[zaloguj się]
[pdf]

PIESZY (338) ai

e jasne.

Fleksja
sg
mNpieszy fNpieszå nNpiesz(e)
Gpieszégo Gpiesz(e)j G
Dpiesz(e)mu D D
Apieszy, pieszégo Apieszą Apiesz(e)
Ipieszym, piesz(e)m I I
Lpieszym L Lpieszym
pl
N m pers pieszy
subst piesz(e)
G pieszych
D pieszym
A m pers piesz(e), pieszych
subst piesz(e)
I m pieszymi, piesz(e)mi
f pieszymi, piesz(e)mi
L pieszych

sg m N pieszy (25). ◊ G pieszégo (32); -égo (1), -(e)go (31). ◊ D piesz(e)mu (6). ◊ A pieszy (18), pieszégo (14); -égo (4), -(e)go (10). ◊ I pieszym (10), piesz(e)m (1); -ym : -em GrabPospR (1:1). ◊ L pieszym (1). ◊ f N pieszå (4). ◊ G piesz(e)j (1). ◊ A pieszą (1). ◊ sg n N piesz(e) (2). ◊ A piesz(e) (3). ◊ L pieszym (2). ◊ pl N m pers pieszy (30), piesz(e) (2); -y : -(e) BielSpr (11:1), StryjKron (2:1). subst piesz(e) (2). ◊ G pieszych (112). ◊ D pieszym (13). ◊ A m pers piesz(e) (34), pieszych (5); -ych StryjKron, GrabPospR; -(e) : -ych BielKron (10:1), BielSpr (13:2). subst piesz(e) (2). ◊ I m pieszymi (8), piesz(e)mi (3); -ymi MetrKor, SkarŻyw, GórnRozm; -ymi : -(e)mi BielKron (2:1), BielSpr (3:2). f pieszymi (2), piesz(e)mi (1) SkarŻyw (2:1). ◊ L pieszych (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII w.

1. Poruszający się na nogach; pedes Miech, HistAl, Leop, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, Calep, Cn; pedester BartBydg, Mącz, Cn; pedes viator Mącz, Cn; pedarius Cn (330): tákże y moſty álbo przewozy/ przepłáwy/ przodkiem chodzą nápráwowáć ludźie pieſzy BielSpr 53; GrabPospR M2.
Zwrot: »chodzić (a. obchodzić), iść pieszymi nogami« [szyk zmienny] (2:1): Y inne wſzytki z gorącym ſercem y z dzięką/ zá wſzytki ſpráwy Páná náſzego obchodziłá/ pieſzemi nogámi więcey niſzli iázdą. SkarŻyw 140, 291, 357.
Wyrażenie: »poseł pieszy« = goniec (1): Hemerodromi, Curſorowie álbo posłowie pieſzy bárzo prętcy. Mącz 154c.
Przen (1):

W przeciwstawieniu: »jezdny ... pieszy« (1): Fortuna rádniey ieſt wicher á niżeli wiátr [...] raz iezdna/ drugi raz pieſza/ raz kroluie/ drugi raz żebrze KlonFlis B.

α. W funkcji rzeczownika (16): BartBydg 110; Leop Num 11/21; BibRadz Num 11/21, Eccli 16/11; Pedes viator, Pieſzi/ curſor. Mącz 294a, 294a; SienLek T[tt]; Calep 768a; O Szpichlerzu ſtáray ſie káżdy/ coby wozem nie łádowáł/ tylko pieſzym: gdyż drogá ná Wioſnę zła GostGosp 90.

W przeciwstawieniu: »lotny ... pieszy« (1): PRóżno vćiéc/ próżno ſię przed miłośćią ſchronić/ Bo iako lotny niema pieſzégo dogonić? KochFr 39.

Szeregi: »jezdny i pieszy« (1): Srodze ty káżdego zelżyſz yezdnego y pyeſzego/ Ktory ſobye máło waży Máyeſtatu twoyego LubPs R4v.

»pieszy i jeździec« (1): Iesli [udasz się] dd [lege: do] Woyſká/ y tám nie maſz mieſcá/ Gdyż ty pieſzego ſztrofuieſz y iezdzcá ProtStoj E2.

»i konny i pieszy« (1): Robi dźień y noc/ y konny y pieſzy/ Przedśię ſię z tego chćiwy Pan nie ćieſzy KlonFlis C4.

