[zaloguj się]
[pdf]

PROSTACZEK (94) sb m

o oraz e jasne, a pochylone (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N proståczek proståczkowie
G proståczka proståczk(o)w
D proståczk(o)m
A proståczka proståczki, proståczk(o)w
I proståczki(e)m proståczki, proståczkami
L proståczk(o)ch
V proståczku proståczkowie

sg N proståczek (15). ◊ G proståczka (1). ◊ A proståczka (5). ◊ I proståczki(e)m (2). ◊ V proståczku (2). ◊ pl N proståczkowie (27). ◊ G proståczk(o)w (8). ◊ D proståczk(o)m (11). ◊ A proståczki (13), proståczk(o)w (1) CzechEp. ◊ I proståczki (5), proståczkami (1) WujNT. ◊ L proståczk(o)ch (2). ◊ V proståczkowie (1).

Sł stp brak, Cn s.v. prostak, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

Dem. od „prostak” [z wyjątkiem znacz. 1.c. w funkcji hipokor.] (94):
1. Od znacz, ‘człowiek o względnie niskim poziomie umysłowym’; simplex PolAnt, Calag, Cn; rectus, tardiusculus Calag; prope ad stultitiam simplicissimus Cn (84): tego ducha ſwiętégo motzą/ tak byli oſwiécenij ij vmotznienij/ ijż wſſytek ſwiat proſtácżkowie/ pod motz ij wiarę Iezuſá milégo ſwym kázanijm przywiedli. OpecŻyw 176, 168v; RejJóz C6v; RejKup n5; RejWiz 189; LIgęzow tych przodkowie/ proſtacżki ſie zdáli/ Lecż to po nich żacżkowie/ vcżeńſzy náſtáli RejZwierz 63v; RejAp 191v; GórnDworz T3v; A ácżby proſtacżek rzekł/ á cożem ia krzyw kiedy ia tego rozeznáć nie vmiem RejPos 190, 209v, 235v; A dźiękuy Pánu Bogu/ iuſz zrádośćią wiecżnie. Ze ná nas ſwe proſtácżki/ weyrzał ták łáſkáwie GrzegŚm [A2]; Naydzie dziś drugiego/ chociay ſie proſtacżkiem widzi/ iż to ták dobrze będzie vmiał wykręćić/ iáko wierę nánaucżeńſzy Miſtrz w Kollegium. RejZwierc 13v; Ale roſtropny cżłowiek może ták vważnemi ſłowy proſthacżká pokaráć/ że mu to dłużey pámiętno będzie niżby go vderził RejZwierc 77, 39; BudNT a6; Calag 149a; CzechEp 307; Cżemu ſzcżyry Chriſtyáńſki proſtacżek tych náſládowáć ma/ ktorzy z byſtrych rozumow ſwoich/ iáko z ſáydaká iákiego wypuſzcżáią/ rozmáite mowy y powieśći NiemObr 96, 96, 98; Niech [mądrzy] też rozmiérzáią świát/ y głębokie morze/ [...]A ia záś co ſye ná to proſtaczek nie godzę/ Niech ſye wżdy ludźióm áby na fráſzki przygodzę PudłFr [3]; Modlitwy proſtaczkow P. Bogu wdzięczne. WujNT 89 marg, Aaaaaav; [ArtNom N6v].

W połączeniach szeregowych (2): Iż máluccy/ vbodzi/ á proſtacżkowie będą chwalić imię twoie Pánie. RejPos 288, 277.

W przeciwstawieniach: »mędrek (a. mądry) (5), uczony ... prostaczek« (6): Lecż iż nie dla vcżonych vcżynioná tá rzecż [tj. przekład psałterza]/ A ták miedzy proſtacżki iuż iey wolno idź precż. LubPs ggv; A thák ácżby ſie tho thák mądremu nie zdáło/ ále proſtacżkom tedy to nic nie záwadzi. RejPos 156; Proſtácżkowie proſto za Pánem á mędrkowi [!] około. RejPos 277 marg, 235v, 287v; NiemObr 143.

Wyrażenie: »maluczki prostaczek« (1): iż bog przed mędrkámi kryie táiemnice ſwoie/ á málucżkim proſtacżkom boiącym ſię iego obiáwia NiemObr 143.
Szeregi: »dziatki i prostaczkowie« (1): Ták y teraz śpiewánia/ modlitwy/ w kośćiele dziatek y proſtaczkow [...] wdzięczne ſą Pánu Chriſtuſowi. WujNT 89.

