[zaloguj się]
[pdf]

PATRYJARCHA (556) sb m

pa- (511), på- (22); pa- : på- OpecŻyw (5:1), BielKron (27:2), SkarJedn (186:8), SkarŻyw (57:3), StryjKron (1:6), CzechEp (4:1), LatHar (22:1); -ja- (508), -jå- (25); -jå- Murm, KołakSzczęśl; -ja- : -jå- KrowObr (10:1), Mącz (7:1), BielKron (27:2), SkarJedn (184:10), SkarŻyw (58:2), StryjKron (1:6), CzechEp (4:1); końcowe a jasne (w tym 7 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N patryjarcha patryjarchowie
G patryjarchy patryjarchów, patryjarch
D patryjarsze, patryjarchowi patryjarchóm, patryjarchum
A patryjarchę patryjarchy
I patryjarchą patryjarchami, patryjarchy
L patryjarsze, patryjarchu patryjarchach, patryjarch(o)ch
V patryjarchowie
inne pl G a. A - patryjarch(o)w

sg N patryjarcha (126). ◊ G patryjarchy (78 + 4 żp) [w tym: -i (9)]. ◊ D patryjarsze (13), patryjarchowi (1) BielKron. ◊ A patryjarchę (43). ◊ I patryjarchą (39). ◊ L patryjarsze (5), patryjarchu (1) KrowObr. ◊ pl N patryjarchowie (60). ◊ G patryjarchów (72), patryjarch (3), skrót (1); -ów : patryjarch PatKaz III (2:1), KromRozm III (1:1), SkarJedn (18:1); ~ -ów (3) Mącz, BiałKat (2), -(o)w (69). ◊ D patryjarchóm (27), patryjarchum (1); -óm : -um Mącz (1:1); ~ -óm (1) Mącz, -(o)m (26). ◊ A patryjarchy (44) [w tym: -i (2)]. ◊ G a. A patryjarch(o)w (2). ◊ I patryjarchami (18), patryjarchy (8) [w tym: -i (1)]; -ami OpecŻyw, RejPos, MWilkHist, CzechEp, NiemObr, -y BielKron (2); -ami : -y KromRozm III (3:2), CzechRozm (1:1), SkarJedn (9:3). ◊ L patryjarchach (4), patryjarch(o)ch (1) RejPos; ~ -ach (3) SkarJedn, WujNT, SkarKaz, -åch (1) SkarŻyw. ◊ V patryjarchowie (5). [Przypadków, które nie przesądzają o postaci formy podstawowej lub mogłyby wskazywać na postać patryjarch, nie uznano za wątpliwe pod względem postaci hasłowej, gdyż pochodzą one z tekstów, w których forma patryjarcha jest zaświadczona.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Protoplasta rodu; phylarchus Mącz (222): Phylarchus, Latine Princeps gentis, Pátriárchá rodzáyu á pokolenia którego. Mącz 298d.
Przen (4):
a) Najstarszy, szanowany członek rodu (1): (nagł) Káſztellan Sądecki/ Dębieńſki z Dębian (–) [...] ſynowie/ Iáko zá pátriárchę/ ták go ważą ſobie. RejZwierz 54.
b) O Trzech Królach [zawsze: naszy] (3): Dlá tegoſz ony Pátryárchy náſze pogáńſkie trzy krole gwiazdá pierwey do Hieruzalem [...] prowádziłá. SkarJedn 8; SkarŻyw 26; Są tedy ći trzey krolowie iáko Pátryárchowie náſzy y pierwiaſtki ofiáry narodow SkarKaz 517a.
a. Biblijny przodek rodzaju ludzkiego lub narodu wybranego i dwunastu pokoleń izraelskich; określenie rozszerzone też na inne późniejsze postaci biblijne; patriarcha Vulg, Modrz [patriarcha in Bibliis Latine princeps patrum – przodek ojców, pierwszy ociec Mącz 283c] (217): OpecŻyw 179v; aboczyem oczyecz tey myley panny poſzedł zbyſkupow [tj. arcykapłanów] y patryarchow PatKaz II 45, 44v, 77v; PatKaz III 100v; WróbŻołt Q5v; BielKom B2v, G6v; Od Enochá poſzedł Mátuzalem/ ktory był nadłużey żyw miedzy tymi Pátriárchy BielKron 4, 4, 214v, 333v; Israël [...]/ Imię właſne yeſt Iácobá pátriárchy świętego który dwánáście ſynow Pátriarchów po ſobie zoſtáwił Mącz 175b, 190b [3 r.], 369a; RejAp 82; A Adam y ini Pátriárchowie ácż byli nie krzcżeni/ ále [...] byli zbáwieni. RejPos 153, 12v, 102v, 149v, 150, 271v, 273; RejZwierc [193]v; RejRozpr b3v, c2; ſzcżęſliwſzym nad Abráhámá/ y wſzytki Pátryárchi. SkarŻyw 113, 241 [2 r.], 245, 269, 284 [2 r.], 349, 478; MWilkHist E; CzechEp 190, 415; KołakSzczęśl [D]; Pátryárchowie nienawidząc/ Iozephá przedáli do Egiptu WujNT Act 7/9, s. 883; SkarKaz 382b.

