papieſz ſwięći Owies dzień Szcżepaná Swiętego. Dzień Swiętego Sztzepaná Owies żegnáiąc/ ták mowićie. KrowObr 95v, Tt, Tt3; Swięcony owies/ Swięcone zyele RejZwierz bb3v, 107.

»owies wiać« (1): A tákże y ine przypadki od ſwiátá niepotrzebne [...] wſzytko to s ſiebie otrząſnie iáko plewy idąc z gumná kiedy owies wieią. RejZwierc 71v.

Wyrażenia: »owies czarowany; czarowanie owsa« = w tekście antykatolickim: owies poświęcony w dźień św. Szczepana (3;1): Abowiem tu powiedaćie/ iż owies tzárowány dáie zwierzętom y ludziom zdrowie ćieleſne/ y lekárſthwo duſzam wietzne. KrowObr 95v; nie inſzego nierozumiećie/ iedno żegnánie álbo krzyżykow tzynienie/ to ieſth tzárowánie Wody/ Soli/ Winá/ Iáiec/ Owſá KrowObr 125, 95v, 96.

»stworzenie owsa« = creatura avenae ‒ Missale secundum ritum II ..., Wenecja 1532, 13v (1): Rátz Boże błogoſláwić/ to ſtworzenie owſá/ y inne náſienia/ áby był lekárſtwem zbáwiennym koniom/ y inſzym zwierzętom. KrowObr 95v.

W przen (1): Nie bądźże ty tą ſzkápą/ kiedyć owſá dano/ Iedz coć Bog dał RejWiz 191.
α. Ziarna owsa jako forma daniny składanej panom przez poddanych chłopów (7): A inné ſkłádánia y wyćiągánia w króleſtwie náſzym niezwykłé y niebywáłé/ iáko we Zbożach/ w Owśiéch/ w Pieniądzach SarnStat 1055.

W połączeniu szeregowym (1): Pámięć cżynſzowa. O ś. Marćinie cżynſz ma bydź odbieran wſzyſtek rázem: przeſzłego roku reſtę/ Kápłuny/ Iáycá/ Gęśi/ Kury/ Chmiel/ Owies GostGosp 70.

Zwrot: »dać owies; dawanie owsa« (3;1): RejRozpr D4; Bo kiedy pan woiuie/ iuż day chłopie kury/ [...] Dayże owies day ſiáno/ á biegay po piwo RejWiz 172v; RejZwierc 72v; SKárżyli ſie obywátele źiem Ruſkich/ iż [...] od ludźi ſzlácheckich/ y ich poddánych po ſól przyiéżdżáiących wyćiągáią nád ich powinność dawánié owſów. SarnStat 395.
Wyrażenie: »dań owsa« (1): Kuiáwſka y Dobrzynſka ziemiá od dániéy owſá ieſt wolna. SarnStat 69; [LustrRaw 84].
2. praw. Nazwa daniny składanej w formie określonej ilości (ćwiertni, korców, miar) owsa; avena JanStat (5): WSzyſcy obywátele źiem Kuiáwſkiéy y Dobrzyńſkiéy/ z owſá/ który nam zwykli płáćić do dźieśiąći lat tylko nam będą powinni z niego odpowiedáć: któré gdy wynidą/ od tákowégo owſá będą wolni y wyięći. SarnStat 69, 895 [3 r.]; [iż starosta nie wybiera dochodów miesckich, jako czynszów z ról i z domów, owsów i inszych dochodów, tylko burgmistrz z rajcami LustrRaw 8].
[Zestawienia: »owies czynszowy« = prawdopodobnie część obowiązkowego świadczenia oddawana obok czynszu pieniężnego [szyk zmienny]: Owies czynszowy. – Daje każdy owsa czynszowego per cor. 1½ effluentis mensurae LustrKrak I 138, I 93, 144, 184, 205; LustrWpol I 134 cf »owies łączny«.

»owies danny«: Dani. – W tej wsi nie masz owsa dannego, tylko płacą z włóki LustrRaw 11, 3, 111; LustrPom 147; LustrMalb 11.

»owies darowny« = rodzaj czynszu składanego jako ekwiwalent dawania stacji, czyli powinności utrzymania przejeżdżających przez daną okolicę króla lub jego urzędników oraz dostojników kościelnych: owsa stacejnego albo darownego każdy z domu swego per cor. 1 effluentem. LustrKrak 191.

»owies dymowy« = podatek uiszczany od dymu, tj. domu: [kmiecie] z każdej włóki dają owsa dymowego po kor. 3 miary równej brzeskiej LustrWpol II 209.

»gajowy owies« = danina uiszczana przez rzemieślników, chłopów za prawo korzystania z lasów, gajów dębowych, stawów, rud [szyk zmienny]: Wolność mają drew w lesie Kąpinie, od czego płacą gajowego owsa ćw. 100. LustrPom 107; LustrMaz I 98, 111, II 11.

