[zaloguj się]
[pdf]

PIASEK (268) sb m

a pochylone (w tym 4 r. błędne znakowanie), e jasne.

Fleksja
sg pl
N piåsek piåski, piåscy
G piåsku piåsków
D piåskowi
A piåsek piåski
I piåskiem piåski
L piåsku piåskach, piåsk(o)ch

sg N piåsek (73). ◊ G piåsku (39). ◊ D piåskowi (3). ◊ A piåsek (31). ◊ I piåskiem (26); -em (3), -(e)m (23). ◊ L piåsku (68). ◊ pl N piåski (2) BielKron, GrabowSet, piåscy (1) Calep. ◊ G piåsków (5); -ów (1), -(o)w (4). ◊ A piåski (4). ◊ I piåski (1). ◊ L piåskach (13), piåsk(o)ch (2) FalZioł, SienLek; -ach (1), -(a)ch (12).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) – XVIII w.

1. Warstwa miałkich, drobnych, ziarnistych okruchów skalnych; arena Murm, Mymer1, Mącz, Vulg, PolAnt, Calep, Cn; pulvis Mącz, PolAnt; sabulo Vulg; glarea, harena Mącz; glareola Calep (235): Murm 21; Mymer1 5v, 36; FalZioł II 1d, 2a, IV 23d, 35b, 45c [2 r.]; BielŻyw 14; LibMal 1549/148v; RejKup f5; ználaſł nadobne dzyeciątko/ A ono w piaſku grzebie by máłe kurcżątko. RejWiz 126, 126v; Leop Ex 2/12; Owa gdy ſzłá do niego/ ná ſcieſzkę poźrzáłá/ Názad żadnego ſládu/ ná pyaſku nie znáłá. RejZwierz 118v, 11v [2 r.]; obacżył Moiżeſz iż nikt nie widzyał/ zábił go [Egiptczyka] á przyſypał piaſkiem [Vulg Ex 2/12]. BielKron 28 [przekład tego samego tekstu Leop, SkarŻyw 479]; Ná wielbłądziech ieſzdżą zámykaiąc ſie w klatkách drzewiánych dla piaſku/ ktory im w ocży by mgłá biie. BielKron 263v, 263v, 271 [2 r.], 441v, 456v, 457 [2 r.]; KwiatKsiąż M2, N3; Mącz 24d, 38a, 129d, 132c, 146b (17); SienLek 106v, 121v; RejAp AA6v, BB4, 104v, 105v [2 r.], 106; RejZwierc 75; Wnidzieſz do ſkáły/ á ſkryieſz ſię w piaſku przed ſtráchem Iehowy BudBib Is 2/10, Lev 17/13, Deut 33/19, Is 34/7; Strum E3, M2v; KochPs 5; tedy dwieśćie ſześćdzieśiąt y dwu Chrześćiánow/ ktorzy robili około piaſku/ w pętách wywiedziono ná plác SkarŻyw 62, 258, 479; bo drogi áni znáć dla piaſkow od ſturmow gwałtownych z morzá wybitych y wywianych StryjKron 72; KochPam 85; Calep 91b, 381b, 457a, 660a, 935a; GostGosp 50, 70; Cżęſty ſkarb w morzu/ niepotrzebny iemu/ W głębokich piaſkách bywa náleźiony GrabowSet Lv; KmitaSpit Bv; KlonWor 19; SzarzRyt D2v; [[kupiec] Muſyał pirzchnąć ná zad záſyę/ Gdy mu ocży ſuto pyaſkyem/ Zá ſſyyę dano poćyaſkyem TragŻebr A3v].

W porównaniach (11):

~ Jako comparandum (10): RejKup o7; łácniey ieſt noſić piaſek/ ſol/ y bryłę żelázá/ niż człowieká rozſądku niemáiącego. BibRadz Eccli 22/18; [O moczu] Ná dnie ieſli widźiſz biáłe kámyczki iáko piaſek/ znák iż ma Kámień. SienLek 26, 27v; BudBib Iob 30/19, Nah 1/3; CzechEp 65. Cf »prawie jako z piasku wygrześć«, »cięższy niż piasek morski«.

