[zaloguj się]
[pdf]

PIĄTEK (175) sb m

e jasne.

Fleksja
sg pl
N piątek piątki
G piątku piątk(o)w
A piątek piątki
I piątki(e)m
L piątku

sg N piątek (9). ◊ G piątku (10). ◊ A piątek (131). ◊ I piątki(e)m (2). ◊ L piątku (3). ◊ pl N piątki (4). ◊ G piątk(o)w (1). ◊ A piątki (15).

Sł stp, Cn notuje; ponadto s.v. do piątku, Linde XVII – XVIII w.

1. Piąty dzień tygodnia (w kalendarzu liturgicznym szósty); w tradycji chrześcijańskiej szczególnie ważny jako dzień ukrzyżowania Chrystusa, dzień, w którym chrześcijanie zachowują post; dies Veneris Murm, Mymer1, Cn; feria sexta JanStat, Cn; feria quinta (prawdopodobnie pod wpływem nazwy polskiej) JanStat; sexta sabbati Cn (171): Dies ueneris, Freitag Pyątek Murm 11; Mymer1 8v; RejKup r2; [papież Grzegorz] przydał cżterzy dni wſtępne poſtu wielkiego/ to ieſt/ śrzodę/ cżwartek/ piątek/ ſobotę. BielKron 164, 260; GórnDworz T3v; Nie rozumieyże áby rzodkieẃ/ ábo rybká/ ábo grzanká/ ábo piąt⟨ek ab⟩o ſrzodá/ ábo ſobotá/ wſzytkoć iedny dni/ y iedny pokármy v Páná tego/ y owſzem tákie wymyſły ſwiátá tego Páweł s. zowie náuką dyábelſką RejPos 185v; SkarŻyw [474]; LatHar ++7, 124 [2 r.]; we Wtorek począwſzy w Lelowie ſądźić/ tedy áż do Piątku. SarnStat 722, 722.

G w funkcji okolicznika czasu: »[którego] piątku« (2): on ſąd ktory był puſzcżon z dziećięćiem po morzu/ [...] pod niekthory klaſztor iednego piątku przypłynął. HistRzym 33v; Inſzych piątków poſty/ ktore ná pámiątkę męki Páńſkiey pośćimy/ wſpomina [...] Epiphánius Biſkup LatHar 125.

Przysłowie: A dáleko rozny ieſt náſz piątek z niedzielą [= bardzo się różnimy]. RejZwierc 240v.
Zwroty: »piątkiem nie czynić niedziele« = nie martwić się niepotrzebnie (1): Piękna to ſpráwá przy poććiwym ciele/ Kto ſobie piątkiem nie cżyni niedzyele. RejZwierc 230v.

»w piątek jeść« = nie zachowywać postu (1): w niedzielę poſzcżą/ á wśrzodę y wpiątek iedzą. SkarŻyw 457.

»pościć, suszyć piątek; pościć (się) w piątek; suchy piątek« [szyk zmienny] (6:6;3;1): Com tam czinjł za Ziwota Abých tu vſſedł kłopota [...] Swieczky/ Błąſeyky/ Paczorky Suche/ Piatky albo Wtorky RejKup aa8, i3v, n2, r7v; Nic ná tym yeſli kto w pyątek álbo w nyedźyelę poſći/ álbo poſćye iż myęſo álbo ryby ye KromRozm I Ov, F2v; RejPos 327v; Wyſtawiáią máćiory na ſwe corki wiechy/ Suſzą Piątki chcą by Bog/ odpuśćił ty grzechy. BielSat D2 [idem BielRozm]; RejZwierc 27v; Piątek ná pámiątkę Męki Páńſkiey pośćimy? WujJud 43v, 42; CzechRozm 73; SkarŻyw 308, 320; BielRozm 26; WujNT 452.

Wyrażenia: »ze czwartku na piątek (teraz przeminęły a. przeszły)« (4): LibMal 1548/138v, 1549/148, 1550/153v; Wielkim pospiechem szedłem pod Wieluń ze czwartku na piątek. ActReg 56.

»z piątku na sobotę« (1): ſpyanthkv na ſobothą zwyeczora wkonynye v kvyaviny wſtodolye na przedmyeſczyv lyeząncz Staniſlawem strichem ad cuius instanciam yeſth pogimana LibMal 1552/169v.

