[zaloguj się]
[pdf]

1. PROŻNY (894) ai

prożny, prozny, prażny, prazny, prożni, prozni, [prozdny] (794), prożen, prozen, prażen, prazen (86), prożny ... a. prożen ... (14).

proż-, praż- (535), proz-, praz-, [prozd-] (240), proż- a. proz- (112); -ż- BielŻyw (4), MurzHist, MurzNT, MurzOrt, BielKom (7), LubPs (16), RejWiz (12), RejFig, BielKron (36), GrzegRóżn (2), SienLek (3), RejAp (2), GórnDworz (18), HistRzym (3), RejPos (36), HistLan (4), RejZwierc (13), BielSpr (5), WujJudConf (2), RejPosRozpr (3), RejPosWstaw (5), BudBib (14), MycPrz, BiałKaz (4), BudNT (6), StryjWjaz, CzechRozm (2), PaprPan (5), KarnNap (3), ModrzBaz (9), SkarJedn (12), KochOdpr, KochTr, StryjKron (8), CzechEp (5), NiemObr (3), KochFr (5), KochDz, KochMRot (2), ReszPrz (4), ReszHoz, BielSen, ArtKanc (6), BielRozm (2), GórnRozm (5), KmitaPsal, Phil, WysKaz (2), PaxLiz, KlonFlis (2), KlonWor (4), PudłDydo, ZbylPrzyg, SzarzRyt (7), też RejPs; -z- BierEz (16), KromRozm I (4), GliczKsiąż, GroicPorz (3), KrowObr (11), RejZwierz, KochSat, KochZg (2), LeovPrzep, BiałKat (5), KuczbKat (12), MWilkHist, KlonŻal, KochMuza (3), WerKaz, BielSjem, KochPam (2), KochPieś (6), KochTarn (2), PudłFr (3), GostGosp (7), GostGospGroch, GórnTroas (3), KochFrag (6), OrzJan (8), LatHar (5), RybGęśli (4), SarnStat (15), CiekPotr, GosłCast (6); -ż- : -z- OpecŻyw (4:1), FalZioł (12:1), GlabGad (14:1), RejRozpr (2:3), HistAl (7:1), KromRozm II (1:2), KromRozm III (4:3), Leop (11:6), OrzList (2:1), BibRadz (40:1), KwiatKsiąż (1:2), Mącz (63:1), OrzQuin (1:3), BielSat (2:2), Oczko (2:1), KochPs (3:14), SkarŻyw (29:12), ZawJeft (2:2), GrabowSet (3:7), WujNT (15:38), GrabPospR (8:1), PowodPr (1:2), SkarKaz (12:1), SkarKazSej (5:1).

proż-, proz-, [prozd-] (867), praż-, praz- (27); praż- PudłDydo; proż- ... : praż-, praz- RejWiz (10:2), GórnDworz (16:2), RejPos (21:14), RejZwierc (8:5), KochPs (14:1), KochPieś (5:1), GórnRozm (4:1).

prożny ... (767), prożni ... (6), prożny ... a. prożni ... (112); -i RejFig; -y : -i BielŻyw (3:1), RejKup (8:1), GroicPorz (2:1), KwiatKsiąż (1:1), (63:1).

pró- (122), pro- (43); pró- MurzNT, KochZg (2), OrzQuin (4), Oczko (3), KochTr, KochFr (5), KochDz, KochMuza (3), KochPam (2), KochPieś (5), KochTarn (2), PudłFr (3), ZawJeft (4), GórnTroas (3), KochFrag (6), OrzJan (8), SarnStat (15), GosłCast (6); pro- MurzOrt; pró- : pro- OpecŻyw (1:4), Mącz (30:34), BiałKat (4:1), KochPs (12:2), KochMRot (1:1); prå- (24), pra- (2); pra- PudłDydo; prå- : pra- RejPos (13:1); e jasne.

comp próżni(e)jszy (1).