Jako comparatum (1): TO morze/ piaſki y ſkáły ſtráſzliwe/ Z mymi kłopoty podobieńſtwo máią/ Bo te nie rozną licżbę we mnie dáią. Iák morze piaſkow/ ma w ſobie błędliwe. GrabowSet M4. ~

W porównaniach (35):

~ Jako comparandum: O wielkiej, niepoliczalnej ilości [przeważnie jako aluzja do przysłowia „jak piasku w morzu”] (35): RejPs 207; LubPs eev; Leop Gen 41/49, Is 48/19, 1.Mach 11/1; Będę ćię błogoſłáwił/ y rozmnożę potomſtwo thwoie iáko gwiazdy niebieſkie/ y iáko piaſek [multiplicabo semen tuum ... velut arenam] ktory ieſt ná brzegu morſkim BibRadz Gen 22/17 [przekład tego samego tekstu BielKron 13, 14; SkarŻyw 285, 286; WujNT Hebr 11/12], 2.Reg 17/11, Iudith 2/10; BielKron 13, 14; krol Eiptſki zebrawſzy woyſko ná kſztałt piaſku [exercitus multos sicut arena] ktory ieſt nád brzegiem morſkim niezlicżone BudBib 1.Mach 11/1, 1.Reg 13/5, 2.Reg 17/11, Iob 22/24; Rády twoie: iáko ſą wielce obfité: Rychléy piaſek we wſzytkich morzách zráchuię KochPs 203; SkarŻyw 285, 286; GrabowSet M4, T; LatHar +3, 465; WujNT Hebr 11/12; PowodPr 27; CzahTr H4v; SapEpit B4v. Cf »jako piasek morski«. ~

W charakterystycznych połączeniach: piasek głęboki, miękki, niski, plony, przekopny; pożywać piasku (2); wrzucanie piasku; czyścić z piasku; usypany z piasku; piasek poruszyć, przesiać, rozmietować, usypać, (wy)kopać (2); w piasek zagrześć (2), zakopać; piaskiem (na)ładować (2), nakryć, nasypować, ogrodzić, potłoczyć, suć, sypać (obsypać, przysypać) (3); piaskiem nasypany, powieziony, ukurzenie; zmieszany z piaskiem; w piasku gmerać, grześć (2), skryć się, zagrześć (2); w (na) piasku sieść, walać się (2); pogrążony w piasku.

Przysłowia: Kiedy cnoty nie sſtánie [...] iuż táki y ná piaſku pádnie RejWiz 4, 106; bez przewodniká trudna bywa drogá/ Bá cżáſem y ná piaſku poſliznie ſie nogá. RejZwierc [272].

Wſzytko ſie wſzytkim podoba do ſiebie/ Ano rzyć w piaſku choć lata myſl w niebie. RejZwierc 219.

Zwroty: »w piasku, na piasku (i)grać; na piasku igrający« (2:1;1): RejWiz 130; Troyden [..] obaczył tego Witenná z dziećmi ná piaſku igraiącego StryjKron 365; CzechEp 65, 406.

»piaskiem nakryć« = pogrzebać [szyk zmienny] (2): Kreẃ po drogách żywa płynie/ [...] A niemáſz/ ktoby z litośći Piaſkiem nákrył biédné kośći [et non erat, qui sepeliret Vulg Ps 78/3] KochPs 119; KlonKr E3v.

»prawie jako z piasku wygrześć« = wydobyć z zapomnienia (1): pobudził Pan ludzi pobożne/ ktorzy ſie wżdy o tho pokuśili/ [...] iż ie [pismo Jana św.] práwie iáko s piaſku wygrzebli/ y ſwiátu podáli RejAp AA3v.

Wyrażenia: »cięższy niż piasek morski« (1): Tedyćby [narzekanie moje] było ćiężſze niż piaſek morſki [arena marium gravior esset] BibRadz Iob 6/3.

»gruby, miąższy piasek« = żwir; sabulum Murm, Mymer1 BartBydg, Mącz, Calep [szyk 6:3] (5:4): Murm 21; Mymer1 36v; BartBydg 134b; Saburra, Lodźienny piaſek którym łodźie zwykli żeglarze nápełniáć/ To yeſt miąſzy á gruby piaſek Mącz 362d, 362d; Calep 935 [3 r.].

