[zaloguj się]
[pdf]

ROZUMEK (42) sb m

o jasne; e prawdopodobnie jasne (tak w -ek).

Fleksja
sg pl
N rozumek rozumki
G rozumku rozumk(o)w
D rozumkowi rozumk(o)m
A rozumek rozumki
I rozumki(e)m rozumki, rozumkami
L rozumk(o)ch

sg N rozumek (5). ◊ G rozumku (1). ◊ D rozumkowi (2). ◊ [A rozumek.] ◊ I rozumki(e)m (4). ◊ pl N rozumki (7). ◊ G rozumk(o)w (3). ◊ D rozumk(o)m (2). ◊ A rozumki (5). ◊ I rozumki (9), rozumkami (3); -i RejAp (2), RejZwierc (2), SkarKaz, GosłCast; -ami GrzegRóżn, Prot; -i : -ami PaprPan (3:1). ◊ L rozumk(o)ch (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

Dem. od „rozum”, często z odcieniem ironicznym lub złośliwym (42):
1. Od znacz. ‘zdolność myślenia, rozumowania, rozsądek, inteligencja, zmysł moralny’; ratiuncula Mącz, Calep; sensiculus Mącz (26): Co rozumku by náplwał/ ále go tu doſyć RejZwierz 71; Mącz 347c, 382d; Ale iż ty rozumki na dwoie ſie dzielą/ [...] Tám iedno ná chytroſtki wiechę wyſtáwiono/ A ná wykrętne kſtałty ten narod [Włochów] ſpráwiono. Tám iedno co wykręćić to iuż mądra głowá/ A opák wyſtáwowáć pozłoćiſte ſłowá. RejZwierc 240v, 251v marg, Bbb2; WierKróc B; PaprPan Ff2.

rozumek czyj [w tym: pron poss – „swoj” (7), ai poss (3), G pron (1)] (11): BibRadz *4; Prot B3; RejZwierc 255; á lepieyby vcżynił/ kiedyby poſłuchawſzy rády X.A. ſzperowáć rozumkiem ſwym przeſtał/ poddawſzy rozum ſwoy w poſłuſzeńſtwo wiáry prawdźiwey páná Chriſtuſowey. NiemObr 143; WujNT 333; [SkarŻyw 851 (Linde); SkarKaz 136b (Linde)]. Cf Zwroty, »rozumek ludzki«.

[W porównaniu: bo co v onych [bałwochwalców] był Báál: to v Heretyká iego głowá y rozumek. SkarŻyw 851 (Linde).]

Frazy: »rozumek sprawuje« [szyk zmienny] (2): A to wſzytko rozumki ſprzećiwne ſpráwuią/ Iż káżdą nalepſzą rzecż opák wynicuią. RejZwierc 247, 251v.

[»toć to rozumek« = to mądre: Ták bowiem v was [tj. ewangelików] rzecż idźie/ Pan iednym pálcem vkázował ná Piotrá/ y mowił. Tyś Piotr/ á drugim záś ná ſię y mowił/ Ná tey opoce zbuduię rć. [...] Więc ieſliż ieſzcże mowiąc/ Ná tey Opoce rć. nie vkázował ná ſię [...]/ iáko drudzy mowićie. Toć nie rozumiem gdźie pálcem vkázował/ oprocż ieſliby ná głowę Piotrowę/ gdyſz wgłowie vigent actus mentis, iáko kiedy mowiąc/ Toć to rozumek vkazuiemy ná głowę [być może iron. z towarzyszeniem gestu pukania się w czoło]. ŚmiglŁup C3.]

Zwroty: »rozumek swoj krocić« (1): któré [filozofów pyszniących się swoją mądrością] nam Pan Bóg dał ná przykład/ ábyſmy rozumki ſwé byſtré/ boiáźnią Bożą itéż poſłuſzeńſtwem Kośćiołá iego króćili OrzQuin O4.

»rozumieć rozumkiem swym« (1): A wſzákoż y tu możeſz ſie málucżko vtwirdzić ná ty wymyſlácże co wodę łyſzką mierzą/ á chcą rozumieć rozumki ſwemi to nieogárnione Boſtwo troiákie w oſobách/ á iedno w iſtnośći RejAp 68v.

[»na swoj rozumek się sadzić«: á gdyby ieſzcże byli weyźrzeli [heretycy] w Symbolum Niceńſkie: (co lepiey ieſt/ niżli ſie ná ſwoy rozumek ſádźić) y drugi ieſzcże Znák [Kościoła prawego]/ bárzo iáſny/ w nimby náleźli byli. HerbOdpow T8v.]

»wystawować rozumki swoje« = popisywać się umiejętnością rozumowania (1): A Záprawdę/ [...] máło ich widáć/ áby s práwey chući opátrowáli doległośći tey mátki ſwiętey ſwoiey Rzecżypoſpolitey. Iedno áby s pożytkow ſwych/ álbo z waśni iákich/ ábo z boiáźni ſtrácenia máiętnośći iakiey/ álbo s pochlebſtwá. A drudzy też áby iedno wyſtáwowáli ſłowá á rozumki ſwoie. RejZwierc 188v.

