Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POWROZ

Następne hasło: [POWROZI] »

POWROZEK (42) sb m

Pierwsze o oraz e jasne; -wroz- (4), -wróz- (4); -wroz- OrzQuin; -wroz- : -wróz- Mącz (3:3); -wróz- też SienLek.

Fleksja

	sg	pl
N	powrozek	powrozki
G		powrozków
A	powrozek	powrozki
I	powrozki(e)m	powrozkami, powrozki
L	powrozku	powrozkåch

sg N powrozek (13). ◊ A powrozek (7). ◊ I powrozki(e)m (5). ◊ L powrozku (1). ◊ pl N powrozki (1). ◊ G powrozków (3); [-ów], -(o)w (3). ◊ A powrozki (1). ◊ I powrozkami (6), powrozki (4); -ami Leop, BielSpr, ReszHoz; -i BibRadz, Mącz, OrzQuin; -ami : -i SkarŻyw (3:1). ◊ L powrozkåch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

Dem. od „powroz” (42)
- 1. Od znacz. ‘sznur’ (42)
  - Przen (4)
  - a. Sznurek służący do mierzenia (3)
    - Przen: Dziedzictwo, posiadanie ziemi (2)
  - b. Pęta, więzy; przen (2)
  - c. Stryczek, pętla (3)
  - d. Bicz ze sznurków używany w celach ascetycznych, dyscyplina (5)
- 2. [Od nienotowanego u nas znacz. ‘pędy rośliny pnącej’]

Dem. od „powroz” (42):

1. Od znacz. ‘sznur’; funiculus Murm, Mymer¹, Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, Cn; resticula Mącz, Calep, Cn; funis Vulg; ligaculum, ligamen, ligamentum, ligatura Mącz; filum PolAnt; linea, resticulus Cn (42): Murm 128; Funiculus. Strickleyn. Powrozek. Mymer¹ 7v; śćiągnęłám powroſkámi łoſzko moie/ y vſláłám kobiercámi fárbowánemi Egyptſkiemi Leop Prov 7/16; BibRadz Ex 35/18; Ligamen, ligaculum, ligamentum et ligathra, Nieyáka rzecz którą co zwięzuyą/ rzemień/ Powrozek. Mącz 193b, 140d, 354a; Ogól ono mieſtce kthoré ſchnąć poczęło/ á vcżyniwſzy włośień z ogoná końſkiégo/ to ieſt powrozek/ záwlecz go pod ſkórę [konia] SienLek 171v, 181; przycżyniwſzy Sáletry y ſiárki/ y żywice rowne cżęśći/ zmieſzáią to s prochem poſpołu/ obſzyią to mocnemi nićiámi okrągło iáko piłá/ vćiſną [kule ogniste] co nalepiey/ y obciągną powroſkámi mocnemi BielSpr 73v; BudBib I 142b marg; SkarŻyw 160 marg; Resticula – Powrozek. Calep 918b, 442a; A vczyniwſzy [Jezus] iákoby bicz z powrozkow/ wytrzućił wſzytkie [kupców] z kośćiołá WujNT Ioann 2/15.

powrozek z czego (1): Powrozek ze trzech promykow niełatwie ſie rozerwie. Leop Eccle 4/12.

W połączeniu z przymiotnikiem odmateriałowym (2): BudBib Iudic 16/9 cf »powrozek się rozerwie«; SkarŻyw 160 cf »wiązać powrozki«; [HierWielEccle 14v cf »roztargnie się powrozek«].

W porównaniu (1): BudBib Iudic 16/9 cf »powrozek się rozerwie«.

W tłumaczeniu hebr. „hoblim” (2): Y wziąłem ſobie dwie rozdze/ iednęm názwał (Noám) to ieſt ochędożność á drugąm názwał (Hoblim) to ieſt Powroſkiem: y páſlem trzodę. Leop Zach 11/7, Zach 11/14.

W charakterystycznych połączeniach: powrozek konopny, prosty, srebrny, trojaki, zgrzebny; bicz z powrozkow; powrozek z promykow; uwiązać powrozek; obciągnąć (ściągnąć) powrozkami (2).

Przysłowie bibl. [Eccle 4/12]: Leop Eccle 4/12; Powrozek ze trzemi ſkrętámi mocnieyſzy niż o iedney. BielKron 80; ReszPrz 38; Troiáki powrozek trudno przerwáć/ á poiedynkowy bárzo łácno. SkarKazSej 677a.

Frazy:»powrozek się rozerwie, bywa rozerwany; rozerwać powrozek« (1:1;1): Leop Eccle 4/12; tedy rozerwał [Samson] (ony) powrozy/ iáko gdyby (kto) rozerwał powrozek zgrzebny [quemadmodum rumpitur filum stuppae]/ kiedy przegore od ognia BudBib Iudic 16/9; ReszPrz 38.

[»roztargnie się powrozek«: Bowiem człowiek poydzie do domu wiecznoſci ſwey/ á będą ſie tułáć po vlicach płáczący. Drzewiey niźli ſie roztárgnie powrozek śrebrny/ [...] á duch náwroći ſie ku bogu któryż dał onego. HierWielEccle 14v.]

Zwroty: »spuścić po powrozkach« (1): á wziąwſſy [Abdemelech] z tamtąd [z domu królewskiego] wiotche płáty y wiotche ſſáty: ktore iuż były pogniły: ſpuśćił ie do Ieremiaſſá do dołu po powroſkach [submisit ... per funiculos]. Leop Ier 38/11.