»w piasku grzebiący« = niskiego stanu (1): Y mnię ieſzcże gdy obacżyſz w tym mym ſtanie wiernego Nie opuſciſz bo ty bacżyſz/ y w piasku grzebiączego Bo v ciebie wierna cznota/ y błotem prżypluskana snadz zacznieyſza niż niecznota/ złotem przychawtowana RejJóz C4.

»piasek kamienisty« (1): Calculus, Drobne kamyczki rzéczne/ álbo/ piaſek oſtry á kámieniſty. Mącz 31b.

»nad liczbę piasku morskiego, nad piasek morski« = bardzo wiele (4:1): OpecŻyw 46; Námnożyło ſię mi wdow iego/ nád piaſek morſki [prae arena marium] BudBib Ier 15/8; ZGrzeſzyłem/ Pánie/ nád licżbę piaſku morſkiego LatHar 139, +3, 111; [ArtTanat H4].

»piasek morski« = arena maris PolAnt, Vulg (29): FalZioł IV 53d; táka byłá obfitość pſzenice/ że ſie theż piaſkowi morſkiemu rownáłá Leop Gen 41/49, Ier 33/22, Apoc 12/18; RejAp 103v; BudNT Apoc 13/1 [12/18]; Piaſek Morſki opuchłém pomocny. Oczko [42]v, 18; CzechEp 408 [2 r.];BielSen 18; obćiążony ćiężarem grzechow ſwych/ licżbę piaſku morſkiego przechodzących LatHar +3; WujNT Apoc 12/18. Cf »cięższy niż piasek morski«, »nad liczbę piasku morskiego«, »jako piasek morski«.

»jako piasek morski« = sicut (a. tanquam) arena maris Vulg, PolAnt; sicut pulver terrae PolAnt (10): LubPs R6v; Leop Rom 9/27; będzye licżbá ludu Izráelſkiego iáko piaſek morſki bez licżby BielKron 92v; RejAp 169v; BudBib Gen 32/12, 2.Par 1/9; plemię moię iáko piaſek morſki rozmnożone być miáło SkarŻyw 347; WujNT Rom 4/18, 9/27, Apoc 20/7.

»piasek ostry« = nitel(l)a Cn (1): Mącz 31b cf »piasek kamienisty«.

»ziarneczko piasku« (1): Niech ptaſzek z gory wſzytkiego świátá co tyśiąc lat źiarneczko piaſku do nas nośi SkarKaz 7a.

»piasek ziemie, ziemski« = pulver terrae PolAnt (2:1): BudBib Iob 14/19, Is 40/12; IAko wiele ieſt kropli morſkich/ y piaſku źiemſkiego/ [...] tak wiele rázow bądź pozdrowioná [...] Mátko Boża LatHar 465.

»złoty [= zawierający złoto] piasek« = balux, nitella aurea, ramentum auri Cn [szyk 5:3] (8): HistAl I7v; rzeki ſą tákie ktore piaſek złoty w ſobie máią. BielKron 26, 441v, 442 [2 r.], 442v, 461; KochPropKKoch 3.

Szeregi: »piasek albo dziarstwo« (1): Nitella, dicitur res quae levigat sordem et expolit, Piáſek álbo dźiárſtwo którym wychędażáyą ſtátki. Mącz 247d.

»kamień, (i, a, abo) piasek« = lapis et arena, lapis et pulver PolAnt [szyk 5:2] (7): ony noſſki ſwięté byly ſchodzoné ij zranioné od kamieniá/ od piáſku/ od gorątzoſcij OpecŻyw 46; Cięſzkić ieſt kámień á ważny piaſek/ ále gniew ſzalonego ieſt ćięzſzy niż to oboie. BibRadz Prov 27/3; BudBib 2.Reg 16/13, Prov 27/3; Calep 933b; KlonFlis F2 [2 r.].

»piasek i perzyna« (1): Wrzućił mię do błotá y ſtałem ſię podobnym piaſkowi y perzynie [assimilat suum terrae et cineram]. BudBib Iob 30/19.

»proch albo piasek« (2): Słońce [...] wzrok przeraża ſwoim błyſkániem/ iáko wiátr prochem álbo piaſkiem. BielSpr 16v; BudBib I 284b marg.

»piasek albo ziemia« (1): to coby z piaſkiem/ álbo z źiemią iákąle zmiéſzano było/ ná dno vpadáć muśi Oczko 17v.