Wyrażenia: »rozumek bystry« (1): OrzQuin O4 cf »rozumek swoj krocić«.

»cielesny rozumek« (1): y dziś czyni [rozum cielesny] że haeretykowie przą ſię prawdy tego Sákrámentu [tj. Eucharystii]: iż ſię to niepodobno y nieſłuſzno widzi ćieleſnemu ich rozumkowi. WujNT 333.

»rozumek ludzki« (3): GrzegRóżn Fv, I3v; więcey wierz nieomylnemu ſłowu Bożemu/ niżli świerzbiącemu á pierzchliwemu rozumkowi ludzkiemu. LatHar 381.

»mały rozumek« = levis ratio, ratiuncula Calep (3): Tyrocinium animi, Máły rozumek/ pierwſza mądroſtká. Mącz 471c; Ano przodkowie náſzy co ſławy ſtrzegáli/ Dla Rzecżypoſpolitey y gárdłá dawáli. Będąc w mnieyſzych rozumkoch y w mnieyſzey możnośći/ Srodzy byli ſąſiádom/ y ſtrzegli wolnośći. RejZwierc 246v; Calep 895b.

[»rozumki okrągłe i płaskie [= prawdopodobnie: wykrętne i bezwstydne]«: [o ministrach ewangelickich opisywanych przez jezuitę:] Gdźie ieden kwaśny drugi rydzy/ ten nurkiem/ ow zezem patrzył [...]. Wielka varietas. A coż w głowie? toć tám rozumki okrągłe y płáſkie. ŚmiglŁup [B2]v.]

»rozumek stuczny [= obłudny, fałszywy]« (1): Znam was teraz/ o pánie/ z zwyczáymi pięknémi/ Liży obraſki ćiché/ z rożumki [!] ſtucznémi. Cnoty pełno w poſtáwie/ po wiérzchu wſtydliwéy/ Poyźrzy dáléy/ dość zdrády y obłudy żywéy. GosłCast 30.

»rozumek wykrętny« (1): Coż gdy nas Pan Bog ſkarał iż ni ocż nie dbamy/ Iedno ſwe właſne rzecży ty ná piecży mamy. A tego nie bácżymy iż giniemy márnie [...]. A to wſzytko ſpráwuią rozumki wykrętne/ Práwie ná nas przywodzą wſzytki cżáſy ſmętne. RejZwierc 251v.

Szeregi: [»głowa i rozumek«: SkarŻyw 851 (Linde) cf W porównaniu.]

»mnimanie i rozumek« (1): gdyż żáden rzecży Boſkich nigdy poiąć nie może/ [...] ieſliż ſię nie roſprzęże z mnimániem y zrozumkiem ſwem pierwſzym/ á nie poda cále vmyſłu ſwego pod iego roſkazánie święte BibRadz *4.

»rozumek a wymysł« (1): iákochmy ſkoro pocżęli mędrowáć á wyláthowáć nád obłoki z rozumki ſwemi/ á z dziwnemi wymyſły ſwemi/ ták nam wſzytko zámieſzáć racżył [Pan]/ że ku żadney poććiwey á pothrzebney ſpráwie/ práwie przyść nie możymy RejZwierc 255; [Respons K4].

[»rozumek i wywod«: By mi ſto tyśięcy Kálwinow y Zwinglow/ y ſto tyśięcy niepodobieńſtwá y nieprzyſtoynośći zádawáli/ wiáry tey ze mnie rozumkámi ſwemi y wywody Philozophſkiemi nie wyſtráſzą. SkarKaz 136b (Linde).]

W przen (3): Ale niech o tym mowią wáſzy káznodźieie/ Acz widzę że nie ieden z pocztu ich ſzáleie. A máło też ſą mędrſzy co idą zá nimi/ Latáiąc pod niebiosá rozumkámi ſwemi. Prot B3; Iáko náſzy przodkowie chociay prośći byli/ Niewiele mędrowáli á wiele cżynili. Lecż dziś gdy ſie imiemy rozumki ſzyrmowáć/ Mogłby ſie nam poſtronny bárzo podziwowáć. Bo nie będzie nic k rzecży iedno piękne ſłowká. RejZwierc 251v, 255; [Z Powſzechnego Kátholickiego á Krześćiáńſkiego Kośćiołá/ my Ewángelicy nigdyſmy nie wyſzli [...]. Tylko opuśćiliſmy one wáſze przydátki/ o ktorych Kośćioł Apoſtolſki niewiedźiał/ á wy ie [...] przymuiąc/ [...] dálekośćie záſzli/ w lás pogáńſkich rozumkow/ á wymyſłow od ſtárożytnego Krześćiáńſkiego Kośćiołá. Respons K4].
[Przen: Metonimicznie: Człowiek: Kiedyſz ſię też w tym obácżą náſzy przyiáćiele Ewángelicy/ iż gdy ták wiele ieſt rożnych edycyi/ y káżdy rozumek ſwoię Biblią ma/ [...] trzebá żywego iákiego Práwidła ná rozeznánie tego co ieſt od Duchá S. y co sfałſzowanego? ŚmiglŁup C2.]
2. Od znacz. ‘rozumienie, rozumowanie’ [w tym czyj (11): pron poss (9) – „swoj” (8), G pron (2)] (15):

