[zaloguj się]
[pdf]

PAZNOGIEĆ (145) sb m

N i A sg -gieć; w pozostałych przypadkach: -gć-, -gt- (77), -cht-, -chć- (26); -gt- : -cht-, -chć- GlabGad (1:26). ◊ -gć-, -gt- (47), -kć-, -kt- (30).

a, o oraz e jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

W temacie pl -gć-, -chć- (72), -gt-, -cht- (52); -gć- Murm, KromRozm III, Leop, BibRadz, BielKron (2), Mącz (15), SienLek (12), RejZwierc (3), ModrzBaz, Calag, SkarŻyw (3), StryjKron (4), KochSz, GórnRozm, Calep, GrabowSet; -gt- BierEz (4), HistAl, KrowObr, KochOdpr, CzahTr; -gć-, -chć- : -gt-, -cht- OpecŻyw (1:1), FalZioł (6:5), GlabGad (1:26), RejWiz (1:3), RejZwierz (1:4), Goski (1:1), RejPos (3:2), BudBib (1:1), CzechEp (8:1).
Fleksja
sg pl
N paznogieć paznochty, paznogcie, paznogty, paznochcie
G paznogcia paznogciów, paznogci, paznochtów, paznogtów
A paznogieć paznogcie, paznogty, paznochty
I paznogciem paznogty, paznogciami, paznogtami
L paznogciu paznocht(a)ch, paznochci(a)ch

sg N paznogieć (10). ◊ G paznogcia (1). ◊ A paznogieć (6). ◊ I paznogciem (1). ◊ L paznogciu (3). ◊ pl N paznochty (13), paznogcie (14), paznogty (4), paznochcie (1). ◊ G paznogciów (7) [w tym zapis: -uw (1)], paznogci (6), paznochtów (2), paznogtów (1); -ów OpecŻyw, FalZioł (2), GlabGad (2), RejZwierz (2); -i CzechEp (4); -ów : -i Mącz (3:2); ~ -ów Mącz (2), -ow (1) OpecŻyw, -(o)w (6). ◊ A paznogcie (36), paznogty (11), paznochty (3). ◊ I paznogty (10), paznogciami (8), paznogtami (2); -y KrowObr, RejWiz (2), RejZwierz (2), RejPos (2), BudBib; -ami Murm, Mącz, KochOdpr, StryjKron, CzechEp (4), GrabowSet; -y : -ami FalZioł (2:1); ~ -ami (9), -(a)mi (1). ◊ L paznocht(a)ch (5), paznochci(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Zrogowaciały naskórek pokrywający wierzch końca palców; unguis Murm, Mymer1, HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calep, Cn (145): Riba żadna ich [paznokci] niema, [...] gdiż paznochti z przyrodzenia ſą cięſzkie aby im nie ciężały w wodzie GlabGad D4v, D4; Murco ugnuium, Oſtrość páznokciów. Mącz 235b, 503b.
a. U ludzi; onyx Mącz (98): OpecŻyw 107, 125v; Murm 58, 63; Mymer1 24; Korzen ſzcżawiowy zotztem v warzony: lecży ſwierzb [...]: y komu ſie paznoktzie zadzieraią. FalZioł I 4b, ++5f [2 r.], ++6a, I 12b, 70b, V 6, 20c, 36; Białe puncki abo mieſtcza na paznochtach mgłoſć ſercza znamionuią GlabGad P4, D4, D4v [4 r.], D5 [4 r.], E6v [2 r.], P3 (22); KrowObr 145; Szcżeſz łeb chociay páznokty/ nie maſzli grzebieniá. RejZwierz 139v, 140v [2 r.]; Paronychia, abscessus circa radices unguium [...], Bolenie nieyákie páſnokciów/ zanokćićá [!]. Mącz 281a, 165d, 264b, 328d [2 r.], 349a, 368d, 434c, 502c; Nie mniey théż chropáwé paznogćie człowieká ſzpácą SienLek 136, 135, 136 [8 r.], S[ss]4; á on ſiedząc w kącie łeb ſobye ſkubie á páznokcie łupi RejZwierc 24, 53; SkarŻyw 441 [2 r.]; Páznogieć v ſubtélnéy téż ręki rumiány PudłFr 70; CzahTr L2.