αα. W szachach: pionek (3): Ná ſkrzydłá ſrogie Słonie poſtáwiono/ A z nich ſie Rochom bronić polecono. Wtóry rząd wſzytek pieſzy záſtąpili KochSz A4v, B.
Szereg: »tak jezdny jako pieszy« (1): Drewniane trupy wſzędy w koło leżą [...] Cżami ládágdzie/ y biali pádáią. Ták iezni/ iáko pieſzy/ krom roznice. KochSz B3v.
a. Żołnierz piechoty, piechur; peditatus Mącz, Calep; exercitus PolAnt (307): MetrKor 38/287; Skánderbeg [...] miedzy iezne ſzykował ſtrzelce pieſze/ ták iż mogli y na tę y ná owę ſtronę przechodzić BielKron 244v, 58, 260, 309, 309v; Gdy iedzie Ceſarz ná woynę/ iádą podle niego dwá Belerbekowie po obu ſthron/ idzie przy nim pieſzych Iáńcżárow o dwádzieśćiá tyſiąc BielSpr 51v, 33, 52; BudBib Iudic 20/2; ZapKościer 1582/32v; StryjKron 622; GrabPospR Mv, M2v, M4v.

W połączeniu szeregowym (1): 3000. vſárzow/ 1000. Ráytárow/ 3000. kozakow./ 3000. ſtrzelcow pieſzych/ doſtátecżnieby potężność woyſk Polſkich opátrzyć mogł. GrabPospR N.

W przeciwstawieniu: »pieszy ... jez(d)ny« (8): BielKron 192; Ale ći Iezdni/ ktorzy ná cżele ſtáli/ nie potykáli ſie s pieſzym ludem nieprzyiaćielſkim/ tylko z iezdnym BielSpr 30v, 10v, 15v [2 r.], 24, 65v; Gdzie Niemcy z Ruśnicámi/ y pieſzy Polacy/ Więcey niż iezdni wten czás ważyli Kozacy StryjKron 517.

W charakterystycznych połączeniach: pieszy(-e) dziesiątnicy, janczarowie (3), knechci, mąż (5), Niemiec (2), Polacy, pomocnicy, rotmistrze (2), sługa, służebni (4), strzelcy (5), szlachcic (2), towarzysze, ufy (2), wybraniec.

Wyrażenia: »pieszy bojownik« (1): á było ich po czterzy kroć ſto tyſięcy pieſſych boiownikow [peditum pugnatorum]. Leop Iudic 20/2.

»pieszy drab« = pedes Mącz [szyk 3:2] (5): panowie naschi mayą teras przy sobye livdv przi sobie [!] ſbroynego dwadzieſczia tiſſyącz a dwa tisyącza drabow pyeschich a ſtho wozow ſdzyali. LibLeg 11/85; Mącz 221c, 252b, 294a; VotSzl E4.

»lud, ludzie pieszy« = piechota; pedites Mącz, PolAnt; ferentarii Calep [szyk 60:34] (62:32): BibRadz 1.Reg 15/4; Ten huff [krolewski] zewſząd pieſzy y lekce zbroyni ludzie okrążyli. BielKron 307v, 63, 65, 70v, 116v, 123v (34): Mącz 6b; Rzymiánie ſtárzy pieſzemu lekkiemu ludowi przodkiem kazáli ſie z nieprzyiaćielem potkáć BielSpr 21v, 5v, 7v, 8v, 9v, 10v (47); Y ſtánęli przednieyſzy [...] ludu pieſzego walecżnego [peditum educentium gladium] BudBib Iudic 20/2; náſzy popadwſzy niemáłą ſzkodę w ludu pieſzym/ á nie wziąwſzy Zamku [...] názad odciągnąć muſieli StryjKron 752; ActReg 27; Cohors - Rota pieſzego ludu. Calep 213a, 414b; BEſpieczeńſtwo miaſt náſzych [...] zá vchwałą Séymu tego/ ludem ſłużebnym pieſzym opátruiemy SarnStat 136, 428; GrabPospR M4, M4v; A iáko o Hetmány/ wodze y ludzie Rycerſkie iezdne/ w oyczyznie náſzey/ zá łáſką Bożą nie trudno: ták y o pieſze łácnoby było VotSzl C, D4v.

»pieszy rycerz (a. rycerstwo, a. lud rycyrski, a. ludzie rycerscy)« [szyk 6:1] (7): v Rzimian/ máło bywało konnych/ á wſzákoſz śiła á moc woiská iákmiarz wſzyſtka ná pieſzym Ryczerſtwie należałá. KwiatKsiąż O2v, O4v; BielSpr 8v, 17, 20v; VotSzl C; KlonWor 56.

»wojsko piesze« = pedites PolAnt [szyk 7:2] (9): Symon wytocżył woyſko ſwoie/ y vderzył ná woyſko pieſſe [contra legionem] Leop 1.Mach 10/41; BibRadz Iudith 2/11; Mącz 294a; BielSpr 6v, 18v, 24 [2 r.], 32; BudBib 1.Mach 12/49.