Fleksja
sg
mNpróżen, próżny fNpróżnå, próżna, próżn(a) nNpróżné, prózno
Gpróżnégo Gpróżnéj Gpróżnégo
Dpróżn(e)mu Dpróżn(e)j D
Apróżny, prożen, próżn(e)go Apróżną Apróżn(e)
Ipróżnym, próżn(e)m Ipróżną Ipróżnym, próżn(e)m
Lpróznym Lpróżnéj Lpróżnym
Vprózny V V
pl
N m pers próżni
G próżnych
D próznym
A m pers próżn(e)
subst próżné
I m próżnymi, próżn(e)mi
f próżnémi, próżnymi
n próżnémi, próznymi
L próżnych
V subst prózné
inne formy
pl N subst m i n - próżné; pl N subst f - próżné, próżniejszé; pl N a. V subst - prozn(e); A sg n a. pl subst - próżn(e); sg n D skostn - po próżnu

sg m N próżen (70) [w tym 68 r. w znacz. 4. czego, od czego], próżny (63); ~ (attrib) próżny (16); ~ (praed) próżen (70), próżny (29); próżen MetrKor (5), OpecŻyw, BierRozm, RejPs (2), RejJóz, LibMal, RejKup (2), KromRozm III, RejWiz (2), SienLek, GórnDworz, BiałKat, RejZwierc (2), BiałKaz, BudNT, KarnNap, Oczko, KochPs (4), KochTarn, ArtKanc, KmitaPsal, Phil, KochFrag, SkarKaz, PudłDydo; próżny BierRaj, BierEz, BielŻyw, GlabGad (2), Leop (2), RejFig, LeovPrzep, BudBib (2), StryjWjaz, KochOdpr, KochFr, KochMuza, ZawJeft, Calep, KlonWor; próżen : próżny FalZioł (2:1), BibRadz (1:1), BielKron (11:2), Mącz (5:1), RejPos (9:1), KuczbKat (2:1), CzechRozm (1:1), SkarŻyw (1:1), KochPieś (1:1), SzarzRyt (1:1). ◊ G próżnégo (16); -égo (1), -(e)go (15). ◊ D próżn(e)mu (1). ◊ A próżny (12), prożen (1) RybGęśli [w znacz. 4.], próżn(e)go (8). ◊ I próżnym (13), próżn(e)m (2); -ym : -(e)m MetrKor (1:2). ◊ L próznym (3). ◊ V prózny (1). ◊ f N próżnå (120), próżna (3), próżn(a) (14); ~ (attńb) -å (29), -a (1); -å : -a Mącz (5:1); ~ (praed) -å (88), -a (2); -å : -a BierEz (2:1), RejPos (8:1). ◊ G próżnéj (69); -éj (2) OrzQuin, KochPieś, -ej (1) BiałKat, -(e)j (66). ◊ D próżn(e)j (3). ◊ A próżną (58) [w tym: -a (1)]. ◊ I próżną (29). ◊ L próżnéj (8); -éj (1), -(e)j (7). ◊ n N próżné (66), prózno (3) [cf też PROŻNO av]; -é (9), -e (1), -(e) (56); -é : -e KochPs (1:1); ~ (attrib) -é (19); ~ (praed) -é (46), -o (3); -é : -o SarnStat (3:3). ◊ G próżnégo (20); -égo (1), -(e)go (19). ◊ A próżn(e) (17). ◊ I próżnym (7), próżn(e)m (2) MetrKor, MurzOrt; ~ ęm (1), -(e)m (1). ◊ L próżnym (2). ◊ pl N m pers próżni (40). subst m i n próżné (39); -é (6), -(e) (33). f próżné, próżniejszé (39), prózny (1); -é (5), -(e) (34); ~ (attrib) -é (15); ~ (praed) -é (23), -y (1) BierEz. ◊ G próżnych (37). ◊ D próznym (1). ◊ A m pers próżn(e) (5). subst próżné (73); -é (11), -(e) (62). ◊ I m próżnymi (2) KromRozm II, BibRadz, próżn(e)mi (1) RejWiz. f próżnémi (13), próżnymi (1) StryjKron; -émi (2), -ęmi (1), -(e)mi (10). n próżnémi (4), próznymi (2); -émi BibRadz, KochOdpr, KochFrag; -ymi SkarŻyw; -émi : -ymi WujNT (1:1); ~ -émi (1), -(e)mi (3). ◊ L próżnych (12). ◊ V subst prózné (3). ◊ N a. V subst prozn(e) (1). ◊ A sg n a. pl subst próżn(e) (1). ◊ sg n D skostn po próżnu (8).

Sł stp: prózny, próżni, Cn: prózny, Linde także XVII – XVIII w.