W połączeniu z imieniem [imię + patryjarcha (41), patryjarcha + imię (17)] (58): Iſtorya o ſwyętym Iozefye Patryarſſe ſtárego zakonu HistJóz A; WróbŻołt S7v, bb8v; KrowObr 104v; Leop Act 2/29; NArod Zydowſki napierwey ſie od Abráámá Pátryárchy pocżął BielKron 462v, 3v, 89, 467; Mącz 175b; RejAp 66v; RejPos 18v [2 r.], 20v, 56, 56v, 82, [279]v, 350; Bo w Piſmie świętym Pátryárchy Iakobá niegánią dla tego/ iż Rachel prze iey cudnośc á niż Lią wolał. KuczbKat 255; RejZwierc 124v, 202, [203]; RejZwiercTrzec Aaav; WujJudConf 103; CzechRozm 45, 114, 166v, 167v; Modrz 53; Zywot więlkiego [!] Pátryárchy Noego SkarŻyw 268, 119, 269 żp, [282] [2 r.], [282] żp, 346, 348 żp, 470; CzechEp 83; LatHar 128, 233, 235, 250, 326 (9); Mężowie bráćia/ niech mogę beſpiecznie mowić ku wam o Pátryárſze Dawidźie WujNT Act 2/29, s. 297, 559, Hebr 7/4, s. 777, Zzzzz; SkarKaz 386a marg, 519a, 635a; [[pokorę] Wypiſáną mamy w Iákubie Pátryárchu GilPos 184, 108].

W połączeniach szeregowych (43): przyięli ią [Matkę Bożą] wſſytcy ſwięci ſtárego zákonu/ pátryarchowie ij prorocy OpecŻyw 184, 103v [2 r.]; PatKaz II 43; PatKaz III 99, 107v, 108; TarDuch D6; WróbŻołt aa4; Thácyć byli oni Pátriárchowye/ Prorocy/ Oycowye/ y ſámi Apoſtołowie/ pocżąwſſy od Adámá áż do Noego GliczKsiąż G8; LubPs A3; KrowObr 60, 104v; BibRadz I 336b marg; OrzQuin 14; RejAp 49v, 99v, 196v; RejPos 110, 228v, 261v; WujJudConf 28; RejPosRozpr cv; RejPosWstaw [1102]; Iż [Pan Jezus] Moyżeſzá y wſzytki Proroki/ Pátryárchy/ Krole/ Sędzie Anioły/ przewyżſza CzechRozm 9, 103, 103v, 163, 175; SkarŻyw 209, 241, 257; Do was záwitam Oycowie Prorocy/ Pátriárchowie. Kápłani/ iteż Krolowie Y wſzytcy inſzy Stanowie. MWilkHist F2, E; CzechEp 104; WerKaz 281; RAcż wſpomnieć Pánie/ ná wſzyſtkie wierne twoie zmárłe/ Pátryárchy/ Arcybiſkupy/ Biſkupy/ Kápłany/ Dyakony/ Krole/ Kśiążętá/ Pány/ y ktorekolwiek ſługi y ſłużebnice twoie. LatHar 100, 41, 48, 473, 604; SiebRozmyśl L; Duchowie też świętych Pátryárchow/ Apoſtołow/ Męczennikow/ y wſzytkich świętych płći oboiey [...] pewne y poćieſzne nam ná źiemi poſługi czynią SkarKaz 635b.

