[zaloguj się]
[pdf]

1. PIEC (233) sb m

e jasne.

Fleksja
sg pl du
N piec piece pieca
G pieca piec(o)w
D piecu piec(o)m
A piec piece piecu
I piec(e)m piecmi
L piecu piecach

sg N piec (38). ◊ G pieca (52). ◊ D piecu (1). ◊ A piec (51). ◊ I piec(e)m (14). ◊ L piecu (61). ◊ pl N piece (3). ◊ G piec(o)w (4). ◊ D piec(o)m (1). ◊ A piece (6). ◊ [I piecmi.] ◊ L piecach (1). ◊ du [N (cum nm) pieca LustrKrak II 95.] ◊ A (cum nm) piecu (1) GostGosp 92.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Urządzenie zbudowane z niepalnego materiału, w którym uzyskuje się wysoką temperaturę; fornax Murm, Mymer1, BartBydg, Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, Cn; clibanus BartBydg, PolAnt, Calep, Vulg, Cn; caminus Vulg, Cn (230):
a. Używane w kuchni lub pomieszczeniach mieszkalnych; fornax hypocausti seu vaporarii, hypocausis, hypocaustum Cn (158): Kowal czáſu niektorego/ Miał pſá bárzo leniwego: Ktory ná piecu záwżdy ſpał/ Kiedy iego goſpodarz kował. BierEz K2; Murm 135; Mymer1 30v; Chleb ciepły wyjąwſzy z piecza: przikładać oſrzodki na priſzcż. FalZioł V 71v, II 1d; GlabGad K5v; wzyal ſzyekierą kthorą yuſch bill zapyecz ſſobye nagothowal y dwa krocz goſpodinya wglową vderzill. LibMal 1543/76v, 1552/166v, 1553/179v, 1554/195; RejRozpr H2; RejKup cc4; ZapWar 1550 nr 2664; MurzNT Matth 6/30, Luc 12/28; poſle go [ojciec syna] do ludzi y będzye ſlużył/ podcżás ná piec/ pod cżás ná ſtáynią/ gdzie roſkázowáć á ochmiſtrzowáć mu zlecą. GliczKsiąż F3v, K6, P4v; Wżdy przedſię iáko furman chociay cżáſem wpádnie/ Y po vſzy we błoto/ á piecá dopádnie/ A grzanecżká w dunicy przed nim w piwie pływa/ Iuż wſzytkiego zápomni iáko pan vżywa. RejWiz 13v, 47v, 120v; Nábierzćie pełne ręce popiołu z piecá/ á niechay Moizeſz przed Fáráonem rzući go ku niebu. Leop Ex 9/8, Ex 9/10; IEden przyſzedł do pániey/ [...] Potym przydzie goſpodarz/ á ten też w piec ſkocży RejFig Dd7, Dd7, Ee2v [3 r.]; BielKron 150, 420, 453v; Mącz 32d, 38a, 134c [2 r.], 141b, 326d; SienLek 131v [2 r.], 179; ogień/ záwdy ieſt gorętſzy ſam/ niż piec ktory od niego ciepło bierze. GórnDworz Kk; BielSat C3; Albo ieſli ſie ſpárzy o piec/ tho iuż piec ſtłuc: ábo ieſli ſie obleie pijąc/ to iuż ſklenicą o zięmię RejZwierc 80v, 110v, 160v, 226v, 241v; BudNT przedm c2; SkarŻyw 192 [2 r.], 458; StryjKron 160; WerGośc 216, 230, 231 [2 r.]; BielRozm 20; Calep 206b, 430b; Lucżywá zá piecem nie chowáć: bo tego ſámo doświadcżenie vcży y przeſtrzega/ że ſie od tego zápaláią y pogorywáią wſzyſtki dwory. GostGosp 22, 12, 24, 56 [2 r.], 66, 92, 152; WujNT Matth 6/30, Luc 12/28; CzahTr C4v; KlonWor 33.

