[zaloguj się]
[pdf]

POKRZYWA (100) sb f

o oraz a jasne.

Fleksja
sg pl
N pokrzywa pokrzywy
G pokrzywy pokrzyw
A pokrzywę pokrzywy
I pokrzywą pokrzywami
L pokrzywach

sg N pokrzywa (36). ◊ G pokrzywy (11). ◊ A pokrzywę (3) [w tym: -ą (1)]. ◊ I pokrzywą (2). ◊ pl N pokrzywy (8). ◊ G pokrzyw (10). ◊ A pokrzywy (18). ◊ I pokrzywami (7); -ami (6), -(a)mi (1). ◊ L pokrzywach (5); -ach (3) Mącz, SkarŻyw (2), -åch (2) RejWiz, RejZwierc.

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. bot. Jeden z gatunków rodzaju Urtica L.; najczęściej prawdopodobnie Urtica dioica L. (Rost); pokrzywa zwyczajna, bylina zwykle dwupienna z rodziny pokrzywowatych (Urticaceae); urtica Murm, Mymer1, Vulg, Mącz, PolAnt, Calep, Cn; acalyphe Calep; cnidos Cn (93): Murm 115; Mymer1 19; Też ſamo naſienie Pokrzyw ſtarte á w nos wpuſzcżone/ otwiera dziurecżki ktore w noſie bywaią FalZioł I 152b; Pokrzywa ma w ſobie wietrznoſć ktora ſlużi ku pobudzeniu cieleſnym chciwoſciam FalZioł I 152c; Theż proch s pokrzywy vcżyniony/ wrzod Cancer goij prędko ſipany w ranę. FalZioł I 152d, +4d, I 70d, 80d, 152a [5 r.], 152a żp (18); LibMal 1549/149; RejWiz 169v; RejZwierz 116; Goski 13; Mącz 232a, 495a, 508d, 509b; Warz pokrzywy wodę s nich piy SienLek 43v, 17, 83v, 96, 100, 197 [2 r.] (10); iż fiiołek álbo máieran chociay pięknie pachnie nic nie ieſt kiedy go pokrzywy zágłuſzą. RejZwierc 148v; włośiennicą teſz y pokrzywámi/ ſkromił młode ćiáło ſwoie. SkarŻyw 460; Calep 11b, 1143b; pokrzywy młode bydłu nalepſze GostGosp 116; Iuż wełná/ iuż iedwa y płotno z pokrzywy Cżłowiek wynálazł KmitaSpit A4v.

W połączeniach szeregowych (4): RejWiz 56; OSwięćże nam pokrzywy/ miły dobry popie/ Tákże Lopian z Bylicą/ á ktemu Konopye RejZwierz 107v; RejZwierc 17; BudBib Is 34/13.

W porównaniach (6): FalZioł III 33a; Niech ták płono nie leży [przyrodzenie]/ by Lopian s Pokrzywą RejZwierz 138v; Poććiwy ſláchćić s wſzetecznemi pány/ Ieſt iáko kwiatek w Pokrzywach Rożány. RejZwierc 220, 148v; ſynowie Hamowi iáko Gomorá/ ogrod ná pokrzywy/ y iámá ſolna BudBib Soph 2/9; Iednoż cnotá niecnocie záwżdy wiele krzywá/ Bárzyey iey ſzkodzi niżli ſzáłwiey pokrzywá. PaprPan Ff.

W przeciwstawieniach: »pokrzywa ... roża (2), lilija polna, rozmaryn« (2): A co więc rożey wádzi choć w pokrzywach ſtoi/ Káżdy ſie do niey ćiśnie choć ſie ſpárzyć boi. RejWiz 79v, 56; Słyſzyſz też żeć thu [Pan] nie wſpomina łopianu áni pokrzywy/ iedno lilie polne. RejPos 220; RejZwierc 22v.