»wiązać powrozki (I)« (1): [św. Małgorzata] Prośiłá drugdy áby iey rámioná wiązano powroſki konopnymi/ ktore ſię w ćiáło wpiły/ á mękę zádawáły SkarŻyw 160.

Wyrażenie: »powrozek [z czego] skręcony« (1): Powrozek ze trzech drotow ſkręcony z trudnośćią bywa rozęrwány. ReszPrz 38.

Szereg: »powrozek abo nić« (1): Ale ſznur bez proſtośći nie może być modłą/ Iedno proſtym powroſkiem ábo nićią podłą KlonWor 66.

Przen (4): Odſzcżepieńcy y Kácerze [...] ku ſpolnośći Kośćiołá Bożego [...] śie przywroćili: áby śie ſpełniło [...] co Pan przez Izáiaſzá mowił: Rozprzeſtrzeniay mieyſce namiotu twego/ á ſkory przybytkow twoich rośćiągni: vcżyń dłużſze powroſki twoie KuczbKat 391; Ktemu ieſzcże cżuiąc [Luter] [...] iż ten iego fałſz miał być kiedykolwiek odkryty/ y ſuſznie pokarány/ ſkrzydłem iednym chorągwie Tureckiey/ grzbiet ſwoy dla przygody, zákrył: áby ták y powolne y zuchwáłe/ tym powrozkiem potárgnął/ iedne piſmem fałſzywym á drugie zuchwálſtwem. ReszPrz 39, 38 marg.

Zwrot: »powrozek skręcić [z czego]« (1): Od inſzych tákże/ y inſzych ſię błędow [Luter] náucżył/ y ták ieden powrozek ſkręćił z błędow kácerſkich/ drugi z vporu żydowſkiego. ReszPrz 41.

a. Sznurek służący do mierzenia (3):

Wyrażenie: »powrozkiem rozmierzon« = podzielony (1): Przeto tho mowi Pan: [...] ſynowie twoi/ y corki twoie/ od miecżá pomrą/ á źiemiá twoiá powroſkiem będzye rozmierzoná [funiculo metietur] Leop Am 7/17.

Przen: Dziedzictwo, posiadanie ziemi [w tym: czego (1), czyj (1)] (2):

Wyrażenie: »powrozek dziedzictwa« (1): w ktorym [psalmie] powiáda iż ták Bog mowić miał do Abráhámá/ Izááká y Iákobá mowiąc. Tobie dam źiemię Chánááńſką powrozek ábo ſznur dziedzictwá wáſzego. CzechRozm 126.

Szeregi: »dzierżawa i powrozek« (1): To ieſt dziedzictwo ſynow Symeonowych według rodzin ich/ w dzierżawie y powroſku [in possessione et funiculo] ſynow Iudá Leop Ios 19/9.

»powrozek abo sznur« (1): CzechRozm 126 cf Wyrażenie.

b. Pęta, więzy; przen (2):

[Zwrot: »[być] na powrozku« = być uległym, zależnym: Oboje [król szwedzki i jego żona] Polakom przychylni są, nie[nawidzą] Niemców onych pysznych, a Polszcze przeciwnych; jużby port morski wszystek był koronny, Inflanty nasze, a Moskwie handel do Niemiec a moc w Inflanciech ustała, Prusy na swobodzie, a duński król na powrózku. PismaPolit 405.]

Wyrażenia: peryfr. »powrozek samaryjski« = zniewolenie przez Samaryjczyków (1): [mówił Pan] Ze oto ią przywiodę złe rzecży ná Ieruzálem y ná pokolenie Iudá [...]. Y wyćiągnę ná Ieruzálem powrozek Sámáriyſki [extendam ... funiculum Samariae]/ [...] á zgłádzę Ieruzálem Leop 4.Reg 21/13.

»powrozki (I) zadzierżgniony« (1): Baczyſzli Kśięże Doktorze miły/ iáko tu Kácérz w łykách ieſt/ á iáko tymi widomymi powroſki ze wſząd zádźiérzgnióny ieſt. OrzQuin Aa4v.

c. Stryczek, pętla; laqueus, tenus Mącz (3): Tenus, vel teni idem quod laqueus, Stryczek/ powrózek. Mącz 449b, 184b [2 r.].

d. Bicz ze sznurków używany w celach ascetycznych, dyscyplina [zawsze w pl] (5): Loże iego [Antoninusa] było deſzcżki/ á naroſkośnieyſza pośćiel/ wor ſłomiány. powroſkámi cżęſte diſcypliny cżynił SkarŻyw 411, 462.

Zwrot: »powrozkami biczować (się), wybić [co]« [szyk zmienny] (2:1): Z niewiáſty ſkuſzoney [św. Bernardyn] pokuſę ćieleſnośći powroſkámi wybił. SkarŻyw 462 marg, 309; Bráctwá niktore [...] boſo do Rzymu przychodźiły ćiáło ſwe źieláznymi łáncuſzkámi álbo powroſkámi węzłowátymi ták bicżuiąc/ że ſię krwią ich właſną/ [...] nogi ich áż ku źiemi oblewáły ReszHoz 127.

2. [Od nienotowanego u nas znacz. ‘pędy rośliny pnącej’: Ziele to [lilija albo dzwonki, albo powój płotowy] podobné ieſt Bluſzczowi/ jeno ćieńſzé á miękſzé/ ma téż powrozki/ którémi ſie wiąze rozchodząc ſie po drzewiéch. UrzędowHerb 290a, 289b.]

Synonimy: 1. sznurek, sznurka; b. pętlica, pęto, więzy, związka.

Cf POWROZIEC

SBu