W porównaniach (14): A wſſyſtká gorá Synái kurzyłá ſie/ przeto yż był Pan zſtąpił na nie w ogniu/ y kurzył ſie ſniey dym/ nieináczey iáko z piecá [et ascenderet fumus ex eo quasi de fornace] Leop Ex 19/18; BibRadz Gen 19/28, Apoc 9/2; Mącz 134c; RejAp 76, 91; Iáko w ogniſtym piecu płoómienié pałáią/ Ták óni [przeciw] w twoim gniewie nieznośnym zgoráią [Pones eos ut clibanum ignis in tempore vultus tui Vulg Ps 20/10] KochPs 29; Widział Philip iſz z ręku Páńſkich iáko z piecá ábo z piżárniey [!] nieprzebráney/ wychodziło ták wiele chlebá y ryb ták wiele SkarŻyw 384, 544; Calep 430b; WujNT Apoc 9/2, s. 860. Cf »jako z pieca ognistego«.

Przysłowia: RejRozpr K2; Da Bog komu chce y ná pyecu. RejPos 257; RejZwierc 231.

CIkowſcy nie proſtacy/ y zá młodu byli/ Pewnie ſie nie zá piecem/ v cieląt ćwicżyli. RejZwierz 58.

ták powiedáią kto ſam w piecu lega/ Tedy támże ożegiem y drugiego ſięga. CzahTr C4v; [ŁaszczWiecz P2v].

[Teraz si erratum est, a to sie możem poprawić; tu zaś miasto poprawy a[to] my z pieca na głowę. PismaPolit 640.]

Zwroty: »w piecu palić (a. palać); zapalić piec; piece przepalać; piec (ma być) (na)palon(y)« [szyk zmienny] (2;1;1;2): Piecz ku piecżeniu chleba, ma być palon drwy cżyſtemi/ ſuchemi z gor/ dębowemi/ albo Iałowczowemi FalZioł V 63v; SienLek 6; bierze [człowiek] tegoż (drzewá) y grzeie ſię/ zápali też (piec) y piecże chleb [etiam succendet, et coquet panem] BudBib Is 44/15; GostGosp 12, 56 [2 r.].

»piec (a. upiec, a. spiec, a. upiec się itd.), (u)pieczony w piecu« = coquere in clibano PolAnt; coctus in clibano Vulg [szyk zmienny] (6:4): Leop Lev 2/4; BibRadz Lev 26/26; Mącz 98b; day ſye oney chlebicy vpiec w piecu nie w nagle gorącym SienLek 69, 6, 54; Záś ieſli przynieſieſz dar obiáty piecżony wpiecu [oblationem sacrificii coctionem clibani] (tedy ma być) plácek zbiałey mąki BudBib Lev 2/4, Lev 7/9; Calep 443a; GostGosp 92.

»suszyć, ususzony w piecu; suszyć na piecu« [szyk zmienny] (1:2;1): płucza Wilcże ſpalone albo vſuſzone w garnczu w pieczu, á dawać on proch z winem pić FalZioł V 76, I 62a, IV 2c; Dáleko to pilnieyſza co ieść do nowego/ Pilnie ſuſzy ná piecu/ bowiem ſurowego Siłá zginie w otrębach RejWiz 12v.

»wstawi(a)ć, wsadzać (a. wsadzić), włożyć, wrazić w piec (gorący a. ciepły)« [szyk zmienny] (4:3:1:1): FalZioł I 133a, II 1d, V 84v; gdy wſadzaią chleb w piecz barzo gorąci, tedy tam richley przypłonie chleb y podgore, á wnątrz ſie nie vpiecże GlabGad K4v; RejFig Ee2v; Mącz 141b; Náłóẃ lećie ráków/ ráno przededniem/ przed Pełnią [...] wſtaẃ ié wgorący piec/ w kthorym by niegorzáły ále tylko ſchnęły SienLek 152, 54, 154v.

Wyrażenia: »chlebowy, chlebny piec« = furnus Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, PolAnt, Calep, Cn [szyk 5:2] (6:1): Furnus. eyn ofen do man brot yn beckt. Chlebowy pyec. Murm 135; Mymer1 30; BartBydg 62; Mącz 141b; Y zpłodzi przekop żáby/ y wylázą y przyidą wdom twoy/ [...] y miedzy lud twoy/ y wpiece (chlebowe) twoie BudBib Ex 8/3; Calep 443a, 1060b.

»ciepły piec« (2): FalZioł II 1d; niech śiędźie grzbiethem chory do ćiépłégo piecá/ nátrzyſz mu go co nalepiey oleykiem bobkowym SienLek 141 v.

»gorący piec« [szyk 4:2] (6): FalZioł I 133a; GlabGad K4v; SienLek 152, 154v; Iáko z gorącego piecá węgle/ ſłowy kazania iego/ palące grzechy ludzkie/ y ſercá twárde rozgrzewáiące wypádáły SkarŻyw 544, 194.