W charakterystycznych połączeniach: patryjarcha mądry, sławny (2), stary, umiłowany, wielki (5), wierny, zacny (2), zbawiony; cnota patryjarchy, miłość, pokolenie, pokora, proroctwo (2); patryjarchow modlitwy (2), objawienie, obwołanie, oczekawanie.

Wyrażenia: »dwanaście patryjarchow« (5): A tych cżtery á dwiádzieſcia [!] ſtárcow możemy beſpiecżnie rozumieć dwánaſcie Páthriárchow á dwánaſcie Prorokow. RejAp 50, 48; BiałKat 151; IAKOB Pátryárchá od Bogá vmiłowány. [...] Z ktorego poſzło dwánaśćie Pátryárchow. WujNT Zzzzz, Act 7/8.

»święty patryjarcha« [szyk 24:18] (42): SeklWyzn g4v; ktore [dobrodziejstwa] był obiecał [Pan Bóg] oycom zakonu ſtárego/ á onym Pátryárchom ſwięthym. LubPs X6v, A3; Cżytamy o Abrahámie Pátryárchu Swiętym/ iż był kupił rolą [...] ná ktorey pogrzebł Sarę żonę ſwoię. KrowObr 104v; BibRadz I 1, 4a marg; BielKron 3v, 97v, 467; Palestina terra Chanaan, Obiecána ziemiá yż byłá Abráhámowi Iſáákowi y Iákobowi Pátriárchóm świętym y ych pokoleniu obiecána. Mącz [176]b, 175b; RejAp 48, 49v; RejPos 18v, 58, 72v, 150, 152v (11); BiałKat 221; Wiárą Pátriárchowie ſwięći zbáwieni RejZwierc 128v, 124v, 125v, [203]v; WujJud 57v; CzechRozm 65v; SkarŻyw 257; CzechEp 83; LatHar 17, 19, 173, 340, 505, 604; WujNT 424; SkarKaz 45a, 635b.

»patryjarcha żydowski« [szyk 1:1] (2): ROku od pocżątku ſwiátá [...] 2000. vrodził ſie Abráám ſyn Tare w Káldeiey Patriarchá pirwſzy żydowſki BielKron 10; RejZwierc Aaav.

Szeregi: »patryjarcha i apostoł« (1): Wiárá náſzá ieſt naprzod w Páná Chriſtuſá/ á potym też y we wſzyſtkie święte Pátryárchy y Apoſtoły iego. WujJud 57v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»patryjarcha i (a, albo) ociec« [szyk 3:3] (6): Iezu ienżes od oyczow y od patriarchow Ocżekawan był TarDuch A8v; KromRozm III B3v; LubPs X6v; SkarŻyw [282]; WujNT przedm 31; SkarKaz 520b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»patryjarcha, (i, a, ani) prorok« [szyk 23:16] (39): żádny s patryarchow anij s prorokow tego nigdy nieſlychál/ tzo ten lotr vſlyſſál OpecŻyw 145, 48; PatKaz II 59; SeklWyzn g4v; RejAp 50, 176v, 181v, 182 [2 r.], 182v, 183v, 189v; HistRzym 76; ktory [kościół] był [...] przez Proroki y przez Pátriárchy dziwnie fundowány y záłożony. RejPos 70v, 64, 101v, 112v, 117v, 135 (17); RejZwierc 70; CzechRozm 41v, 65v; NiemObr 3; LatHar 173, 505, 654, 667; WujNT 716. [Ponadto w połączeniach szeregowych 34 r.]