Znaczenia
1. Pusty, nic w sobie niezawierający; vacuus Vulg, Mącz, Modrz, Calag, Calep, JanStat, Cn; inanis Vulg, Mącz, Calag; obinanis Mącz; plenus inanitate, vacans Cn (122):
Wyrażenie: »miesce prozne« (1): tho yeſt pełno gdzye myeſzcza proznego nye PatKaz I 8.
Przen (2):
Wyrażenie: »prozny pogrzeb« = grób symboliczny, tj. bez zwłok (1): Niech przy próznym pogrzebie żadné nárzékánié/ Zaden láment nie będźie KochPieś 55.
a) W którym nic się nie działo (1):
Szereg: »czczy i prozny« (1): że then świát trwáć miał ſześć tyśięcy lat. Pierwſzych dwu thyśięcy wiek miał być czczy y prozny/ w ktorymby ieſzcze niebyło rozdźielnych Kroleſtw LeovPrzep Hv.
a. W ujęciu trójwymiarowym (87): Mącz 483d; ieſt też chorób niemáło/ co [...] ćieplicámi hámowáć ſye mogą [...]/ co deſcenſámi wſzyſcy názywać [!] zwykli: kthórych to deſcenſów/ kto niezna? álbo który kąt ćiáłá więc bywa próżen? Oczko 14.
Wyrażenie: »prożny kąt« (2): GostGosp 116; W tym/ z námi żyią/ y mrowki ſpoſobie/ Gdźie prożne kąty/ nie poſtoią one/ Ták y przyiaćiel ſmyślny cżyni tobie. Nie idzie kędy worki wyprożnione/ Pełná ſzpiżárnia/ kupą ćiągnie k ſobie GrabowSet Yv.
α. W którym nic nie ma; opróżniony; nienapełniony (71): Ktorym Ezop chleb rozdawał/ Dáleko iuż lżey w koſzu miał. Ták názáiutrz z koſzem proznym Bieżał náprzod BierEz B, C2; MetrKor 57/116v, 59/275; Nakładą go [kwiecia] do ſklenicze pełno/ [...] obroczą iednę ſziję ſklenicze do drugiey/ ale prozną na ſpodek podſtawią á s kwieciem na wierzch FalZioł II 1d, V 70, 100; RejKup t3; KrowObr 86v; Leop 4.Reg 4/3; BibRadz 4.Reg 4/3; rzucáią w morze becżkę iáką prożną z ktorą rybá gra przewracáiąc BielKron 295, 50; Mącz 167b; Co mamy nápełniáć/ toć ma być prożne/ áby w czyſtym gárncu czyśćie ſye wárzyło SienLek 12v; GórnDworz S6; KochMon 32; Saburratio. kiedy piaſkiem ábo kámieniem łáduią prożne okręty. KlonFlis F2 marg.

W przeciwstawieniach: »prożny ... z nakładem (a. nakładny, a. [nałożony]) (7), pełny (2)« (9): MetrKor 57/115 [2 r.], 115v, 119v, 59/272v [2 r.], 280v; BielKron [852]; ábowiem gdy zakołáceſz w prożną kuſfę/ wielki dzwięk dáie/ á pełna nic GórnDworz F6; [Woz prozny dáie człá połowicę tego/ co dáie woz náłożony SzczerbSpecSax 49 (Linde)].

W charakterystycznych połączeniach: prożna(-y, -e) beczka (2), garniec, kosz, kufa, lampa, łagiewka, łódź (3), miednica, naczynie (3), okręty, przełbica, sklenica, stodoła, turybularz, woz (7), żłob.

Przysłowie:bibl. Gdzie wołow niemáſz/ żłob prozny bywa Leop Prov 14/4.
Zwroty: peryfr. »pość z prożną kobiałką« = stracić wszystko (1): Gdzie ſie łolwiek [!] obroćiſz chceſz pocżynáć hoynie/ Poydźieſz z prożną kobiałką/ iákoby po woynie. BielSat C.

peryfr. »nie potrząsać prożnego bokłaga« = pić z umiarem, nie dopijać do dna (1): Bo iuż on rycerſki cżłowiek nie pociąga wędzonki/ nie potrząſa prożnego bokłagá/ nie wala ſie iáko pies po thrawie RejZwierc 176v.

Wyrażenia: »prożny grob« [szyk 1:1] (2): By Ezopá zábić kazał. Hermip iże go miłował/ W proznym grobie go záchował: Y támo go długo żywił BierEz F3; ArtKanc F13v.