W połączeniach szeregowych (2): przedſię co dáley tho w gorſze á w záwikłáńſze ſie ſpráwy y vdawamy y beſpiecżnie ich vżywamy [...]. A to nam wſzytko rozumki náſze nowo wymyſlne/ omylne poſtawki/ pychá á ſłowká przekęſowáne cżynią. RejZwierc A3, 267v.

Zwrot: »swe rozumki pomylić« = stracić słuszne rozumowanie (1): A Snadź on Nektánabo ácż był możnym krolem/ Kiedyby dziś chciał ſtánąć s tym to pánem ſpołem/ Pewnieby ſwe rozumki prędzyuchno pomylił/ Prętkoby go to mi wierz Mikołay [Tarło] náchylił PaprPan M2.
a. Od znacz. ‘interpretacja’: błędne mniemanie, fałsz, herezja (6): Iednák ná ſámey gwiaźdźie y wnętrznym nátchnieniu/ przeſtawáć tym [trzem] Krolom Bog nie kazał: poſłał ie do Prorokow do kośćiołá ſwego w Ieruzálem [...]. O by ná to pátrzyli dźiśieyſzy świegotarze/ ktorzy nie idą do Ieruzálem z ſwoiemi rozumki [...]: ále piſmo ſámi lepiey rozumieć chcą/ niżli kośćioł wſzytek powſzechny. SkarKaz 519a; [Zechceć mi tu mędrkowáć Grzegorz: będźie figlował Gentilis: ludzie hárdźi á pyſzni/ nád wſzyſtek Koſcioł/ nád wſzyſtkie Concilia y Doktory/ będą ſwoie rozumki przekłádáć HerbOdpow I5, R, Cc8v; (nagł) Na matkę Rzymską. (–) [...] Naprzyjmowała sobie mistrzów rozmaitych, Filozofów z Grecyjej, ludzi znakomitych. Którzy prawdę do gruntu rozumki zniszczyli BogowieFałsz 219].
Wyrażenia: »rozumek omylny« [szyk 1:1] (2): A tu ſie niech záwſtyda on biegun/ co biega po niebye y po ziemi z rozumki omylnymi ſwemi/ co o tych ſwiętich Oſobach/ álbo dziwniey rozumie/ álbo omylnym rozumem ſwym ludzi vwodzi RejAp 53v, BB6.

»wymyślny rozumek« (2): RejAp 66; NIe dáyże ſie vwodzić tym nowotnym á wymyſlnym rozumkom/ ktorym podobno tego potrzebá/ áby imi ſzyrmowáli/ áby ten Bog żadney iſtnośći nie miał/ bo powiedáią iż iey w piſmie nie máſz. RejZwierc 9.

Wyrażenie przyimkowe: »według rozumkow« (1): Tákżeć też ieſli rozumieią że Bog słowo nie ieſt perſoną/ ktoraby nie byłá Bogiem/ ále że Kryſtus był Bog v Bogá Oycá: Tedyć y według tych rozumkow ſwych dwu Bogu máią GrzegRóżn B3.
b. Od znacz. ‘pomysł’ (6): WErnerus on dowćipny y wielmi vcżony/ Prożno s ſwemi rozumki ma ieździć w ty ſtrony/ Choć on prawá porządek był w Niemcech vſtáwił/ Niewiem by ſwym dowćipem tu w Ruśi co ſpráwił PaprPan D4; Minucius on mądry á zacny pan w Rzymie/ Kiedyby s Swieykowſkiemi tu záſieść miał ninie/ Iużby pewnie rozumki iego zá nic były PaprPan H, E2v, N, N2v; [Práktiki kthore zdrádą názwáć możemy/ the by zá Moſkiewſkiego vſtáć y vſmierzyć ſie muſiáły [...]/ á zá tym by takie rozumki ktore [...] wſzyſtkiey Rzeczypoſpolitey tákże też wolnośćiam náſzym wielce ſzkodliwe były/ w wteczby ſię obrocić muſiáły. Sentencja C2].
Wyrażenie: »rozumek świata tego« (1): Gdyż ſie záwſze ten Pan ſprzećiwi wynioſłym myſlam ludzkim/ á poſromacáć záwſze obiecuie niepotrzebne wymyſły á rozumki ſwiátá tego. RejZwierc 255.
Szereg: »wymysł a rozumek« (1): RejZwierc 255 cf Wyrażenie.
3. n-pers (1): Barbara de Pabianowo filia Rozumek uxor vero Martini Gregyell de Sadi feria tercia in Vigilia Simonis et Iude Anno Domini 1545 recognovit [...] LibMal 1545/107.

AN, PP