W połączeniu szeregowym (1): Ale yednák y w ćyele/ ktorego podobyeńſtwo ku koſcyołowi ſtoſuyemy/ włoſy/ [...] páznogćye/ brodawki/ y martwe koſtki/ ácz nye czuyą/ [...] przedſye nye do końcá martwe ſą. KromRozm III D4v.

W porównaniu (1): Notiores habet unguibus suis, Lepiey yą zna niż páznokcie ſwoye. Mącz 250b.

[Przysłowie: ÿſz napodlieyſzy ſtich Doctorow, Więczy myal naukj wpaſnokczyu v malego palcza nogÿ [...], anyſzlÿ czy wſziſczy darſczy doctorkowie ArgWykład 137.]
Zwroty: »drapać się (a. zdrapać), drapanie paznogciami« = unguibus laniare Mącz [szyk zmienny] (2:1): Mącz 183d; Trudno ſię z tákimi roſpieráć/ ktorzy mowić y ſłucháć niechcą/ prawdy ktora w o cży [!] kole. A ieſzcże trudnieyſza/ gdy ſię drápáć páznokćiámi chcą y ná wylanie krwie vśiłuią CzechEp 326, *3v.

»paznogciami za paznogcie grozić« = odpłacać złym za złe (1): nie myślę nigdy złym zá złe oddawáć: áni páznokćiámi zá páznokćie groźić. CzechEp *4.

»gryźć paznogcie; paznogcia gryzienie« (1;1): ModrzBaz 66; A ſam po ſtole położywſzy łokcie/ Myſli nád ſzáchy/ á gryzie páznogcie. KochSz C3.

»paznogcie obrzez(ow)ać (a. obrzaz(ow)ać, a. oberznąć), ostrzygać (a. strzyc)« = ungues demere a. resecare Mącz; obscindere ungues Calag [szyk zmienny] (6:2): FalZioł V 35; W Raku [...] Zle ieſth kupować/ przedawać/ ſługi iednać domy ſtawiać/ paznogky [!] ſtrzydz Goski *3, *3; ná on ogień włoſy ſwoie á páznogćie obrzázuiąc miotáli. BielKron 319; Mącz 103a, 377c; RejZwierc 147v; Calag 128b.

»paznogcie ochędożyć (a. wychędożyć)« = expoliri unguium scabricias Mącz; ungues repurgare Modrz [szyk zmienny] (2): Mącz 308a; kráie ćiáłá/ á iákoby włoſy y páznogćie ochędożyć chceſz/ á o głowę/ y ocży/ y ręce/ [...] nic niedbaſz. ModrzBaz 99v.

»radlić paznogty [I]« (1): A on [człowiek zwany dudkiem] ſtroi poſtawki/ á on pálce ſkubye/ A brzuch rádli páznogty á w ogon ſie dłubye. RejWiz 98.

[»na paznogciu siedzieć (a. usieść)« = trzymać pod pantoflem: nie dopuſzcżay ná páznogciu/ Swym/ iey [żonie] ſiedzyeć/ áni też ná łokciu. Bo ieſlić ná páznogciu vſiędzye/ Iuż po troſze tobą rządzić będzye. WirzbGosp B4.]

peryfr. »wzory na twarzy paznogty zdziałać« = podrapać twarz (1): A to w niwecż żeć gębę/ ná krzyż pokryſláią/ Alboć wzory ná twarzy/ páznokty zdzyáłáią. RejZwierz 122v.

