[zaloguj się]
[pdf]

ROZPRZESTRZENIĆ (7) vb pf

roſ- (5), roz- (2).

o oraz oba e jasne.

Fleksja
inf rozprzestrzenić
praet
sg pl
2 m rozprzestrzeniłeś m pers
f rozprzestrzeniłaś m an
3 m rozprzestrzenił m pers
f rozprzestrzeniła m an
n rozprzestrzeniło subst rozprzestrzeniły
imperativus
sg
2 rozprzestrzeń
conditionalis
sg
3 m by rozprzestrzenił

inf rozprzestrzenić (1). ◊ praet 2 sg m rozprzestrzeniłeś (1). f rozprzestrzeniłaś (1). ◊ 3 sg m rozprzestrzenił (1). f rozprzestrzeniła (1). n rozprzestrzeniło (1). ◊ 3 pl subst rozprzestrzeniły (1). ◊ [imp 2 sg rozprzestrzeń. ◊ con 3 sg m by rozprzestrzenił. ◊ part praet act rozprzestrzeniwszy.]

Sł stp, Cn brak, Linde XVII – XVIII w.; poza tym XVI w. (jeden z niżej notowanych przykładów) w cytacie s.v. rozpuścić.

1. Powiększyć pod względem przestrzeni, rozszerzyć; dilatare Vulg, PolAnt; amplificare Vulg [co] (6): SYmon Oniáſſow ſyn/ kápłan wielki [...]. Kthory przemogł rozprzeſtrzenić miáſto Leop Eccli 50/5; [Chceż ſwe obłudne ſerce vczinić podobne ſercu proſtęmu/ a wiernęmu Abraamowemu/ gdis ſnać podobnieiſzi [...] onęmu/ ktori gummo [!] ſwe rozprzeſtrzęnić chciał. ErazmNow 108v; A Boleſław [...] kośćioł Krákowſki ktory był bárzo ćiáſny roſprzeſtrzenił/ y do niego dwie wieży przymurował BielKron 1597 107].

rozprzestrzenić komu [zawsze: „sobie”] (1): Zony ich [Plinosa i Solopita] [...] wzięły ná ſię zbroię mężow/ Luki ſzáble/ broniły onego kráiu thák dobrze iż tám ſobie roſprzeſtrzeniły y záłożyły kroleſtwo BielKron 297; [WujPosN 1584 II 18; na tym wiązaniu nad ziemią wypuścił balki także pół łokciem w ulicę chcąc izbę sobie jakoby na krokstajnach rozprzestrzenić. OpisyPozn 1593 nr 20].

Zwroty: [»drogę rozprzestrzenić«: Tam droga wąska, którąchmy wymierzyli i rozprzestrzenić kazali LustrDróg 28, 22.]

»rozprzestrzenić granice ([czyje])« = dilatare fines PolAnt [szyk zmienny] (1): [Szymon] Rozprzeſtrzenił gránice narodu ſwego y był ſprawcą źiemie. BibRadz 1.Mach 14/6; [WujPosN 1584 II 18 (Linde s.v. rozpuścić) ].

[»co naszerzej rozprzestrzenić«: Gdyby docżeſny Krol ktoremu śláchćicowi dał ten Przywiley/ że ile ziemie zá ieden dzień pługiem ſobie okreśić może to wſzyſtko iego będzie: zda mi ſie żeby ten onego dniá nie záſpał/ ále wſtawſzy co narániey/ [...] ſtárałby ſie áby co naſzerzey gránice ſobie roſpuśćił y roſprzeſtrzenił. WujPosN 1584 II 18 (Linde s.v. rozpuścić).]

»państwo rozprzestrzenić« (1): [Dydo] ták ſie tám rządziłá/ Ze w rychle ono páńſtwo záś roſprzeſtrzeniłá. PudłDydo A2v.

[Szereg: »rozpuścić i rozprzestrzenić«: WujPosN 1584 II 18 cf »co naszerzej rozprzestrzenić«.]
Przen (3): Ná wyſokiey y wynieſioney gorze poſtáwiłáś łoże twoie [...]. Y zá drzwiámi/ y zá podwoiem/ położyłáś pámiątkę twoię/ boś ſie wedle mnie odkrylá/ y przypuśćiłáś cudzołożniká/ roſprzeſtrzeniłáś łoże twoie Leop Is 57/8; Przetoć roſprzeſtrzeniło piekło duſzę ſwoię [Vulg Is 5/14]/ y otworzyło páſzcżękę beze wſzego końcá WerGośc 213; [Rozprzeſtrzeniłeś kroki moie podemną [Dilatasti gressus meos subtus me; cf Biblia, Poznań 1975: Rozszerzyłeś ścieżkę dla mych kroków]: á niezemdláły ſtopy moie. Leop Ps 17/37; Rozprzeſtrzeń mieyſce namiotu twégo/ á ſkóry przybytków twych rozśćiągni [...]. Bo ná práwo y ná lewo przebiieſz ſie/ á naśienié twoie odźiedźiczy narody/ y w miáſtách ſpuſtoſzonych mieſzkáć będźie. WujBib Is 54/2].
Zwrot: »rozprzestrzenić [komu] drogę« (1): Roſprzeſtrzeniłeśmi [!] drogę ná ktorey mogę bezpiecznego chodzenia vżywáć [Ps 17/37] RejPs 25v.
a. [O otworach [czym]: Bo iż léczenia káżdéy fistuły inszéy drógi niémász, iedno czeluść álbo dźiurkę iéy ná wiérzchu ieśli iest máła [...] bzową miękłą, korzeniém gentiani [...] álbo którym inszym rosprzestrzeniwszy, callum á otwárdzenié ono strón áż do gruntu [...] zmiękczyć OczkoPrzymiot 383.]
2. [Rozmieścić luźniej, ustawić dalej jedno od drugiego (o zgrupowaniu):

W przeciwstawieniu: »rozprzestrzenić ... ścieśnić (a. cieśniej)«: Tedy iáko [oboźny] obaczy potrzebę/ ieſli rozprzeſtrzenić/ czyli ſćyeſnić/ thedy muśi wieść oſtátek wozow inną kolleią iáko obaczy/ iżby ſye oboz dobrze záwárł/ ma wźiąć inną drogę/ ieſli trzebá rozprzeſtrzenić/ thedy dáley wozy rozwieſć/ ieſli trzebá ćieśniey/ thedy bliſzą koley wźiąć TarnConsil i2v.]

Synonimy: 1. rozszerzyć; a. rozciaśnić.

Formacje współrdzenne cf PRZESTRZENIĆ (Errata).

Cf ROZPRZESTRZENIENIE, ROZPRZESTRZENION

MPi, SBu