»prostaczkowie a ludzie małego rozumu« (1): że żadny niechce iść zá tym dobrotliwym Pánem ſwoim/ iedno proſtácżkowie á ludzye máłego rozumu ći z wierną chucią idą zá tym miłośćiwym Pánem á zbáwicielem ſwoim. RejPos 277v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»prostaczkowie a ludzie nieumiejętni« (1): á kthemu iżby wierne wykłady z prawdziwych zdroiow wźięte/ wſzędy poſpolićie podeyzránymi vcżynili [ludzie opierający się na starym wykładzie Pisma Św.]/ [...] tak áby y proſtaczki á ludźi nieumieiętne od vznánia prawdy pohámowali y odwiedli BibRadz *4v.

»prostaczkowie a maluczcy« [szyk 1:1] (2): Iż dzyękuię tobie Boże Oycże/ iżeś zákrył á odiąłeś ty táiemnice Boſkich ſpraw ſwoich od mędrkow á od chytrcow ſwiátá tego/ á dałeś ie zrozumieć proſtacżkom á málucżkim. RejPos 287v, 239. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»tak mędrcy jako i prostaczkowie« (1): gdyż Pan chce áby byli wſzyſcy zbáwieni/ ták bogacże iáko y vbodzy/ ták mędrcy iáko y proſtacżkowie. RejPos 288v. [Ponadto w przeciwstawieniu 5 r.]

»ubodzy a prostaczkowie« (2): Iż dla tego Duch s. oſtał nádemną/ á na to pomaázał mie/ ábych vbogim á proſtacżkom opowiádał táiemnice kroleſtwá ſwego RejPos 293, 305v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

a. Od znacz. ‘człowiek prostoduszny, poczciwy, naiwny’; acacus Calep (42): [katolicy] kośćiołem wſzytko iż niebłądzi alleguią/ y innymi fáłſzywymi wymowkámi proſthatzki zwodzą KrowObr 147; BibRadz Prov 9/6; A vcżyń nas tymi proſtacżki/ o ktorych tu opowyedáć racżyſz/ ábychmy proſthym ſerczem/ á bez wſzech wymyſłow/ poznawáli ſwięte Boſtwo twoie RejPos 11; Wielka pociechá proſtacżkom ktorzy po proſtu poznawaią Pana ſwego. RejPos 278v marg, A6v, 11 [2 r.], 66v, 152, 194 (17); GrzegŚm 11; áby tylko [...] drugich lękliwych proſtacżkow ſobie práwie zniewolili [wykrętni sofiści]: á bácżnych y mężnie ſię ſłowá Ewánieliey mocy Bożey zbáwienney trzymáiących wynioſłośćią ſwą zátłumili y wygłádźili CzechEp 35, 122; ábych wſzytkie proſtacżki/ boiące ſię Bogá/ á do tego cżáſu błądzące/ ná drogę náprowádźić mogł NiemObr 98, 96; ArtKanc Q3; Acacus, Purus, innocens, minime versutus – Proſtączek, Niewinnik. Sama dobrocz. Calep 11a; WujNT 1.Cor 1 arg; Dopieroż ſię do moſzen proſtacżkowie máią: Ná kośćielny budynek hoyną ręką dáią. KlonWor 49, 67.

W przeciwstawieniach: »mędrek (3), bogacz, chytry, licemiernik, ludzie zacni, ludzie zakonni, [ostrożny] ... prostaczek (prostaczkowie)« (5): Chytry widząc nieſzcżęſćie kryie ſię/ á proſtacżkowie niedbale miiáiąc ſzkodę podeymuią. BibRadz Prov 27/12; RejAp 104; vcżmy ſie/ iáko tu Pan Bog wzgardza mędrki/ bogacże/ á ty ktorzy dufáią náukam/ wymyſłom/ y doſtoieńſtwom ſwoim: á proſtacżki [...] każe przywodzić do domu ſwego RejPos 160v; Cżemuż nie obráca [Pan] ſwiętey twarzy á oblicża ſwego do onych ludzi zacnych/ ábo do zakonnych/ do Licemiernikow/ [...] ále do proſtacżkow/ á do wiernych ſwoich. RejPos 277, 289v marg; [Proſtaczek wierzy káżdemu ſłowu/ ále oſtrożny zrozumiewa poſtępki ſwoie. BibRadz Prov 14/15 (Linde)].