»kachlowy piec« = fornacula Murm, Mymer1 (3): Murm 135; Mymer1 30v; Fornax, clibanus, cachlyovy pyecz. BartBydg 60.

»piec kurzący się (dymem)« = furnus fumans PolAnt (2): Gdy tedy záſzło ſlońce/ ſtałá ſye mgłá ćiemna/ y vkazał ſie Piec kurzący ſye [clibanus fumans]/ y pochodnia ogniſtha Leop Gen 15/17; BibRadz Gen 15/17.

»jako z pieca ognistego« (2): iż go [Anioła przepaści] ogárnął dym ſáłſzow á wymyſłow iego iáko s piecá ogniſtego/ ták iż nam był záćmił ſłońce/ to iest Páná náſzego RejAp 94v, 77v.

»piec pałający, gorający« = fornax ardens Vulg (2:1): Leop 4.Esdr 4/48; Mącz 57a; Y ſtánąwſzy weyrzałem/ áno piec pałáiący ſzedł przedemną BudBib 4.Esdr 4/46[48].

»piekarski piec« (1): á potym ią [bańkę z sokiem chebdowym] ćiáſtem obleṕ/ wſtaẃ ią z ćiáſtem do wolnégo piekárſkiégo piecá/ gdźie by ſye ono ćiáſto ná báńce vpiekło SienLek 131v.

»wolny [= niezbyt gorący] piec« (1): SienLek 131v cf »piekarski piec«.

Szereg: »piec, (i) komin« = fornax, caminus Modrz (4): RejRozpr F4v; ModrzBaz 83v; Pan gdźie mieſzkiwa cżęſto/ tám piecow y kominow wiele bywa GostGosp 152, 66.

Personifikacja (1): Bo gdyby niebyło dáchu Snadzby pan piec był w przeſtráchu. RejRozpr F4v.

Przen (1): Ano tego napilniey trzebá ſthrzedz czo ſámo dobrowolnie vcieka/ á nigdy ſie iuż nie wroći/ niżli owego co nigdy s piecá nie zlezie. RejZwierc 159.
α. Oznaczające spokojne, bezpieczne miejsce, ukrycie (15):
Wyrażenia przyimkowe: »za piec« (1): Racczey ſobie pywa naley. Pijze ſobie wlawſchy zapiecz Atych plotek wieczey niepliecz. RejKup c7v.

»za piecem« (9): Iako będżie roſprawował Czo thu dobrego ſprawował. A iakomi ſrodze łaiał Ia ſzię będe zapiecem ſmiył [lege: śmiał]. RejKup n8v; Wżdyć też trzebá dobrą myſl cżym ozdobić w ſobie/ A nie wſzytko zá piecem we łbie ſkrobáć ſobie. RejWiz 16, 15v, 73v; RejZwierz A5; RejZwierc 26, 70v.

~ W przeciwstawieniu: »doma za piecem ... miedzy ludźmi« (1): cżego nie domá zá piecem/ álbo w kącye zá łáwą ſpráwuyą/ ále myedzy ludźmi GliczKsiąż K7.

Szereg: »doma, za piecem« (2): Thák Rurał nyeborak we złą godzinę był prziyechał ná Syiem. [...] áno lepiey było domá zá pyecem ſiedzyeć. GliczKsiąż 12. Cf W przeciwstawieniu. ~

»na piecu« (4): RejRozpr E4, K2; Coż ma dármoleg co ná piecu dyſzy/ Iedno wſzy we łbie/ pod kolnierzem myſzy. RejZwierc 221v, 231v.

»przy piecu« (1):

~ Szereg: »przy piecu, doma« (1): A co to ieſt przy piecu/ dzyatki domá chowáć. RejZwierz 65. ~

β. [Oznaczające odrzucenie:
Wyrażenie przyimkowe: »za piec«:

