[zaloguj się]
[pdf]

2. PRAWO (95) av

a oraz o jasne.

Sł stp s.v. prawy, Cn s.v. w prawo, Linde XVII w. s.v. prawy.

Przysłówek od „prawy” [tylko w wyrażeniach przyimkowych]: tam, gdzie jest prawa strona (95):
»na prawo« = na prawą stronę; ad dext(e)ram PolAnt, Modrz; in partem dexteram Vulg (53): A gdzie ſię Narew ná práwo chynęłá/ [...] Pod ſławny Olbiąg/ NOGATEM to zową/ Fliſowſką mową. KlonFlis G4v.

Z dodatkowym określeniem miejsca (1): Potym Ceſarz z Márkſenu chćiał do Donáwery/ ále thám mieyſcá ku położeniu ſłuſznego niemiał/ vdał ſie ná práwo ku Monhemu BielKron 227v.

W połączeniu szeregowym (1): Ruſzania też ieſt ſzeſćioraki obycżay/ bowiem ruſzamy ſie wzgorę albo na doł/ przed ſię albo za ſię/ na prawo albo na lewo. KłosAlg A3.

W przeciwstawieniu: »na prawo ... na lewo« (4): KłosAlg A3; RZecżpoſpolitą nágo/ ná wozye máluią/ [...] Iedni ciągną ná lewo/ á ná práwo drudzy RejZwierz 109; powiedzćie mi gdźie ſię obroćić mam/ ieſliż ná práwo álbo ná lewo. BibRadz Gen 24/49; BielSpr 34.

Szeregi: »ani na prawo, ani (nie) na lewo« = w żadną stronę; ad dexteram et (ad) sinistram PolAnt [szyk 3:1] (4): Tedy Anioł przeſzedł powtore á ſthánął ná mieyſcu ćiáſnem/ gdźie iuż nigdźiey z drogi áni ná práwo/ áni ná lewo nie mogł vſtąpić. BibRadz Num 22/26, 1.Reg 6/12; naprzod iáko wryty pień ná źiemię pátrzy/ potym oczy podnieśie/ nieruſzáiąc ſobą áni ná práwo/ áni ná lewo OrzRozm Q4; poydą proſtą drogą krowy z wozem/ nie vchyláiąc ſie ná lewo áni ná prawo s ſkrzynią BielKron 63. [Ponadto w przeciwstawieniu 4 r.]

»na prawo i na lewo« = wszędzie (1): Abowiem rozmnożyſz ſię ná práwo y ná lewo [dextera et sinistra]/ á náſienie twoie poſiędźie pogány BibRadz Is 54/3.

Przen (42):

W przeciwstawieniu: »na prawo ... (na) lewo« (42): w ktorym [mieście Niniwen] ieſt ludzi bárzo wiele/ miedzy ktorymi żadny niewie ná práwo álbo ná lewo. BielKron 92. Cf Zwroty.

Zwroty: »(nie) uchylać (się) itp., unosić się itp., ustąpić itp., odwracać się, skłaniać się, wykraczać, zbłądzić (ani, a(l)bo) na prawo i (a, ani, a(l)bo) (na) lewo« = (nie) być niewzruszonym, stałym w swoich uczuciach, zasadach i postępowaniu; wiernie przy czymś lub kimś stać; non declinare a. deflectare a. recedere ad dext(e)ram (et a. aut) (ad) sinistram PolAnt, Modrz; non declinare in partem dexteram vel sinistram Vulg [szyk zmienny] (18:9:9:1:1:1:1): iż nam Bog [...] miedze vkazał/ y niekazał ſię nam vchyláć/ áni ná práwo áni ná lewo/ iedno to tzynić/ co on thylko ſam przykázuie. KrowObr 109; OrzList c2v; Bądźćież tedy ſercá dobrego ábyſćie ſtrzegli á czynili doſyć themu co nápiſano ieſth w Kſięgách zakonu Moiżeſzowego/ ábyſćie nie odſtępowáli od niego áni ná práwo áni ná lewo. BibRadz Ios 23/6, Deut 28/14, Ios 1/7, 4.Reg 22/2, Is 30/21; BielKron 46v, 90v; nie odſtępuiąc wyznánia náuki o Troycy/ áni ná práwo áni ná lewo/ ále śrzodek dźierżąc miedzy ſtronámi dwiemá kácerſkiemi/ trwaymy. GrzegRóżn M2v, I4v; OrzQuin N; rozráduy ſie káżdy wierny Páńſki/ á ſtoy mocno przy ſwiętey woley náuce á poſtánowieniu iego/ á nie dáy ſie vnośić áni ná lewo áni ná práwo omylnym wymyſłom ſwiátá tego RejAp 198, 43; RejPos 63v, 64, 64v, 81v, 178v (8); káżdy poććiwy cżłowiek ná wielkiey piecży mieć ma/ áby ſłowá iego wedle roſkazánia Páńſkiego záwżdy były/ ieſt ieſt/ nie máſz nie máſz/ á iżby ſie z nią nie vchylał/ iáko ſtára przypowieść ieſth/ áni ná lewo áni ná práwo. RejZwierc 82v, 103, 137v [2 r.], 191v, 196, 198, Bbb2; WujJudConf 8v; CzechRozm 69v, 99; przeto roſkázuie Bog/ [...] áby ſię [król] przećiwko ludźiom ſwoiem hardźie niebeſtwił/ á iżby z kárnośći/ áni ná práwo áni ná lewo nieuſtąpił. ModrzBaz 75v, 17; CzechEp 114, 343, 360; NiemObr 71; SkarKazSej 692a.