Przen (9): RejAp 68v; A ták zniżon będzieſz/ od ziemie mowić będzieſz/ [...] á z piáſku powieść twoiá ſzeptáć będzie. BudBib Is 29/4, Is 29/4, Mich 7/17.

piasek czego (2): ięzyk moy przyſchnął do paſzcżeki moiej y w piaſek ſmierci dowiodłes mie. TarDuch A3; NiemObr 24.

W charakterystycznych połączeniach: piasek sprochniały; piasek śmierci, wymysłow ludzkich.

Zwrot: »na piasku zostać« = nie zostać dokończonym (1): Bo ieſić nam s tám tych ſtron [z nieba] rády nie doſtánie/ Pewnie nam káżda ſpráwá ná piaſku zoſtánie. RejZwierc 253.
Szeregi: »opoka a piasek« (1): nie ten [Kościół jest prawdziwy] ktory ieſt z nieprawdy á z wymyſłow ludzkich zlepiony/ z opoki á s piaſku/ ktory ledá wiátrem zákołyſány y rozwálony być może. RejAp 67v.

»ziemia, piasek« (1): Bo Czo yeſt ma Duſſa s Cżałem Zięmia ieſt Piąſkiem ſprochniałem RejKup dd7.

a. Teren piaszczysty; ziemia nieurodzajna; pustynia; mielizna; arena, arenacea terra, sabuletum Cn (47): Kráiná thá Moſkiewſka ieſt bárzo zła á nie vrodna dla piaſkow BielKron 430; To mieyſce [...] nie ma vrodzáiu żadnego/ bo piaſek wſzytko BielKron 449v, 456v; Mącz 397c; Ziółko [ptaszę oczka] ieſt bárzo wóniáiącé/ [...] á ná piaſkoch rośćie. SienLek 256v; RejZwierc 72v; iádąc miedzy Kurſkim y Baltickim morzem/ [...] nievyrzyſz nic więcey/ iedno piaſki/ wodę/ á niebo StryjKron 72; NiemObr 173; GostGosp 66; VotSzl C2v; Chceſzli ſię zgadzáć z Fliſowſkim orſzakiem/ Nieboże Frycżu/ zowże piaſek [= mieliznę] hakiem. KlonFlis F3, F2 [2 r.], F4.

W przeciwstawieniach: »piasek ... tłusty (a. dobry, a. płodny) grunt (4), łąka« (5): Który Staw ieſt ná Piaſku/ iuż ná to miéy báczność żebyś mniéy weń ſádźił niż w ów co ná dobrym grunćie. Strum P2; [Pan] obráca/ prze zbytek ludzki/ grunty płodné W piaſek KochPs 165, 166; CzechEp 406; Przenieśli ſie [...] z tłuſtych gruntow ná piaſki PowodPr 36.

W porównaniu (1): Iák piaſek/ ták moy dowćip nierodzący GrabowSet M4.

W charakterystycznych połączeniach: piaski wielkie; w pośrzodku piasków; zagon piasku.

Przysłowie: A ták y my gdychmy rozno Snadz z orzemy piaſek prozno RejRozpr G, C3v.
Wyrażenia: »piaski niepłodne« (1): mieſzkam miedzy piaſki niepłodnémi/ W ſuchéy/ bezwodnéy/ vprágnionéy źiemi KochPs 89.

»szczyry piasek« (1): prożna by robothá byłá/ kiedyby ktho ná ſzcżyrym piaſku poſiał dobrą pſzenicę GórnDworz Kk2.

Szereg: »piasek, (i) puszcza« [szyk 2:2] (4): niektorzy bráćia/ opuśćiwſzy tłuſte grunty oycżyzn ſwych/ przenoſzą ſię ná piaſek ná puſzcżą do Rákowá. CzechEp 406, 406 [2 r.], 407.
Przen (7): CzechEp 407; niewiem kędy to wycżytał/ áby Antychryſt ná piaſku ſwoie mieſzkánie mieć miał. NiemObr 173, 173.

W przeciwstawieniach: »piasek ... tłusta gora (a. pagorek) (2), tłusta i wyborna ziemia« (3): Otoż iż Papież nie ná piaſku/ ále ná tłuſtym págorku mieſzka/ przetoż nie ieſt Antychriſtem CzechEp 407, 408; NiemObr 173.

