[zaloguj się]
[pdf]

POTRZEB (21) sb [m i f] indecl i vb

o jasne; -é- (3), -e- (1); -é- OpecŻyw, BiałKat; -é- : -e- PudłFr (1:1). ◊ - (5), -(b) (16).

W znacz. II.: ~ Rodzaj łącznika w praet i con: było (1), [była].

Formy czasów i trybów bez łącznika lub z łącznikiem: inf potrzeb być (1). ◊ praes potrzeb (8), potrzeb jest (5), [jest potrzeb, potrzeb bywa]. ◊ [praet potrzeb było(-a).] ◊ fut potrzeb będzie (2), będzie potrzeb (1). ◊ con byłoby potrzeb (1), [by potrzeb, by potrzeb było].

Szyk przeczenia „nie”: praes nie potrzeb (1), [nie jest potrzeb]. ◊ [praet nie potrzeb było.] ◊ con nie byłoby potrzeb (1), [by nie potrzeb było]. ~

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI w. (trzy z niżej notowanych przykładów).

I. sb (3):
1. To, że coś jest potrzebne, nieodzowne, konieczność, mus, potrzeba (1):
Zwroty: [»potrzeb mieć [aby]« = potrzebować: my wſſyſcy ktorzy ſye nie ſſczeſliwie z Iádámá rodźiemy/ potrzeb mamy/ ábyſmy ſobie Bogá oycá przez tego iednaczá [Krystusa] vbłagáli/ y przeiednawáli ZebrzydOdpow x2v.]

»[czego] potrzeb nie mieć« = nie potrzebować: Cżęſto ludzie Bogá żądáią/ Ktorych rzecży potrzeb nie máią BierEz I3.

2. Tyle, ile trzeba, dosyć; w zdaniu zaprzeczonym: za mało [czego] (2): [w której puszczej jest potrzeb sarn ku zamkowi. LustrPom 180.]
[Zwrot: »mieć potrzeb swą [na czym, ku czemu]« = wystarcza komuś: Paśnego od zamku nie najmują, iż mają potrzeb swą na włóce wymierzanej mianowitej ze wsi Richtenau, którą obrócili na paśnie LustrMalb I 22; Łąk też mają potrzeb swą ku wychowaniu dobytku domowego. LustrMalb I 91.]
Wyrażenie przyimkowe: »z potrzeb« (2): Owoc/ iáko znam/ nie doyrzał do końcá/ Lecz téż podobno niémiał zpotrzeb ſłońcá. PudłFr 15; Gdy kufel pełny w ręku/ á w nim z potrzéb grzanek PudłFr 64.
II. vb W funkcji czasownika niewłaściwego: coś jest potrzebne, trzeba, należy; wypada; z łącznikiem typu „jest” lub „bywa” bądź bez niego (tylko w praes lub con); w praet i con: było (1), [była]; oportet HistAl; expedit, necesse est Vulg [praes; z łącznikiem „jest”, [„bywa”] (8), bez łącznika (5); ~ potrzeb jest (8), [jest potrzeb]; ~ „nie” przed wyrazem hasłowym [przy elipsie łącznika] (1), [przed łącznikiem]. ◊ praet było potrzeb (1), [potrzeb było, była]; ~ [„nie” przed wyrazem hasłowym [przy elipsie łącznika]]. ◊ fut potrzeb będzie (2), będzie potrzeb (1). ◊ con byłoby potrzeb (1), [by potrzeb było, by potrzeb]; ~ „nie” przed łącznikiem (1), [przed wyrazem hasłowym]] (18): Abowiem, kto mało żąda, A co potrzeb w tym dosić ma Dla swojej żądzej poczesnej Dostojnej sławy prawej, Prożen jest wrzodu ciężkiego, Nabywania łakomego BierRozm 19.

potrzeb kogo, czego (4): BierEz M; LibLeg 11/14; że zá thą ſpráwą w wierze nie będzie iuż żadnego MYSTERIVM trzebá/ iedno rozumu potrzeb ſámego będzie/ á ocżu y vſzu mięśnych SarnUzn H5; żeby miedzy wſzyſtkiemi ná świećie ludźmi gorącá miłość byłá/ nie byłoby potrżeb práwá. GórnRozm L2v; [ZapWpolActCon 1545 9/335v; A izby tłumaczow na potym niepotrzeb było/ ale żeby złożeni byli [...] Xiążęćia iaſność w Przuſiech [!] rć. otym ſię zdawna ſtarała y pieczołowała/ Aby tychto/ ktorzy nie ſą rodu Niemieckiego/ [...] do ſzkoły trzymano UstKościel 160v; Aczkolwiek ſkruchy albo pokuty nieiaky potrzeb ieſt/ a wſſakoſz mamy rozumieć/ iż nam bywa darowane grzechow odpuſſczenie ConfKwiat Iv; LustrMalb I 116]. Cf [»pieniędzy potrzeb«, »toć jedno tego potrzeb«].