»nie chylić się ani na prawo ani na lewo« = być w dobrym stanie (1): ták iáko Polſka Koroná przez Exekucyą w mierze ſwey ná tym Seymie/ ták proſta klinem ſtánęłá/ iáko byłá przez przodki náſze poſtánowioná/ niechyląc ſye áni ná práwo/ áni ná lewo. OrzRozm E3.

»na prawo« = po prawej stronie (20): Bo tu Cżerwieńſko cżerwieni ſię dawne Klaſztorem ſławne. Támże záś od tąd ponieśie ćię wodá Przeſtronym wártem áż do Wyſzegrodá/ Kędy ná práwo grod bárzo wyſoki Rzeże obłoki. KlonFlis F4v, D, Hv.

W przeciwstawieniu: »na prawo ... na lewo« (17): Iako thandy kandym ya schedl sswyathky swymy moye ⟨ymyenye⟩ na prawo a slachethnego mikolaya Visnyewskyego nalewo (szą graniczę). ZapWar 1515 nr 2176; kandym przesethl ot granycze vagielney kosczyesynskyey lyesnovolskyey pothy yesth Myrowskye gymyenye naprawo a Brzumynske nalyewo ZapWar 1520 nr 2252, 1515 nr 2175 [3 r.], nr 2176, 1516 nr 2123 [2 r.], 1520 nr 2180, 1523 nr 2310 (17).

»w prawo« = na prawą stronę; ad dexteram PolAnt, Cn; ad dextra, dextra, dextrorsum, dextrorsus, dextroversum Cn (17): á idzie (tá) gránicá wpráwo do obywátelow Hen-tap-uachá [...] A (ſtąd) idzie (tá) gránicá do potoká BudBib Ios 17/7; KochSz B.

Z dodatkowym określeniem miejsca (2): Sżli wierni towárzyſzy/ y ná drodze Oſtyeńſkiey/ gdzie ſię mieli roziść (Piotr wpráwo ná pagorek/ ktory dziś Promontorium ſancti Petri zowią: á Páweł wlewo/ gdzie dziś kośćioł imieniem iego wielki/ od Konſtantyná zbudowány ſtoi [...]) pocáłowawſzy ſię/ ták ſię pozdrawiáli SkarŻyw 601; Przetoż niektorzy wolą [płynąć] więc z Kándyey/ Abo do Cypru/ ábo do Syryey. Niektorzy wolą w práwo do Afryki KlonFlis D2v.

W połączeniach szeregowych (2): Gdy (lepak) te [koła] chodziły/ na cżterzy (marg) To ieſt/ y náprzod/ y nazad/ w práwo y wlewo. rć. (–) czwarte ſwe chodziły BudBib Ez 10/11; Roch ma tę wolność/ y nádáne práwo/ Przodkiem y zádkiem/ w lewo bić/ y w práwo. KochSz A3.

W przeciwstawieniu: »w prawo ... w lewo« (5): ieſli ty/ powiáda [Abraham do synowca, tj. bratanka]/ wlewo poydzieſz/ ia wpráwo: á ieſli ty w práwo/ ia wlewo: áby ſwarow miedzy námi y ſługami náſzemi niebyło. SkarŻyw 283, 258, 601; pielgrzym [...] drogą ſwoią idźie/ nie vſtępuiąc áni w prawo ani w lewo WysKaz 5.

Szereg: »w lewo albo w prawo« (1): Po drogách/ gdźie mię widáią/ Sidłá ná mię záſtáwiáią: Poyźrzę w lewo/ álbo w práwo/ Nie ſtáwi ſye nikt łáſkáwo. KochPs 206. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r., w przeciwstawieniu 5 r.]
Przen (6):
Zwrot: »nie uwodzić się, nakrzywić się, obłądzić się, uchylić się, ustąpić (ani) w prawo, (a)ni w (a. na) lewo« = być niewzruszonym, stałym w swoich uczuciach, zasadach i postępowaniu; wiernie przy czymś lub kimś stać; non declinare ad dexteram et ad sinistram PolAnt [szyk zmienny] (2:1:1:1:1): iż oni im myeli prawdę nyeomylną obyáwić/ ktorey ſye mocnye dżyerżeć/ á od nyey áni w práwo/ áni w lewo vchyláć ſye nye myeli KromRozm II ſv, y3; KromRozm III C6; Ieſt cżłowiek ſtały by Cedrowe drzewo/ Nie nakrzywi ſie wprawo ni ná lewo. Cnotá ſie łamie z niecnotámi záwżdy/ A ſtały wiernie przy niey ſtoi káżdy. RejZwierc 212v; BudBib Deut 17/11; y zakon pełniąc nieuwodz ſię áni wlewo áni wpráwo/ abyś zrozumiał ſpráwy ſwe. SkarŻyw 501.
»w prawo« = po prawej stronie (5): Niektorzy vśćiem płyną do Káiru Nilowym/ [...] Puśćiwſzy w práwo Kártháginſkie grody/ Syrtiyſkie wody. KlonFlis D2v.

w prawo czego (1): á owo Pan Iezus ſtánął ná brzegu/ y woła ná nie [apostołów]: Dziatki/ maćieli iakie ryby do iedzenia? Powiedzą: Niemamy. á Pan rzekł: Puśććie śieći wpráwo łodki/ á wnet poimaćie. SkarŻyw 599.

W przeciwstawieniu: »w prawo ... w lewo (a. w lewą stronę)« (3): LibMal 1547/129v; Zebyś dał pokoy w práwo rzece owey [tj. Narwi]/ A żebyś w lewo trzymał ſię Krolowey [tj. Wisły]. KlonFlis G4v, G2v.

MFr