Wyrażenia: »maluczki prostaczek« (1): Przecż ſwiádecthwá wyerney náuki Páńſkiey ludzyom ſwiátá tego náſláduiącym ſą zákrite/ á málucżkim proſtacżkom ſą obiáwione LubPs bb5v marg.

»nawiętszy prostaczek« (1): Niechby tę rzecż y nawiętſzy proſtacżkowie pobożni ſądźili. CzechEp 50.

»nieumiejętny prostaczek« (1): á tylko nędzny lud á nie umieiętne proſtacżki kłamliwemi plotkámi tucżyli [duchowni] áż do tego cżáſu BibRadz *4v.

»ubogi [= nieszczęsny] prostaczek« (1): Rozráduyże ſie ty vbogi proſtacżku/ ieſliże w proſtośći ſwey vſaſz Pánu Bogu ſwemu RejPos 289.

Szeregi: »prostaczkowie a maluczcy« [szyk 1:1] (2): iż to ieſt ſwięta wola twoiá/ ábyś ty proſtacżki á málucżkiemi oſádzić racżył to kroleſtwo ſwoie. RejPos 288, 288.

»nędzny lud a prostaczkowie« (1): BibRadz *4v cf »nieumiejętny prostaczek«.

»prostaczkowie a ubodzy« (1): gdyż ſłyſzyſz iż iedno proſthacżkom á vbogim obiáwiono to wdzyęcżne poſelſtwo od niego [Pana]/ to ieſt/ tym ktorzy proſto á bez wymyſłow náſláduią ſwiętey woley iego. RejPos 10v.

»prostaczek a wierny« (2): Słuchayże iáko ono ná drugim mieyſcu Pan tym proſtacżkom á tym wiernym ſwoim powiedzyeć racżył: Iż [...] RejPos 277v, 277.

b. Od znacz. ‘głupiec, nieuk’ (2): Proſtaczku nie możeſz dla odpuſzczenia grzechow pożywáć [ciała i krwi Pańskiej]/ bo w grzechu śmiertelnym pożywáiąc ginieſz SkarKaz 158a.

W połączeniu szeregowym (1): Pátrz iákie beſpieczeńſtwo/ mądrość y náuká byłá S. Apoſtołow po przyięćiu Duchá S. Ktorzy pierwey byli nieukámi/ proſtaczkámi y boiázliwemi. WujNT 411.

c. Od znacz. ‘człowiek niebiegły w jakiejś dziedzinie’ (1): Tyrunculus, Młodźyczek/ nowaczek/ proſtáczek/ zwolenniczek. Mącz 471b.
2. Od znacz. ‘człowiek godny politowania’ (1):
Wyrażenie: »prostaczek ubogi [= nieszczęsny]« (1): OBieſzono ná Dębie/ chłopá podle drogi/ Drugi o nim nie wiedząc/ proſtacżek vbogi. Vſnął pod onym Dębem RejFig Dd5.
3. Od znacz. ‘człowiek z gminu’ (9): RejWiz 61; RejZwierc 158; Był tám miedzy tymi co ſie ſpowiedáli ieden proſtacżek/ ktory był pánu ſwemu wołu vkradł. WujJud 89v; ReszHoz 131; Podcżás y proſtacżkowie kiedyć zábiegáią/ Nieiákie z łáſki twoiey [mądrości] podárzenie máią. Nie tylko rádá śiadaſz pod złoconym gmáchem/ Náwiedziſz y chudzinę pod dziuráwem dáchem. WisznTr 23.

W połączeniu szeregowym (1): Gdzye theż możeſz nędznicżká/ proſtacżká/ śirotkę/ wziąć ná opiekę ſwoię RejPos 171v.

W przeciwstawieniu: »prostaczek ... zacny pan« (1): iuż teraz ludźiom pan Bog ocży otworzył [...] áby przeyźrzawſzy/ táiemnice Bábilońſkie poználi/ y onymi ſię brzydźili. Y cżynią to z łáſki Bożey/ nie tylko proſtacżkowie/ ále y niekorzy zacni Pánowie NiemObr 163.

Szeregi: »nędzniczek a prostaczek« (1): gdyż go [Chrystusa] ſwiát máło przed tym zá nędznicżká á zá proſtacżká miał á práwie iáko zá wzgárdzonego v ſiebie RejPos 284v.

»prostaczek a pasterzyk« (1): ktory [anioł] ſie vkazał onym vbogim proſtacżkom á nędznym páſterzykom/ gdy ná on cżás páſli trzody ſwoie około miáſtá Bethleem RejPos 17v.

ALKa