Zestawienie: »Wielki Piątek« = dies Christi nece memorabilis, charitatis dies Cn (29): miły panie [...] tys ochłoda moia dnia zaſmuczenia mego. [Ps 58/17] (koment) Ten dzień był wielki piątek. WróbŻołt S8; Goski A7v; Ten dźień kiedy ſie to działo/ płácżą Krześćijánie cáły dźień/ zową to wielkim Piątkiem y nie iedzą do trzećiego dniá żáłuiąc Kryſtuſá. BielKron 464v. Cf Wyrażenia przyimkowe.
Wyrażenia przyimkowe: »na piątek« = w piątek (5): mamy odpráwowáć té criminalia, ná káżdą Srzodę/ Piątek/ y Sobotę SarnStat 149 [idem] 857.
~ Zestawienie: »na Wielki Piątek« (3): Ktorzy o tym nawięcey/ á zwłaſzciá [!] ná wielki piątek cáłemi gębámi wołáią/ [...] iáko ſie BOG Oćiec gniewał ná wſzyſtek świát CzechRozm 221v; przed prawem naſzym na wielki piątek stanąwſzy to się stać mialo ZapKościer 1580/8; CzechEp 81. ~

»przez piątek« = ad vesperam sabbati Cn (1): tedy máią ſądźić y piſáć przez Wtorek/ Srzodę/ Czwartek/ Piątek y Sobotę SarnStat 722.

»w piątek« = in sexta feria JanStat (123): Widziſs ninijé plecy ij ramiona moie bytz bez męki/ w pi[ąt]ek ponioſą na ſobie krzyż cięſſki OpecŻyw [79]v, [170]; PatKaz III 112; Item powyada yſch za poradą molewą ſtoll v Andriſcha wdomu wpyathek bill poczall vilupowacz ſzwyderkyem LibMal 1547/125v; SeklKat A3v; Kto tam kolwiek wpiatek [!] będzie Sto dnj odpuſtow oſiedzie RejKup Bb, g5; Diar 43, 79; Izali Buły y liſty iákie/ áby wolno znabiáłem ieść pośćie y w piątki/ kiedy przedawał? KrowObr 26; RejWiz 14v; OrzRozm M4 [2 r.]; BielKron 261, 425v, 464v [2 r.]; LeovPrzep b4v; GórnDworz T3v; RejPos 185v; Wieſz żeć tám Lutrowie ſiedzą/ Co y w piątek mięſo iedzą. RejZwierc 235, 58v; WujJud 41v, 42; SkarŻyw 471; Y kogo w grobie ſzukáćie. Iezuſa Názáráńſkiego W piątek vkrzyżowánego. MWilkHist Hv, I4; ArtKanc E5v; PaprUp K2; Modlitwá kośćielna kiedy dzwonią w południe/ o męce Páńſkiey/ zwłaſzcżá w Piątek. LatHar 54, 356 [3 r.], 671, 678; WujNT Vvvvv2v, Vvvvv3 [5 r.]; Spráwy ná Séym przypádłé, we Srzodę y w Piątek ná kozdy tydzie máią bydź ſądzoné SarnStat 139, 139, 533, 732, 737, 968; SkarKaz 42a.

~ W połączeniu z nazwą okresu roku kościelnego [w tym: w piątek w co (a. w czasie, we dni czego) (6), w piątek czego (1); w pierwszy piątek (1)] (7): W Piątek Suchychdni Ewángelia WujNT Vvvvv3, Matth 20 marg, Vvvvv2v, Vvvvv3v; Dan w Krákowie w Piątek w Oktáwę trzech Królów [Datum Cracoviae feria sexta infra Octavas Epiphaniae Domini JanPrzyw 19] SarnStat 895, 1213, 1217.

Z bliższym określeniem [w tym: w (ten) piątek (teraz) przeszły (3), bliższy (1), przyszły (1); w piątek w dzień [czyj] (1), piętnastego dnia stycznia (1), dzień Nowego Lata (1); piątek + określenie (6), określenie + piątek (2)] (8): Bratha ſzwego kthori [...] Nawaliſchewye wpyathek theraſz przeſly obyeſchon kraſzcz nauczil LibMal 1547/127v, 1552/170, 1554/192v; Diar 51; UstPraw K3v; Napiſan y dan w Korczynie w Piątek w dźiéń świętégo Márká Apoſtołá y Ewányeliſty [feria sexta ipso die sancti Marci Apostoli et Evangelistae JanStat 262]/ ná Séymie Wſlnym/ Roku Páńſkiégo/ 1437. SarnStat 220, 732; W przyſzły piątek o tobie łáwicá záśiędźie KlonWor 20.