~ W przeciwstawieniu: »do stołu ... za piec«: kto nie będźie odmawiał Rożáńcá świętego/ nie będźie miał odpuſtow nádánych. Bowiem/ tylko kto robi/ poydź do ſtołu/ á kto prożnuie zá piec. BzowRóż 13 (Linde).] ~

b. Piece specjalne służące do wypalania gliny, wytapiania metali, suszenia plonów itp. (20): BierEz Pv; A bylo godzine wnocz, y przyachali do pyeczą myeiſkiego thutha ſkoro za vliczą ydacz do Cundorſfa. LibMal 1544/80, 1544/81; Leop Eccli 27/6; Piec doświádcza naczynia gárnczárſkiego/ á człowiek bywa doświádczan w myſli ſwoiey. BibRadz Eccli 27/5[6]; iż máſło roſtopione/ ktho go s nich [smalcerzy] wielé pić może/ ieſt prześpieczny od iádu s piecá SienLek 156v; Przędźiwá iáko w dworze ták y ná wśi nie ſuſzyć: kto ná ſłońcu zámieſzka/ choway do látá przez rok/ álbo przede wśią piec miey. GostGosp 24.

W porównaniach (6): Iáko złotá w piecu probował ich/ á iákoby zupełną oſfiárę przyiął ie Leop Sap 3/6; BibRadz Sap 3/6; BudBib Sap 3/6; Nogi lepak iego podobne mośiądzowi/ by wpiecu goráiące BudNT Apoc 1/15; WujNT 585, Apoc 1/15.

Zwrot: »w piecu upalić« (1): Podźmy nádzyáłaymy cegły á w piecu vpalim [coquamus eos igni Vulg Gen 11/3]/ będzyem wieżę ſtáwić pod ſáme niebo. BielKron 7v.
Wyrażenia: »cegielny piec« (1): Lateraria, Cegielnicá álbo też Cegelny piec. Mącz 185b.

»wapienny piec« (4): Calcaria fornax, Wapienny piec w którym wapno palą. Mącz 32c, 31b, 134c; Calep 154b.

»piec zduński« (1): wźiąć rogi ielenié/ y ſtłukſzy/ w piecu zduńſkim/ wgárncu zálepiónym ſpálić Oczko 16v.

c. Miejsce kaźni ogniowej; caminus, fornax Vulg (52): Pátrz iáko wiele Tyrránnow Kośćioł Boży do tych cżáſow burzyło/ [...] iákie ſzubienice budowáli/ iákie piece zápaláli ReszPrz 5.

W przekładzie i nawiązaniach do bibl. Dan 3/15–23 (31): Ano pátrz w Bábilonie kiedy trzech palono/ Tákież okrutny ogień w piecu nákłádzyono RejWiz 155; Leop Dan 3/19; Pothym kazano zbudowáć piecz wielki/ y nápalić ogień wielki RejZwierc 205, 205 [3 r.]; ArtKanc I18v.

~ Zwrot: »wrzucić w piec, do pieca, w pośrzod pieca« = mittere in foracem a. in medium fomacis Vulg (4:3:1): Leop Dan 3/15, 20, 21, 22; BielKron 93; RejPos 267, 331v; Pothym kazano zbudowáć piecz wielki/ y nápalić ogień wielki/ támże onych trzech młodziencow ſrodze wrzuczono w on okrutny piec roſpalony RejZwierc 205.
Wyrażenia: »piec ognia gorającego, pałającego, wielkiego« = caminus a. fornax ignis ardentis Vulg (6:1:1): A iakos wybawił troie dziatek z piecza ognia pałaiączego/ Tho ieſth Sydrach/ Miſach y Abdenago TarDuch Ev, D4; A ći záś trzey mężowie/ to ieſt/ Sydrách/ Miſách/ y Abdenago/ pádli w pośrzod piecá ogniá goráiącego/ związáni. Leop Dan 3/23, Dan 3/15, 16, 20, 21; BielKron 93.

»ogień pieca, w piecu« (1:1): SkarŻyw 193; [Pan mówi] Iam ieſt drogá: potrzebá mnie [...] ogień onego piecá Bábilońſkiego w roſę chłodzącą obroćić/ y Iordan ná wchód do tey obiecáney źiemie oſuſzyć SkarKaz 552a.

»piec ognisty« [szyk 7:1] (8): MurzHist M2v; RejPos 26v, 267 [2 r.], 331v; Anyół Boży w piecu ogniſtym był ſtróżem trzech żydowinów BiałKat 78v; Ten cię ſam wybáwić ma/ iákoſz y zbáwił [...] Daniela z paſzczeki Lwow/ trzech młodzieńcow Sidrachá/ Miſacha y Abdenago z piecá ogniſtego StryjKron 125; LatHar 585.