»prożny grób« = grób symboliczny, tj. bez zwłok, cenotaf; cenotaphium Mącz, Calep; tumulus honorańus Mącz (3): Cenotaphium, Próżny grób ná pámiątkę tylko wyſtawiony. Mącz 46d, 468c; Calep 178b.

»miestce prożne« (3): gdy on wiatr żyły y też mieſtcza prożne w żołądku napełni tedy przeſtawa chęć iedzenia GlabGad K3v, H7v; Są tácy/ ktorzi dźień przed tym niżli ná vcżtę idą purgácyą biorą/ áby záś ná mieyſce iákoby prozne więcey pokármu tkáli y pićia nálewáli. ModrzBaz 52.

»we śrzodku, wnątrz prożny« = in medio vacuus Calep [szyk 2:1] (2:1): KOmor ieſt robacżek iako y mucha maluczki [...] wnątrz wſzytek ieſt prozny FalZioł IV 29b; Vcżynicie też ołtarz obieći álbo ofiárom z deſzcżek z drzewá Setim/ áby prożny we śrzodku był BielKron 33; Calep 555b.

»z wierzchu prożny« = nie do końca napełniony (1): Obinanis, Z wierzchu prożny/ czczy/ nie pełny. Mącz 167b.

»prożny(-a) wor(ek), mieszek, skrzynia, wacek« [jako oznaka ubóstwa] [szyk 6:2] (4:2:1:1): RejRozpr H3v; BielKom A2v; RejWiz 11; Dármoć ſye kochamy w tych Seymowych Sądźiéch/ z których nic nie odnośimy iedno Limitácyą/ á próżné worki: to ieſt/ nędzę z niewolą do domu. OrzQuin B4; HistLan F3; TEn próżny wácek/ Pluto poświęćiłem tobie [...]. Dźiwna rzecz iáko ćiężko czczą nośić kálétę KochFr 42, 110; Gdźie groſz/ tám dźiśia przyiaćiel gotowy/ Prożnyli worek/ towárzyſzem ſobie Fráſunek vzna GrabowSet Yv.

»prożny żołądek, brzuch« (2:1): gdy ſzcżkawka z prożnego żołądka/ kthori nie ma czo trawić przychodzi. FalZioł V 42v; GlabGad G2v; RejKup c8v.

Szeregi: »prożny, czczy« [szyk 2:1] (3): Ventosum horreum, Czcza próżna ſtodołá. Mącz 483d, 167b, 468c.

»prozny i nakładny« (2): Téż niech będźie wolné przeſzćié y drogá wſzyſtkim Kupcom [...] przez rzéki álbo wody áż do morzá y zá morze/ ná łodźiách máłych y wielkich/ próznych y nakłádnych [vacuis sive oneratis JanStat 854] ná wieki SarnStat 1077 [idem] 1077. [Ponadto w przeciwstawieniach 2 r.]

Przen (10): (marg) Lodká prożna/ zakon ſtáry. (-) Widziſz iż iedná łodká prożna ieſt [...]. Widziſz iż w tey łodce prożney zakonu ſtárego nie naydzyeſz nic iedno ſtrách/ grozę/ á ſrogą pomſtę RejPos 174v, 174v [2 r.].

W przeciwstawieniu: »prozny ... pełny« (1): Rzeczona bouyem [Panna Maryja] ſąd nyeprozny ale wſzelkyey laſky pełny PatKaz III 115v.

Wyrażenie: »łeb prożny« = ktoś jest głupi (1): Pijány máło s ſzalonym ieſt rozny/ Bo w obudwu łeb płochy bá y prożny. RejZwierc 218.
Szereg: »płochy i prożny« (1): RejZwierc 218 cf Wyrażenie.
a) Głodny (4): WróbŻołt 106/9, kk5v [2 r.]; Y będzie iáko gdy ſenliwy głodny ie/ lecż gdy wſtánie/ tedy prożna (ieſt) duſzá iego/ á (bo) gdy ſię ſni prágnącemu że pije/ tedy ocućiwſzy ſię áż ieſt prágnący/ y duſza iego prágnie BudBib Is 29/8.
b) W którym nie ma oznak świętości (2): Názwaliſćie przybytek ten prożnym chlebem/ pluiećie nań/ palićie: iáko niedawno vczynił niektory Kſyądz Iakub/ ktory przed ludźmi śmiał Sakráment zetrzeć/ vkázuiąc/ iż tu ćiáłá áni krwie niemáſz. OrzList c3.
Szereg: »prosty i prozny« (1): Ieſlić tedy thy ſłowá Páńſkie nieuczyniły ćiáłá Bożego ná Ołtarzu/ [...] tedy ćiáłá Bożego wtym chlebie niemaſz/ tedy zoſtánie proſtym y proznym chlebem. OrzList b2.
αα. O dzwonku bez serca, niemogącym wydać dźwięku (2):

W porównaniach (2): Fortuna iáko prożny dzwonek głucha/ Kthora rozumu á cnoty nie ſłucha. RejZwierc 214. Cf Zwrot.