Wyrażenia: »paznogcie nożne, u nog« (2:1): Morticini clavi pedum dicuntur quod veluti morticina caro sit. [...] Páſnokcie nożne. Mącz 232c; Kiedy nos y páznogćie v rąk y v nog sśinieią/ á chory nie ieſth vpádły [...]: Znákći tho dobry/ iż Náturá niemoc w oſtátnie członki wypędźiła SienLek 22v. Cf »od paznogciow nożnych aż do wierzchu głowy«.

»od paznogciow nożnych aż do wierzchu głowy« (1): Ab imis unguibus usque ad verticem summum, Począwſzy od páznokciuw nożnych áż do wierzchu głowy. Mącz 503c.

»paznogcie u palcow; paznogieć [którego] palca« (2;1): po tym dobre mleko poznać/ ktore wſtrzyknione na paznogcie v palczow: nie zpłynie gdy proſto rękę dzierży FalZioł V 36; włożył iádu pod páznogieć wielkiego palcá [sub ungue pollicis sui]/ á [...] pálec on w winie omocżył. HistAl N; SienLek 23.

»paznogcie u rąk« (2): tám Tátárki fárbuią ſobie páznokćie cżarne v rąk/ zda ſie im ták cudniey BielKron 430v; SienLek 22v.

Szereg: »włosy i (a) paznogcie« [szyk 3:1] (4): Goski *3; BielKron 319; ModrzBaz 99v; A on Kośćioły im ſwym imieniem poświęcał: páznogćie ſwoie y włoſy/ zá reliquie dawał. SkarŻyw 518. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
Wyrażenie przyimkowe: »([i]) na paznogciu ([jednem])« = ani trochę (1): Unguem latum non discedere, aut transversum digitum a re aliqua, Ná páznokciu ſie od czego nieodſtrzeláć Mącz 503c; [vcżynić tego nie mogł/ wſzytki ſobie racżey męki obieráiąc/ á niżliby y ná páznokćiu iednem od świętych wyrokow y praw kośćiołá powſzechnego odſtąpić miał. SkarŻyw 1123 (Linde)].
Przen (3):

W porównaniu (1): áby tu tylko iáko Orłowie roſciągáli ſkrzydłá ſwoie/ á zá oſtrzyli [!] iáko ná łup páznogcie ſwoie. RejPos 57v.

Zwrot: »paznogciem w sercu być« (1): niechay páznogćiem w ſercu náſzym żalem zrániónym/ Seym ten nie będźie OrzQuin R4.
a) Drapanie (1):

W połączeniu szeregowym (1): Lecż nie do kordá/ nie do kápturá/ nie do páznokći/ nie do ná gwałt wołánia/ nie ná krwie wylanie fołdrowánia: iáko cżyni X.K. CzechEp 94.

b. U zwierząt: pazur, szpon; ungulus HistAl (43): [Kruk] Ná ſtárego śię báráná rzućił. Y wrzepił mu páznogty w runo BierEz H2v; Murm 81, 82; Mymer1 26; Ząb iego [wilka] y paznokty dla chorych ocżu dobrze noſić. FalZioł IV 12b, V 90; HistAl H2; Widziſz y ptaki w gniaźdzyech iż ſie rodzą rozno/ [...] Co owo iáko Kánie nád zyemią latáią/ Albo Chrząſzcże z Motylmi w páznogty chwatáią. RejWiz 100, 167; RejZwierz 69v; BielKron 36v, 465.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy zwierzęcia (5): SienLek 167; Ryſie też álbo Niedźwiedźie páznogćie palono z vmárłymi StryjKron 155, 155, 411, 467.

W połączeniach szeregowych (4): Dała natura każdemu zwierzęciu cżego potrzebuie, y ku braniu pokarmu y też ku obronie/ iako wilkowi y pſu zęby, [...] drugim kopyta, drugim paznochti GlabGad D3; RejWiz 119v; RejPos A2; GórnRozm Nv.