[potrzeb dla kogo: A gdiſz dlia poſpolitego pokoyv, thak dobrze dla waſz yakoy dla naſz, thego ieſth potrzeb ZapWpolActCon 1545 9/335v.]

potrzeb komu (6): Ten ktory ſwą krowę doi/ ten nátárgu nyepoſtoi. Náiada ſye mleká doſić/ nyepotrzeb mu go ſtárgu nośić. March1 A3v; By przod nádárzył onego/ Komu więcey potrzeb tego. BierEz M; LibLeg 11/10; HistAl D8v; KwiatKsiąż Gv; [A thak kv doſczia ſzlow a prawdi miedzi themi tho oſſobami potrzeb nąm ieſth barzo wiznania ktore ieſth vczinyel v waſz Speczik niedawno ſtraczony. ZapWpolActCon 1545 9/335v; Kaz 92; UstKościel 91]. Cf potrzeb komu cum inf „być”.

potrzeb komu cum inf „być” jakiemu (1): thák też krolowi potrzeb być tákiemu/ áby ná oſtátnie dokońcżenie bacżył HistAl G3v.

potrzeb ku czemu (1): nietrzebá iuż bárzo rány máczáć iedno co potrzeb ku wymywániu SienLek 147v; [ZapWpolActCon 1545 9/335v; UstKościel 54v].

cum inf (5): March1 A3v; HistAl D8v; KwiatKsiąż Gv; LEndźwi tedy iż ſą tych członkow ſchowánim/ potrze naprzod o ich przygodách pogádáć SienLek 104v; Otóż potrzé naśladować Páná y iego pokornéy náuki BiałKat 32v; [Audire est opere precium. Potrzeb ieſt ſlucháć. TerentMatKęt Al; Quid opus facto eſſet. Co by potrzeb vtzynić. TerentMatKęt B5; Kaz 92; Dliategoſzeṡmy [...] vſtawę a porządek naſz koſcielny/ s nowu przeirzeć/ y iak dlia proſtakow potrzeb była obiaſnic/ y w iedne Xięgi zebrać dali UstKościel a3v; podług roſkazania Chriſtuſowego/ przyſtrzegano być ma/ aby nie potrzeb było/ onei [klątwy]/ naprzećiw komu vżywać UstKościel 62; gdyby ią [wolność chrześcijańską] niekto tak chćiał wykładać/ iakby niepotrzeb było dzieſięćiorga przykazania więcei chować UstKościel 81, 180v].

cum A cum inf „być” jakiego, [jakim] (1): A iáko Moiżeſz podnioſł wężá ná puſzcży/ ták potrze / ieſt ſyná cżłowiecżego być podnieſionego. RejPos 152; [Abowiem nie telko ſáme mowiące potrzeb być vmieiętne: ále teſz obcy vtzący ſie y piſſący mogą być bárzo vtzeni. KsięgiEklez A2v; bo potrzeb ieſt ſtąd/ nietylko ſáme one Iſráelity być vcżonemi/ ále też y obce mócz być vcżąc ſie y piſſąc bárzo vcżone. Leop 1577 Eccli Prolog (Linde)].

Ze zdaniem dopełnieniowym (3): Tytz ſą ſlowa ktoréciem mowił k wám gdym ieſſcże był s wami/ ijże potrzéb ieſt aby napelniony byly wſſytki rzecży/ ktoré piſány ſą w zákonie Moijzéſſowym [...] o mnie. OpecŻyw 169v; A ieſliże nie chcecie ſie poddáć páńſtwu náſzemu/ potrzeb ieſt ábyſcie nád nas mocnieyſzy byli HistAl D5v; A przeto przeſpiecznego zdrowia młodzieńcżicy/ potrzeb yeſt iżeby przes vſtawiczną pracą vſmierzani bywali. KwiatKsiąż D; [DramStp I 628; KTokolwiek zbawion byc chce/ przed wſſemi rzeczmy potrzeb iemu ieſt/ aby miał wiarę prawą Chrześćiańſką. UstKościel 91, 84v; Leop 1577 Ioann 18/14 (Linde)].

W konstrukcjach eliptycznych w zdaniach okolicznikowym bez dopełnienia [w tym: co ‘ile’ (3), gdzie (1), kiedy (1)] (5): Nie rzekłeś mi w miednice wody day Abo co potrzeb przypráwiay BierEz C2; BierRozm 19; lecz teras yeſth myr z yego k.m. a przetho kiedj tobie bedzie potrzeb [...]. the nadzieye mam o nim m. panye Ze tobie poſli twe przepvſczacz bedą LibLeg 11/10, 11/14; SienLek 147v; [ListyPol 1542/254].

Frazy: [»gwałtowna potrzeb«: Máła robotá/ máły grzech Zwłaſſczá gdy gwałtowna potrzeb KorczRozm F2.

»niewielka potrzeb«: Siana tego niewielka potrzeb bywa LustrMalb I 116.

»pieniędzy potrzeb«: A przetoſz ku takowemu Boſkiemu a ſprawnemu odpuſtowi/ żadnych pięniędzy potrzeb nieieſt/ iedno wiary prawei a żywei. UstKościel 54v.

»toć jedno tego potrzeb« = to tyle, to wszystko: Hoc reliquum est. Toć koniec. Toć iedno tego potrzeb. TerentMatKęt K7.]

»więcej, [wielmi] potrzeb; [wielka potrzeb]«: BierEz M; [Peropus est. Wielmi potrzeb. TerentMatKęt A8; Przetoſz tego wielka potrzeb ieſt/ aby ty vrzędy dwa rozdzielne/ [...] będąc/ roznie teſz vżywane były UstKościel 84v].

[Szereg: »być nie może ani potrzeb jest«: a ieſly każdego dnia [modlitwa poranna] być niemoże/ ani ſnać potrzeb ieſt/ wſſak przy namniei Niedzielię każdei/ maią być trzymane. UstKościel 143v.]

Cf NIEPOTRZEB, POTRZEBA

RS, ZCh