2. Tytuł nadawany zwierzchnikom Kościoła; patriarcha Murm, Mymer1 Cn (328): Patriarcha Eyn patriarch Pátriarchá Murm 171; Mymer1 9v.
a. Biskup jednego z najstarszych ośrodków chrześcijaństwa; też o zwierzchnikach Kościoła Wschodniego po schizmie (318): PatKaz I 72; Teraz to chcę pokázáć/ iż Papyeż nye tylko rowyen yeſt drugim pátryárchom/ ále nád wſſyſtkimi pátryárchámi przełożon. KromRozm III M, L6, L7v, L8v [2 r.], Q2; KrowObr 29; Támże [w Etiopii] potym wiele Biſkupow náwybierano [...]/ nád ktorymi ſtárſzym był iáko Pátryárchá Pop Ian BielKron 144, 343v, 462; WujJud Mm8v; Ale náznácżeni ſą Pátryárchowie w Anthyochiey/ w Alexándriey/ w Konſtántynopolu/ y w Rzymie. RejPosRozpr c3v; Słyſzę iſz przed lat kilkiem álbo kilánaśćie/ tu w Wilnie był nieiáki náucżony cżłek Duchowny/ z Cárogrodu poſłány od Pátryárchy do was SkarJedn 350, A8v, 60 [2 r.], 115, 133, 149 (45); Táka ieſt moc Papieſka/ iſz Pátryárchy ſkłádáć y karáć [...] może. SkarŻyw 90, 88 marg, 90 marg, 166, 167 [2 r.]; StryjKron 125 [4 r.], 135; NiemObr 58 [2 r.]; ReszPrz 68, 69; PaprUp C2v; SkarKazSej 691a.

patryjarcha czego (5): PatKaz I 11; Ian Iákobitá (ktory ſię zowie S.Márká Alexándryiſkiey ſtolice y wſzytkiego Egiptu Libiey/ Pontápolá/ y zachodney Afryki Pátryárchá) SkarJedn 307, 311; biſkup Alexándryiſki był przednieyſzym Pátryárchą wſchodnych kráiow WujNT 125; PowodPr 32.

patryjarcha czyj [w tym: pron poss (9), G sb (5)] (14): KromRozm III O; BielKron 188v, 462; aż do Chriſtofa Papieżá byli Grekowie z ſwemi Pátryárchámi pod poſłuſzeńſtwem ſtolice Rzymſkiey SkarJedn 161; Y przydáie tęnto Nykodjm Ethyopſki/ iż przyiácháć do Papieżá miał táiemnie/ żeby ſię Pátryárchá Iákobitow/ y Sárácenowie nie dowiedzieli SkarJedn 311; posłowie Ormiáńſcy/ ſwym y ſwego Pátryárchy/ y wſzytkich Ormian imieniem/ ten zdrowy Synodálſki dekret [...] przyięli SkarJedn 319, 6, 170, 289, 291, 295, 307 [2 r.], 393.

W połączeniu z imieniem [imię + patryjarcha (85), patryjarcha + imię (10)] (95): KromRozm III L6v; Papież vcżynił Synod [...]/ ná ktorym ſekty były potępione/ Sergiuſowá/ Piruſowá/ Páwłá Pátryárchy. BielKron 166, 166 [2 r.]; Ná to wam on ſtáry á zacny Doktor Cyryllus Pátryárchá przed 1200 lat niechay odpowie WujJud 241; SkarJedn 141, 171, 194, 219, 263 (8); Przykłády y powieśći tegoſz Ianá S. Pátryárchy SkarŻyw 97, 99 żp, 108, 299, 300 [2 r.]. Cf W połączeniu z nazwą miejscową.