Przysłowia: A przedſię chociay prawdá dolęże pocżćiwa/ Wżdy káżdy iáko może ſwe ſpráwy pokrywa. Boby rad káżdy táki w ſzáłwią pokrzywy/ A miedź w złoto obroćił choć będzye fáłſz żywy. RejWiz 2.

Anoć nie wſzytko trawá, chociay ſie zyeleni. Bo bywáią tey fárby y ſzpetne pokrzywy RejWiz 189.

Bo iákoć ſzcżep ſprochnieie/ wnet owoc cżyrwiwy/ A ná złey roli záwżdy/ vroſtą pokrzywy. RejZwierz 111v.

Bo miedzy Fiołkámi/ y pokrzywáć zyele. RejZwierz 143v.

Gdy ſię pokrzywy mnożą/ iáko ich nie koſić? Prot C2v.

iż by pokrzywę nabárzyey kropił y żegnał/ tedy iednák káżda párzy RejPos 305.

A im tłuſtſza rolá/ Tym pokrzyw więcéy mnoży GosłCast 38.

Zwrot: »sparzyć jako pokrzywa; pokrzywami parzyć (a. uparzać); pokrzywa parzy; parzące pokrzywy« [szyk zmienny] (1;2;2;3): FalZioł III 33a, IV 40d; RejWiz 79v; Bo y pokrzywáć párzy/ chociay proſte zyele. RejZwierz 10; wſzákże niżli nań [na guz] przyłożyſz igłą go pierwey ſkol/ álbo pokrzywámi vparzay. SienLek 129; RejZwierc 107v; nágo ſię po oſtrym ćierzniu/ y párzących pokrzywách/ tacżać pocżął SkarŻyw 249; GostGosp 126.
Wyrażenie: »pokrzywa żądlista« (1): gorczycá płácżliwa/ Záwſze ná wioſnę ożywa. Więc y pokrzywá żądliſta nienawiſne źiele KlonŻal C2v.
Zestawienia: »mała (mniejsza) pokrzywa« = Urtica urens L. (Rost); żegawka, roślina jednoroczna z rodziny pokrzywowatych (Urticaceae); cania, canina, herculanea, urtica minor, urtica (sylvestris) acrior Cn (2): czáſu zimnego ieſth dobry ſzpinak vcżyniony z rzeżuchi wodney/ z liſcia pietruſzcżanego/ z małych pokrzyw FalZioł I 123c, V 117.

»pokrzywa wielka (więtsza)« = prawdopodobnie: Urtica cannabina L. (Rost); pokrzywa konopiolistna, bylina z rodziny pokrzywowatych (Urticaceae) (2): Rzecży poſpolite: ktore lekko cżyſcią. [...] ſene/ czenturzija/ bez/ chebd/ pokrzywa więtſza. FalZioł V 106v; SienLek 156.

Szeregi:»chwasty albo pokrzywy« (1): tylko doglądać áby tego [co się posadzi w ziemi] kozy nie głodáły/ á chwaſthy álbo pokrzywy nie zágłuſzáły. RejZwierc 108v.

»cier(z)nie (a. cierzń) i (lub) pokrzywy« = spinae et urticae Vulg (4): Leop Is 34/13; Benedykt ś. gdy ná śię tákową pokuſę pocżuł/ nie do żony nátychmiaſt ſie vćiekł/ ále miedzy ćierznie y pokrzywy śię nágo położył WujJud 211; SkarŻyw 575; Tę [młodą oliwkę] ieſli oſtré ćiérnié/ lub rodné pokrzywy Vprzątáiąc/ Sádownik podćiął vkwápliwy/ Mdleie záras KochTr 6. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pokrzywy z łopianem; łopian z pokrzywą« (2;1): A pátrzay więc ná wioſnę kiedy zyołá wſchodzą/ Wnet pokrzywy z łopianem napirwey wychodzą. RejWiz 78; RejZwierz 116, 138v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»pokrzywa albo piołun« (1): Bo iuż tákiemu kto iuż ták ſtátecżnie vmyſł ſwoy záfárbuie/ wſzytko mu záiedno ſzcżęſcie y nieſzcżęſcie/ ták mu ſie miedzy rożámi vkłáść y vſnąć iáko y miedzy pokrzywámi álbo piołunem. RejZwierc 22v.