Wyrażenie: »słaby piasek« (1): oſchnieć pewnie ten nieſáchetny ſmok ná tym ſłábym piaſku y s pomágácżmi ſwemi RejAp 104v.
α. Nietrwały, słaby fundament (przekład i aluzje do bibl. Matth 7/26; przeważnie użycia przenośne) (13):

W przeciwstawieniach: »(słaby a. ustępujący) piasek ... mocna (a. twarda) opoka (2), opoczysty fundament« (3): To yeſt dom nye ná rozlicznym á vſtęmpuyącym pyaſku/ ále ná yedney/ cáłey/ á twárdey opoce/ [...] zbudowány. KromRozm II tv; CzechRozm 164v; ktorych [męczennikow] ſtałośći [...] żaden Tyrran náruſzyć nigdy nie mogł/ dla tego iż ſwoie budowánie/ nie ná ſłábym piaſku/ ále ná opoce mocney kośćiołá ś. powſzechnego fundowáli ReszPrz 25.

Zwrot: »(z)budować (się), fundować, zbudowany, założony na piasku« [szyk zmienny] (8:1:3:1): KromRozm II tv; Boię ſie/ ábym ſie niebudował ná piaſku/ to ieſt/ ná tym ſſaleńſtwie/ rozumie tego ſwiátá KrowObr 108v, 15; RejAp 183v; CzechRozm 164v; CzechEp 130; NiemObr 7, 67, 67 żp; ReszPrz 25; wſzelki ktory ſłucha tych ſłow moich/ á nie czyni ich/ będźie przypodobion mężowi głupiemu/ ktory zbudował dom ſwoy ná piaſku [aedificavit domum suam super arenam]. WujNT Matth 7/26, s. 32, 218.
2. lek. Choroba, drobne złogi mineralne odkładające się w narządach moczowych (15): PIaſek w vrinie ieſt troiaki FalZioł V 10v; [lekarstwa] Naprzeciw kamieniowi nyrkowemu/ ktori ieſt iakoby piaſek czyrwony. FalZioł V 84v, V 4, 10v [4 r.]; Piaſek z męcherzá/ ſzukay Kámiéń. SienLek S[ss]4, 25v.
Zwrot: »piasek wyganiać, kamień piaskiem (a. jakoby piasek) wypędzać (a. pędzić)« (1:2): FalZioł *7v, II 9c; Piaſek też z męcherzá wygania proch zvſuſzonych świerczkow domowych gdy go w Winie pije. SienLek 107.
Szereg: »kamień albo (takież i) piasek« [szyk 2:1] (3): FalZioł V 84v; w lędźwiach y w męchyrzu/ kámień ſwe ſchowánie ma/ tákież y piaſek SienLek 105, 106.
3. Pył powstający przy polerowaniu (1): Limatura – Piąſſſek z polerowania. Calep 604a.
4. Popiół (1): [król Niniweński na znak rozpaczy] złożył zśiebie odzienie ſwoie/ y oblogł wor/ á śiadł ná piaſku [et sedit super cinerem]. BudBib Ion 3/6.
5. n-loc (16):
»Piasek« = wyspa we Wrocławiu (3): [Bolesław Łysy] Opátá z piaſku [..] wſadził ná ſzalony koń obroćiwſzy twarzą do ogoná koniowi. BielKron 362, 378v.
Zestawienie: »kościoł Panny Maryjej na Piasku« (1): Ten to Piotr/ [...] ſiedḿdzieſiąt kośćiołow w Polſzcże zmurowáć dał [...] we Wrocłáwiu S. Wincenthego/ pánny Máriey ná piaſku/ S. Marćiná/ S. Micháłá BielKron 354v.
»Piasek« = dzielnica Krakowa (1): [Jagiełło] kośćiołow wiele pozákłádał: w Lublinie S. Brygidy/ [...] klaſztor S.Duchá w Sącżu: też pánny Máryey ná piaſku przed Krákowem/ drugi ná Kleparzu S. Krzyżá BielKron 387v.
»Piaski« = dzielnica Poznania (12): Zeznal yſch na pyaſkach thu wpoznanyv 4 koſſulye vkradl LibMal 1545/95, 1543/74v, 75, 1548/139, 1549/148, 1550/152v (12).

ES