»pieszy żołnierz« = peditatus Calep; manipularis pedes Cn [szyk 3:2] (5): Owym też pieſzym żołnierzom/ ktore draby zowiemy [illa militibus, quos drabones vocamus]/ niema być táka ſwawola dawána/ iż poſpolićie żebrzą ModrzBaz 37; StryjKron 737; Calep [768]a, 1106a; SarnStat 1039.

Szeregi: »(tak) jez(d)ny, (i, a, jako (i)) pieszy; pieszy z jezdnymi« = pedes et eques Vulg, PolAnt, Modrz [szyk 34:24] (57;1): yego krolyewska myloſcz raczil polozycz popis wſzythkim słuzebnym yeſznym y pyeſzym wſzythkych szyem MetrKor 38/285, 38/285, 286, 287; Leop 1.Par 18/4; BibRadz Iudith 2/11; [Daryjus] zebrał przećiw Grekom ſto tyſiąc ludzi pieſzych/ á ieznych dzyeſięć tyſiąc BielKron 116v, 123v, 225v, 226v, 227 (15); ma Hetman káżdy z Rotmiſtrzmi z dzieſiątniki ſwemi thák z iezdnemi iáko s pieſzymi w pole wyiácháć BielSpr 8, 6v, 8v, 9v, 12 [2 r.], 13 (26); BudBib 1.Mach 12/49; ModrzBaz 94; Połowcowie zdraycy [...] towárzyſzow woyny y pomocnikow ſwoich iezdnych z koni/ pieſzych z ſzat łupiąc zábijáli StryjKron 260, 315, 637, 737; ActReg 27; SarnStat 131, 132; VotSzl C, E4.

»(jako) pieszy i (tak) konny« [szyk 2:2] (4): Krol [...] ćiągnął zá ludem ſwym/ kthorego miał wſzythkiego około trzydzyeśći tyſiąc pieſzego y konnego. BielKron 411, 398v; KwiatKsiąż O4v; SarnStat 1039.

α. W funkcji rzeczownika (154): MetrKor 38/287; MiechGlab 3; HistAl F7v; RejZwierz 102v; Ferdynánd Krol ćiągnął/ máiąc ludu zbroynego sześć ſet/ Huſárow tyſiąc/ pieszych proporcow 10. BielKron 229, 222v, 226, 228v, 244v [2 r.], 307 [2 r.] (11); Mącz 79b, 294a, 296d [2 r.], 342c; RejZwierc 163 [2 r.]; Pieſzy/ ći mogą ſtáć ćiáſno iáko potrzebá vkáże BielSpr 10; thedy poſtawili náprzodku ieden vff mocny dobrze ſciśniony/ zá nimi drugi pieſzych s ſtrzelbą/ iż byli iáko zaſłoná BielSpr 19v, 2, 5, 9, 18, 21 (13); ModrzBaz 121; Calag 213a; SkarŻyw [407]; ZapKościer 1582/32v; StryjKron 742 [2 r.]; BielSen 16, 37; bo mogłoćby ſię vmnieyſzyć koni/ ále pieſzych/ ktoremi y Ceſarz Turecki ſtoi/ dálekoby prżybyło więcey. GórnRozm H2v, H2v; ActReg 27, 113, 128 [2 r.]; SarnStat 428, 431; GrabPospR Mv, M2, M2v, M4v; VotSzl E3.

W połączeniach szeregowych (2): Przeto zdáłoby mi ſię/ żeby ná Pográniczu Podolſkim/ chowáćby potrzebá vſtáwicznie [...] dwá tyśiącá Vſarzow/ trzy tyśiące Kozakow iezdnych/ dwá tyśiącá pieſzych/ ná zamkách vkráinnych VotSzl E3; SzarzRyt C3.

W przeciwstawieniu: »pieszy ... jezdny« (3): Tákie ſtánowienie Woyſká pożytecżne ieſt pieſzym przećiwko wielkośći iezdnym BielSpr 33, 30v [2 r.]; [ŁaskiSprRyc G2v].

Wyrażenie: »pieszy (dobrze a. lekko) zbrojny« (5): BielKron 30v; Tych wſzyſtkich pieſzych dobrze zbroynych bywáło w lidżbie we cżterzech woyſkách (oni zwáli Phalanges simplares,) poiedynkowych 16384. BielSpr 30, 12, 30v [2 r.].
Szeregi: »drab albo pieszy« (1): Cum parvulam manum peditum haberet inermium, Aczkolwiek bárzo máły hufiec drabów albo pieſzich miał. Mącz 282b.