»piec (był) rozpalony (a. napalony)« = fornax succensa erat nimis Vulg (5): Leop Dan 3/22; Azaſz nie maſz onych trzech czo ſiedzieli w onym piecu okruthnym ſrodze roſpalonym iáko w letney wodzie bez obráżenia káżdego. RejZwierc 263, 205; CzechRozm 183v; LatHar 656. ~

Przen (20):
Wyrażenia: »piec utrapienia« = caminus afflictionis PolAnt (2): Abowiem złoto ogniem bywa probowáne/ á ludźie wdźięczni bywáią doswiádcżeni w piecu vtrapienia [in camino humilitatis]. BibRadz Eccli 2/5, Is 48/10.

»piec żelazny« = fornax ferrea PolAnt [szyk 3:1] (4): BibRadz 3.Reg 8/51; Lecż was wziął Iehowá/ y wywiodł was ſpiecá żeláznego z Micráimá/ ábyśćie mu byli ludem dziedziznym [!] BudBib Deut 4/20, Ier 11/4; Dźiękuy Bogu iżći dał koniá po twym plecu/ Ieſzcze możemy wſzyſcy być w żeláznym piecu. Prot A4v.

a) Jako atrybut Antychrysta (w polemikach religijnych o papieżu): symbol przemocy (7): (marg) Papież iest Antychrist ná żeláznym Piecu roſpalonym iezdzący z iáblkámi złotymi. (–) Przez piec okrućienſtwo y męki wſzelákie znácżąc: á iáblká záś ná to/ áby dárował y vbogacał tych coby mu ſię kłániáli CzechEp 350, 351.
Wyrażenie: »piec (żelazny) rozpalony« [szyk zmienny] (5): Bo máiętnośći/ mocy/ tyráńſtwá w nas y przy nas nie pokaże: ktore Antychriſt ma w ſobie/ iezdząc y ná piecu/ ábo rácżey z piecem żaláznym rozpalonym/ w ręku máiąc złote iáblká CzechEp 350, 350 [2 r.], 351.
b) Piekło (7):
Zwrot: »wrzucić w pięć, do pieca« [w tym: piec ognisty (5)] = mittere in camino ignis PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (5:1): wynidą Aniołowie/ y wyłączą złe z pośrzodku ſpráwiedliwych. Y wrzucą ie w piec ogniſty [et proicient eos in caminum ignis]/ thám będźie płácz y zgrzytánie ząb. BibRadz Matth 13/50, Matth 13/42; A my [...] moglibychmy ſie pilnie ſtáráć o to wyproſtowánie ſwoie/ ábychmy ták krzywo leżąc nie prochnieli/ á potymby nas w piec ſzpetnie nie wrzucono. RejZwierc 133; CzechEp 412; WujNT Matth 13/42, 50.
Wyrażenia: »gorący piec« (1): ále iż tobie idzie o duſzę/ ktora nędznicżká bárzo záſtydłá á záziębłá w tym twoim ſwowolnym ciele/ mieyże ſie pilnie ná piecży [...] áby cie z nią gdzie do gorączego piecá nie odeſłano. RejZwierc 127v.

»piec ognisty« (5): cf Zwrot.

2. W kopalni soli chodnik poszukiwawczy albo wydobywczy; fornax JanStat (1): A kiedy ći co ſól kopáią/ właſnémi rękámi co vrobią/ tedy Zupnik weſpółek z Báchmiſtrzem ma im piece z śćiánámi dáć SarnStat 380; [A też się boją [którzy soli szukają], aby piecmi gór więcej nie powątlili, skąd by więtsza impensa uróść mogła. LustrKrak II 94; Iż te piece daleko od szybu odległy, a mają komór kilka i jeszcze ich przybędzie na tej nowy soli więcej, [...] przeto w tej górze wymierzono nowy szyb przy komisarzach IKM w tym roku, do którego się te dwa pieca nowej soli schodzić mają LustrKrak II 95, 97, 120, 121, 123].
[Szereg: »piec i szybik« [szyk zmienny]: ani w piecu i w szybiku, którymi pod szybem soli szukał, nic nie nalazł LustrKrak II 121, II 121.]
3. n-pers (2):
Zestawienia (2): Ia Malcher pecz slyvbuya swą czeſcz y szwą dobrą krzeſzczyyanſka wyarą [...] krolyowy Polſkyemu MetrKor 37/3v, 37/3v.

LW