W przen [coll.] (2): Egipt ie [Izraelitów] zbierze w kupę/ á Memffis ie pogrzebie. Pożądliwe ſrebro ich pokrzywá odziedzicży/ Rzep w przybytkach ich. Leop Os 9/6; BudBib Os 9/6.
Przen (8):
a) Zły, niemoralny człowiek (5): Ale z łáſki Bożey żadney motyki áni żadney grozy v nas ná ty pokrzywy nie máſz RejZwierc 34v.

W przeciwstawieniu: »kąkol... pokrzywa« (1): Bo to [przewrotni ludzie] kąkol ſzkodliwy ná ludzkie ſtworzenie. A bárzyey ten pſzenicę głuſzy niż pokrzywy RejWiz 78.

Przysłowie: Y ſámám tak głupią byłá/ Zemći [tj. Szymkowi] téż kiedy wierzyła: Dźiś iuż nic/ y pokim żywá/ Znam ćię źiółko żeś pokrzywá. KochSob 62.
Zwrot: »pokrzywy wymieść, wypleć« [szyk zmienny] (1:1): Ale gdyby też [Polacy] ták pocżćiwie á pomiernie á ſkromnie żyli iáko támći ſláchetni narodowie/ podobnoby też tego śiłá ſie vſkromić mogło. Ale iuż trudno ty pokrzywy wypleć/ muſiałby ie motyką mocno wykopáć. RejZwierc 34v; GrochKal 16.
b) Coś złego, niemoralnego (3):

pokrzywa czego (1): RejPos 123v cf W połączeniu szeregowym.

W połączeniu szeregowym (1): [obłędliwy pasterz] vkázuie im pokrzywy/ piołyn á ciemierzycę onych fáłſzywych náuk á wymyſłow ſwiátá tego/ á nie tho co ieſt z wiernego á s prawdziwego głoſu Páná á Páſterzá RejPos 123v.

Szeregi: »pokrzywy z kąkolem« (1): Bo kiedy ſie narody ludzkie záplugáwią/ Iże ſie w nich pokrzywy y s kąkolem zyáwią/ Nie może nigdy ſnádniey Pan wypleć pſzenice/ Iedno [...] Wyſłáć ie ná to żniwo gdzye we grzbiet pukáią RejWiz 70.

»łopian a pokrzywa« (1): Tákże theż y bácżny cżłowiek w káżdych przypadkoch ſwoich iſcie ma vważáć co łopian á co pokrzywá. RejZwierc 17.

2. bot. Zestawienie: »martwa pokrzywa« = Lamium album L. (Rost); jasnota biała, bylina z rodziny wargowych (Labiatae); lamium Calep, Cn; urtica mortua Mącz; galeobdolon, galeopsis (caliopsis), galion Cn (6): Mącz 509b; Marthwa pokrzywá/ Galiopſis, Todt neſſelen SienLek 199v, 256v, Xxx2v, Xxx3; Lamium – Pokrziwa martwą. Calep 579b; [UrzędowHerb [149]b (Linde), 315a].
3. zool. Uranoscopus scaber L; skaber; ryba jadowita z rzędu okonioksztaltnych (Perciformes), gromady kostnoszkieletowych (Teleostei) (1): Vranſcop ieſt riba wielka morzka/ ktora ieſth rzecżona iakoby od oka: ktore ma na wierzchu głowy [...]. [Meander] ią zowie Pokrzywą/ bo gdzie ſie dotknie: thedy ſparzy [...]. Plinius piſze: ize Lis morzki takiey ieſth chytroſci, iako y Lis ziemny. FalZioł IV 40d.

Synonim: 1. zest.: »mała pokrzywa«: żagawka.

LWil