»owies godow(an)y (a. godny)« = danina składana przez poddanych z okazji uroczystego święta [szyk zmienny]: Owsa godowego targowej miary każdy kmieć per cor. 1. [...] Mieszczanie ex laneo 1 owsa godowego, poczesnego nie dawają, tylko czynszowy [...] facit pro toto mc. 2/0/9, wyjąwszy jeszcze godny i poczesny owies LustrSand 68; Godowany owies i kury. – Wójtowi dawają ex area per cor. avenae aequatum 1 LustrSand 110, 69.

»owies leśny« = danina składana przez chłopów i rzemieślników wiejskich za prawo wyrębu drzewa w lasach i korzystanie z pastwisk leśnych: Owsa leśnego dawają ćw. 12 LustrWpol I 133; LustrSand 112.

»owies łączny« = danina uiszczana od posiadanych lub dzierżawionych łąk: owsa z tej wsi wszystkiego tak czynszowego, jako łącznego przychodzi ćw. 21 LustrWpol I 147.

»miodowy owies« = danina będąca ekwiwalentem czynszu płaconego przez bartników od posiadanych w lesie barci: Sep miodowa. — Miodowego owsa pro anno dawają cor. 4½ LustrSand 118.

»owies morgowy« = forma czynszu płaconego od dzierżawy morgów: Summa owsa morgowego i dannego ze wsi, to jest z Zelgoscza ćw. 20 LustrPom 147; LustrWpol II 88.

»owies (o)sepny« = roczna danina w zbożu świadczona przez chłopów na rzecz dworu: Z tej wsi nie dają owsa dannego abo osepnego [...], tylko dawają dani na ś. Marcin kurów prostych LustrRaw 111, 16; LustrWpol I 134.

»owies paśny« = danina składana przez chłopów za prawo wypasu bydła na łąkach i w lasach: [płacą] Owsa paśnego manu coniuncta gburzy i [z] sołtysem ćw. 40. LustrPom 137.

»owies płużny« = danina składana przez chłopów od pługa ziemi, tj. jednostki powierzchni roli: Suma owsa płużnego ze wsi wszystkich [...] czyni łasztów 45, ćw. 16. ŹródłaEkMalb II 27.

»poczesny owies« = rodzaj czynszu składanego na podarek okolicznościowy dla pana: wójt dawają poczesnego owsa cor. 18 równy miary LustrSand 69.

»owies podwodny« = danina składana w zamian za powinność odbywania i dostarczania podwód, tj. powinności dostarczania panującemu i jego urzędnikom środków transportu oraz przewożenia produktów i towarów dworskich: Sep owsa. – Z tegoż miasteczka, z ratusza [...] dawają owsa podwodnego na każdy rok kor. 684 LustrRaw 68.

»pomocny owies« = czynsz będący ekwiwalentem powinności uczestniczenia poddanych w pilnych pracach na rzecz dworu: Ciż mieszczanie [...] dawają pomocnego owsa, co by mieli pomagać żąć do folwarku szydłowieckiego, per cor. 1 mensurae Szydloviensis effluentis LustrSand 153.

»owies robotny« = ekwiwalent czynszu pobieranego w zamian za powinność odbywania robót na rzecz dworów i zamków: owsa czynszowego i robotnego dawają wszyscy społecznie cor. 96 effluentes Casimiriensis mensurae LustrKrak I 205, 201, 203, 204.

»owies stacyjny (a. stacejny)« = rodzaj czynszu składanego jako ekwiwalent dawania stacji, czyli powinności utrzymania przejeżdżających przez daną okolicę króla lub jego urzędników oraz dostojników kościelnych [szyk zmienny]: Stacyjej po gr 2 z osiadłych, owsa stacyjnego po kor. 6 [...], wiecnego owsa wszyscy kmiecie dawają kor. 16 LustrWpol I 219; Owies stacejny. – Dają owsa stacejnego z prętu po macy równy; facit cor. aequatos 59 LustrKrak I 94, 69, 91, 93; LustrPom 89.

»owies wiecny« = danina składana przez chłopów na utrzymanie urzędników sądowych zjeżdżających na sądy wiecowe [szyk zmienny]: LustrWpol I 219; Sołtysi z włók swych [płacą] owsa wiecnego po ćwiertni, ćw. 5. LustrPom 33.

»owies żyrowy« = danina składana przez chłopów za prawo wpędzania świń na żer do gajów dębowych lub bukowych: Żyrowe. – Gdy się bukiew zrodzi, dawają owsa żyrowego per cor. 1 aequatum mensurae Lipnicensis LustrKrak I 94.]

3. bot. Dziko rosnące rośliny (2):
Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (2): »czczy owies« = Bromus tectorum L. i Bromus sterilis L.; stokłosa dachowa i stokłosa płonna; gatunki dwuletnich traw (Gramineae), pospolite na ugorach, zrębach, przydrożach i starych murach, podobne do owsa (1): Murinum hardeum, seu Phoenix seu Lolium murinum, Czczy owies owieſek/ álbo myſzy owies/ źiele yeſt ná nowych murzech poſpolicie á ná ſuchych mieyſcách roſtące owſowi podobne. Mącz 238c.

»myszy owies« (1): Mącz 238c cf »czczy owies«.

EW