Przysłowie: A to iuż też trzećia fárbá/ z ktorey też/ iáko Lwá z páznokći/ łácno Antychriſtá poznáć. CzechEp 381, 49, 354; Po páznokćiu lwá poznáć GórnTroas 38. [Ogółem 4 r.]
Zwrot: »paznogty obrzezać« [szyk zmienny] (3): Oracż niegdy orłá vłowił/ [...] Y puśćił go miedzy koguty/ Obrzeżawſzy [!] mu páznogty. BierEz Iv, K4v [2 r.].
Wyrażenie: [»psi paznogieć« = przezwisko: Zoſtáwiliſmy ſłowko to Raka/ [...] ktore to známionuie gdy kto kogo zgniewu táko nie przyſtoynie á vſzcżypliwie przeżywa/ lub ſwinią/ lub pſim páznokćiem CzechNT B3v; WirzbGosp B2v.]
Szeregi: »paznogcie (paznogieć), (albo, ani) kopyta(-o)« [szyk 2:2] (4): [człowiek] kopyt nie potrzebuie, ani też paznochtow długich dla drapania w obronie GlabGad F3v, D4v; Exungulo – Kopita albo paznokczie zbiąm. Calep 401a, [1136]b.

»paznogty albo krapcie« (1): WIdamy też miedzi ptaki iż im dłuſſze paznochty albo krapcie miewaią tim theż drapieżnieyſzy ſą GlabGad P3v.

»zęby a (i) paznogcie« = dentes et ungues PolAnt (4): Lew z miłośći práwie oſzalał/ Zęby y páznogty obrzezáć dał BierEz K4v, K4v; kthorey [bestyi] zęby były żelázne/ á páznokćie iey miedźiane BibRadz Dan 7/19; BudBib Dan 7/19.

Przen (8): Leop 4.Esdr 11/45; BudBib 4.Esdr 11 /45; Okrutnego lwá ſcżęnię zá tobą bieży/ Ktore ćię páznoktámi przeymie oſtremi KochOdpr D2.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy zwierzęcia (1): CzechEp 21 cf »zęby, paznogcie«.

Zwrot: »rozdrapać paznogty« (1): o kthorym [wilku tj. diable] piſmo powieda/ iż krąży záwżdy iáko Lew/ łowiąc á ſzukáiąc/ áby ktorą [owieczkę] odłudził álbo odſtráſzył od ſtádá [...]/ á iżby ią pożárł páſzcżeką ſwoią/ á rozdrapał páznokty ſwemi. RejPos 122v.
Szeregi: »paznogcie i nos [= dziób]« [szyk 1:1] (2): Ieiſliż [!] mu to nie przyſtoi/ Wſzytko co temu Orłowi [...] Odnowić nos y páznogcie/ Ná ony zuchwáłe nogcie/ Co więc drugie drapią. Przeſtráſzyć ie pirwey głoſem/ Potym páznogty y noſem RejPos A2v.

»zęby, paznogcie« (1): iż ich [uczniów swych] pan poſłał iáko owce w pośrzod wilkow: á nie iáko wilki/ owce niewinne [...] drapáć/ łupić/ mordowáć/ pożyráć/ zębámi Lwiemi/ páznokćiámi Ryśiemi CzechEp 21.

a) Zwierzę drapieżne (1):

W porównaniu (1): IAk prędka y lękliwa Lánia/ przed páznokćiámi Srogimi [...] Zbiega ná dálą/ Lwá widząc/ ſtráſzliwa: Ták też/ przed drapieżliwym Smokiem/ [...] duſzá/ kwápliwym Pędem vchodźi GrabowSet R3.

2. [Niepotrzebny, zbędny pęd wyrastający z głównej łodygi winorośli [czego]:
Fraza: »paznogty są obrzazane«: Páznogty też onych ſtrożow (ták zową winarze gałązki ktorymi śię latorośl imuie) maią być obrzázane Cresc 1571 315.]
3. [Narzędzie tortur, hak; instrumentum carnificinae, ungulae, ungues Cn: á one palono bláchámi/ y drápano páznoktámi żeláznemi/ y potym pośćinano SkarŻyw 706 (Linde).]

Synonimy: 1.b. pazur; 3. hak.

HK