W połączeniu z nazwą miejscową lub przymiotnikiem od tej nazwy [w tym: ai (155), G sb (3), ai i G sb (1); dodatkowo z imieniem (76)] (159): Cyryllus patryarcha alexandriyey mouy [...] PatKaz I 11; KromRozm I E4v; KromRozm II q3; Ya wyem iż Ormyánye/ ktorzy ſą pod Antyochenſkim pátryárchą/ z nimi ſye nye zgadzáyą KromRozm III L5v, C4v, K [2 r.], L5v, L6 [2 r.], L8 (21); KrowObr 6v, 18v, 29, 29v, 117v; BielKron 164v, 166, 167v, 412v, 429v; WujJud 225v; KarnNap C2; gdj Agápetus Papież Antymá Pátryárchę Cárogrockiego heretyká wyrzućił SkarJedn 118; ná ktorym Synodzie Rádulfá Pátryárchę Antyoſkiego z ſtolice złożono. SkarJedn 252; ktory [list] ná tenże cżás do Eugeniuſa Papieżá, [...] Nykodem Opáth/ namieſtnik Pátryárchi Etyopiáńſkiego piſał z Hieruzálem. SkarJedn 309; iſz ná tenże cżás przyzwány Alexándryiſki y Egiptu Pátryárchá/ odpiſuiąc Papieżowi/ zowie go opoką wiáry SkarJedn 311, A8v, A*v, [A*2]v [3 r.], 109, 114 (97); Zywot B. Cyrillá Hierozolimskiego Pátryárchy SkarŻyw 277, 88 [2 r.], 90, 102, 107, 166 (20); StryjKron 125, 587; ReszPrz 68; LatHar +6v, 197; WujNT 125.

W połączeniach szeregowych (12): KromRozm III P8; vkaſz piſmo ſwięte? gdzie Pan Kryſthus [...] poſtánowił kiedy/ nietylko ty rzeknące Kárdynały/ álbo Kurfirſty/ ále teſz iákie Pátryárchy/ Prymáſy/ Arcybiſkupy/ Metropolithany/ Suffrágány/ Kuntory/ Officyały/ Ardziakony/ Skaláſtyki/ Prowincyały/ Kanthory/ Kuſtoſze/ Opáty/ Gwárdyany/ Przeory/ Adminiſtratory/ Surrogaty/ Kánoniki/ álbo Regulniki KrowObr 36; BielKron 220v, 283; Pátriárchowie/ Arcybiſkupi álbo Metropolitanowie/ Biſkupi/ Sufrágánowie/ ći wſzyſcy iednáką moc Biſkupią máią WujJud 142, 142; WujJudConf 141v; SkarJedn 198, 292, 296, 310; NiemObr 48.

W charakterystycznych połączeniach: patryjarcha aleksandryjski (22), aleksandryjskiej stolice, antyjoski (2), carogrodzki (81), etyjopijański, hierozolimski (5), jakobitow (3), katolicki, konstantynopolski (31), najwyższy, naprzedniejszy, naświętszy, naznaczony, potępiony (2), prawowierny, przedniejszy, wielebny, wyklęty, złożony; patryjarchy potępienie, wychwalenie; patryjarchę mianować (2), napominać (upominać) (2), naznaczyć, postawić (na stolicy) (2), potępić, wygnać (5), wykląć (5), złożyć (składać) (11), zrzucić z stolice; patryjarchow czterzech (6).

Wyrażenie: »wschodni patryjarchowie« = patriarcha aleksandryjski, antiocheński, jerozolimski [szyk 6:4] (10): Iáko na Cżwartym Zborze w Kálcedonie znowu Cárogroccy Biſkupi pierwſzemi nád Pátryárchámi wſchodnymi być chcieli SkarJedn A8, A8, 117, 168, 172, 174 (10).
Zestawienie:»ekumenicki (a. oecumenicus, a. ekumenik), powszechny, uniwersalski (a. universalis), jeneralski patryjarcha« [w tym: jeneralski abo powszechny (1] = tytuł (według autora uzurpatorski) Jana Konstantynopolskiego i jego następców [szyk 10:1] (6:2:2:2): Aſz po piątym Zborze Ian Cárogrocki Biſkup/ z wielkiey hárdośći y wſzetecżnośći/ piſać ſię pocżął Oecumenicus Pátryárchá/ to ieſt/ Generálſki ábo powſzechny Pátryárchá SkarJedn 192, A8v, 138, 139, 191, 243 [2 r.] (11).
Szeregi: »patryjarchowie (patryjarcha) i (abo) biskupi« [szyk 5:4] (9): KromRozm III N5, O5, P8v; iż Biſkup Rzymſki nawyżſzym ieſt ſędzią wſzytkich Biſkupow y Pátryárchow SkarJedn 133, 6, 149, 175, 199; Pátryárchowie ábo Biſkupi Miáſtá onego [Konstantynopola] [...] pocżęli ſię nád Kátedrę Rzymſką mátkę ſwą wynośić PowodPr 32. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»kapłani i patryjarchowie« (1): A oni [cesarzowie konstantynopolscy] [...] inſzych ſobie kápłánow y Patryarchow okrom woley Papieſkiey nacżynili SkarJedn 208.