»(tak, jako) jez(d)ny, (a, (jako) i, tak, ani, abo) pieszy; jezdni z pieszemi« = eques et (ac) pedes HistAl, PolAnt, Modrz [szyk 60:24] (81;3): KłosAlg Gv [2 r.]; ConPiotr 30v, 31 [2 r.]; Dárius tedy ſlyſząc że iego Rycerze vftháią/ nátichmiaft wezwał wielką wielkoſć ieznych y pieſzych HistAl E5, G8v; Leop 1.Mach 10/27; BibRadz 1.Par 18/4, 1.Mach 4/28; Synowie wáſzy muſzą być ſłużebnikámi v niego/ iedny pocżyni iezne/ drugie pieſze BielKron 63v, 30v, 31, 86v, 124 [2 r.], 202v (22); vćiekli ſie zaſie do zbroie thák Iezdni iáko pieſzy/ y ćwicżyli ſie BielSpr 5v; narychley przeráźi woyſko nieprzyiaćielſkie/ máiąc po práwey y polewey ſtronie ſkrzydłá dobrze oſádzone zbroyne/ iezdne s kopijámi/ pieſze s ſtrzelbą BielSpr 22, 2, 4v, 5 [2 r.], 7, 8 (32); BudBib Iudith 9/7, 2.Mach 12/20; StryjWjaz B4; niechayby vſtáwiono/ áby káżdy wedle máiętnośći ſwey/ pewną licżbę ieznych ábo pieſzych ná woynę ſtáwił. ModrzBaz 120, 120 [2 r.], 120v [2 r.], 121, 481, 559; Konrad też Miſtrz Pruſki z wielkim woyſkiem iezdnych y pieſzych woiował ziemię Sudáwſką StryjKron 300, 787 [3 r.]; BielSen 9; Nágotuyćie [...] śiedmdźieśiąt iezdnych y dwieśćie pieſzych z oſzczepámi [equites septuaginta et lancearios ducentos] WujNT Act 23/23; KmitaSpit B; VotSzl C2; SkarKazSej 659b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r., w przeciwstawieniach 3 r.].

»pieszy i jeździec (a. jezda)« [szyk 1:1] (2): A to zależy ták ná koniech/ iáko ná ieźdzcoch/ y ná pieſzych [cum in equis, tum in equitibus, tum etiam in peditibus]. ModrzBaz 110; ActReg 27.

»(bądź) pieszy, (a, bądź, i) konny« = pedes, eques Vulg, JanStat [szyk 4:1] (5): Leop 2.Mach 12/20; W czoło pieſzé puſzczono: kónni zad trzymáli ZawJeft 12; ActReg 57; ZAden nápotym czáſu pokoiu bądź konny/ bądź pieſzy/ ruſznic krótkich niech nie śmié nośić. SarnStat 499; CzahTr F2v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

2. Odbywany lub wykonywany na piechotę, bez konia; pedester Modrz (5): Mogą też dźiećiam niebronić iázdy ná koniu/ y pieſzey prace: to ieſt/ ábo przechadzek/ ábo ſkakánia iákiego ModrzBaz 11.
Wyrażenia: »piesza robota [= powinność pańszczyźniana]« (2): Pieſza robotá ma bydź we złą drogę/ w niepogody [...]: kopániná/ grodza/ gárdliny wiązánie GostGosp 76, 76.

»piesze ście« (1): Slub Ceſarzá Ottoná y pielgrzymowánie y pieſze śćie do grobu ś. Woyćie⟨chá⟩ SkarŻyw 357 marg.

Szereg: »pieszy, konny« (1): bywáią ná dworze tumieie pieſze/ turnieie konne/ bywa ſzermowánie GórnDworz E2v.
a. [W funkcji rzeczownika: »piesza« = powinność pańszczyźniana: Druga karczma tego roku osadzona, jeszcze nie płaci. Mają karczmarze po 3 morgi, robią pieszą, szarwark do Lopzenicze winni. LustrPom 33.]
3. Należący do pieszego, właściwy pieszemu (3): [Kieryśniki] tyto zwáli ſthárzy ludzie Grauis armaturę milites, Catafracti/ to ieft w zupełney zbroi/ ktora ma ſtać iáko mur nie przełomiona w ſwoiey ſpráwie/ zwłaſzcżá pieſza BielSpr 5v; á ći co cum oneribus pożytki máią/ [niech koń stawią] ze 450 [złotych], á wedłuk teyże proporcyey/ kozacką ármáturę y pieſzą wypráwuią. GrabPospR N2v.
Szereg: »pieszy, drabski« (1): Peditatus, pieſzy/ drabsky ruſtunek. Mącz 294a.

Synonim: 1.α.αα. pieszek.

Cf NIEPIESZY, [PIECHOTNY], 1. [PIECHTY]

JBi