w piątek po czym [w tym: w pierwszy piątek (2)] (21): na ſzwyezym zlodzieyſtwye pogimany wpyathek po trzech krolyach anno domini 1551 LibMal 1551/158; GroicPorz k2 [3 r.], 1 [3 r.]; Leop ZZ; ſłuchał go [król Władysław słowika] do poł nocy/ po S. Woyćiechu w piątek BielKron 387; WujNT 87 marg, 123 marg, 209 marg, 315 marg, 319 marg (7); ten ninieyſzy Reyeſtr ieſt nápiſan w Piątek po Przewodnéy Niedźieli [feria sexta post Conductum Paschae JanStat 34] ná Zamku Krákowſkim SarnStat 370, 172, 381, 384, 957, 1120.

w piątek przed czym [w tym: w piątek bliższy (1)] (9): MetrKor 224v; LibMal 1543/73v, 1547/127v; Tegoż roku kurza nogá ná zamku Krákowſkim przy poślech Tureckich zgorzáłá/ w piątek przed Kwietną niedzyelą. BielKron 400; ZapKościer 1587/70v; WujNT 353 marg; Dan w Nówym Mieśćie Korczynie/ w Piątek blizſzy przed Niedźielą Głuchą [feria sexta proxima ante Dominicam Oculi JanStat 726]/ Roku Páńſkiégo Tyśiącnégo/ cztéréchſetnégo/ śiedmdźieśiątégo czwartégo. SarnStat 907, 980, 1214.

Zestawienia: »w piątek świąteczny« [= po Zielonych Świątkach] (1): W Piątek Swiątecżny Lekcia z Dzieiow Apoſtolſkich Cáp: 2. Leop ZZ3.

»w piątek Wielkonocny [= po Wielkanocy]« (2): Datum w Bvcznyowey w pyatek vyelkonoczni Anno M.D.XLiigo LibLeg 11/10v; WujNT Vvvvv3.

»w Wielki Piątek« = in magna feria quinta JanStat (21): LibLeg 4/26; LibMal 1543/68v, 1553/175v; W wielki Piątek [Żydzi] niemáią z domow wychodźić GroicPorz h2; KrowObr 197v; KSiądz kazał w wielki piątek/ iáko zli żydowie/ Męcżyli páná Bogá/ okrutni łotrowie. RejFig Bb5v, Bb5v, Dd6v [2 r.], Dd8; RejPos 225v; WujJud 262; CzechRozm 171; oglądayćie w moim ćiele rány/ iákoć cżerwone/ w wielki piątek ná krzyżu ſzcżynione. MWilkHist Lv; LatHar 257, 545, 727; WujNT 293, 376 marg; SarnStat 1093; SiebRozmyśl L2.

»w piątek wstępny« [= w pierwszy piątek postu] (1): W piątek wſtępny Ewángelia 20. WujNT Vvvvv2v; [Targ Janussa Woÿcziecha z Jagnieska Wozniczowa o zagroda rokv Bozi [!] w piathek wstepni. (5 marca) KsięgaSądTrześ 1593 nr 1480; ZapKrak 1544 31/726].

Cf »jeść w piątek«, »pościć w piątek«. ~

»po piątku« (2):

~ Zestawienie: »po Wielkim Piątku« (2): Názáiutrz po wielkim piątku/ zeſzli ſię przełożeni kápłáńſcy y Pháryzeuſzowie/ do Piłatá MWilkHist Bv [idem] LatHar 702. ~

Przen (2): A niéwyedzyales też pyątka Obiedzonego do ſczątka. RejKup g8.

W przeciwstawieniu: »wielki piątek ... wielkanoc« (1): LatHar 492 cf Zestawienie.

Zestawienie: »wielki piątek« = boleść, udręka (1): Owo/ w piekle [...] vſtáwicżny ieſt wielki piątek: w niebie wiekuiſta wielkanoc: ná źiemi rozlicżna odmiáná. LatHar 492.
2. n-pers (2):
Zestawienia (2): ZapWar 1504 nr 1958; prziſla do Schuchegolyaſſu do Macieya pyathka wyeczor nyewyaſtha yedna LibMal 1544/93.
3. n-loc (2): yakom ya nadobrovolney drodze nyerosbyl robothnego marczina [...] pywa viozączego spiąthkv do varschevy ZapWar 1529 nr 2473; LibMal 1545/109.

LW