»patryjarcha albo papież« (1): [możesz przeczytać] liſt [...]/ ktory piſał do tego Ianá Konſtántynopolſkiego Pátryárchy álbo Papieżá. KrowObr 29.

α. O papieżu, noszącym tytuł patriarchy rzymskiego (9): Bo gdy [papież] pátryárchá yeſt/ á myſmy pod yego poruczeńſtwem/ tedy mu poddáni á poſluſſni w rzeczach duchownych [...] być mamy KromRozm III M, L8v; SkarJedn 289.
Zestawienia: »powszechny, ekumenikus, uniwersalny patryjarcha« [szyk 4:1] (3:1:1): Ná cżwartym w Kálcedonij wſzyſcy ſześćſet S. oycow powſzechnym y vniuerſalnym Pátryárchą/ Leoná Papieżá názwáli SkarJedn 116; Zbor cżwarty Pátryárchą powſzechnim Papieżá názwał. SkarJedn [d10], 105; wſzyſcy ták iáko przenaświętſzy y powſzechny álbo Ekumenikus Pátryárchá wyznał/ trzymamy. SkarŻyw 318, 321.

»patryjarcha rzymski« (1): KromRozm III N3 cf Szereg.

Szereg: »biskup a patryjarcha rzymski« (1): A coż to g rzeczy/ iżeby Papyeż/ to yeſt biſkup á pátryárchá Rzymſki też zwirzchnoſć myał myeć? KromRozm III N3.
b. Tytuł honorowy nadawany biskupom Akwilei (2):

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej [zawsze z imieniem] (2): Przyiechał do krolá Kázimierzá Legath Papieſki Márek Patryarchá Akwileńſki BielKron 395v, 189.

c. Przeniesienie określenia na dostojników nie używających tego tytułu (6):
α. O prymasie Polski [czego] (2): ktorą [wiarę] wſpomina [...] on Kárdynał HOSIVS [...] ozdobá oycżyzny náſzey/ á iákoby náſzey POlſkiey Patriarcha (marg) Kárdjnał Hoſius Patriarcha Polſki. (–) ReszPrz 12.
β. Prawdopodobnie o kapłanie lub arcykapłanie żydowskim (4): Był w mieśćie Tyberyadzie ziemie świętey/ ieden Pátrjárchá Zjdowſki imieniem Ellel/ ktory táiemnie w Chryſtuſa wierzył SkarŻyw 457, 457 [3 r.].
γ. [O najwyższym kapłanie pogańskiej Litwy: w ktorym [mieście] Pogáńſki Patriarcha Kiriekirieito rzeczony mieſzkał StryjKron 75.]
3. Założyciel sekty lub ten, czyje poglądy przejęli wyznawcy herezji; przen [w nawiązaniu do znacz. 1. lub 2.] [zawsze czyj: w tym; pron poss (3), G sb i pron (2); w połączeniu z imieniem] (5): to mieśce ſłuży przećiwko Kácerſtwu Márcyoniſtow y Mánicheuſzow/ y Tátianá Pátriárchy Enkrátytow WujJud 198; Dobrześćie y w tym Lutrá Pátryárchy wáſzego odſtąpili WujJud 214v, 183v, 209v; WujNT przedm 10.
4. n-pers Błędna postać nazwiska Petrarka (1):
Zestawienie (1): między ktorymi był [...] Franciſcus Patriarcha oſobliwy Wloski Poeta. CzechEp 411.

Cf [PATRYJARCH]

HK