Zwrot: peryfr. »[czym] zatrząsać jako próżnym dzwonkiem« = obłudnie używać jakiegoś słowa (1): A drudzy też áby iedno wyſtáwowáli ſłowá á rozumki ſwoie. Ták tym klenotem ſwiętym [= Rzecząpospolitą] zátrząſáią/ iáko iákim prożnym dzwonkiem. RejZwierc 188v.
β. Wydrążony, pusty w środku (4): Cavus, Et Concavus, id est vacuus sinuosus, Czczy/ Próżny. Wydrożony. Mącz 42c; Hol. Wydrożony. Prozny. Cavus, concavus. Calag 286b.
Przen (2):

W porównaniu (1): dali mu [Chrystusowi] miąſto ſceptru/ trzeſtz albo trcinę morſką w ręku/ iakoby w tym vkazuiątz ij miéniątz nieſſcżęſni żydowie/ ijżeby iego krolewſtwo bylo cżcżé/ a iako trcina prożné OpecŻyw 128v.

Szereg: »czczy a prożny« (1): OpecŻyw 128v cf W porównaniu.
a) O nieokrzesanym, głupim człowieku (1): y dla tego ich ieſzcże popędliwe duchy zowie/ grube pnie/ prożne kloce ReszPrz 66.
γ. Niezamieszkały, niezajęty; wyludniony (9): BierEz M3, P3v; iſz Litwá przedtym z Boruſkich gránic álbo s Pruſkich z Litalanem Xiążęcięm wyſzli/ A ty oſady prożne/ ktore byli z dawná opuśćili/ nápełnili. StryjKron 46; KLucżnik ma klucże mieć w kilku węźlech: oſobno od proznych domow/ co ie gośćinnemi zowią GostGosp 54.
Szereg: »pusty, prożny« (2): Mącz 472a; A v was pokoy/y doſtátki ktore z niego roſtą/ w prozne ſię vtráty obraca/ w zbytki y w gnoie: á zamki puſte/ wieże prożne SkarKazSej 666b.
Przen (3): Przychodzi [szatan] [...] do prożnego domu/ świecką cżćią ochędożonego [...]/ w chodzi weń/ y tam mieſzka SkarŻyw 36, 36.
Szereg: »mizerny a prozny« (1): áby z śiedmią złych duchow gorſzych ieſzcże/ nie przylećiał z nowu Szátan do mizernego á proznego gmáchu ſercá twego. LatHar 111.
b. W ujęciu dwuwymiarowym: na którym nikogo lub niczego nie ma (o płaszczyźnie, też powierzchni czegoś) (32): y gory prozne zákwitnęły potrzebnemi zioły ſwemi RejPs 94v; iáko guſlićie [...] obruſy/ rętzniki/ kthorymi prozne ołtarze przykrywácie KrowObr l07v; BibRadz Gen 1/2; Vacare, Być próżen/ prożnym/ nie mieć nic ná ſobie/ leżeć puſto. Mącz 472a; Vacuus equus, Prożni koń ná którym nikt nie ſiedźi. Mącz 472b, 472b; BudBib Gen 1/2; CzechRozm 128 [2 r.].
Wyrażenia: »miesce prozne« (1): Spatium – Mieſcze prozne, czczę. Calep 995b.

»miejsce, plac prożny(-e)« = pusty kawałek ziemi [szyk 5:4] (7:2): RejPs 56; Więc roże podle płotow/ więc tu włoſkie grochy/ O wa prożnego mieyſcá nie naydzyeſz ni trochy. RejWiz 56; Vestibulum, Próżny plác przed domem/ podſienie/ ganek. Mącz 490a, 116b, 464c; BielSpr 41 [3 r.]; GostGosp 108.

»prożne miejsce« = niezajęte przez kogoś siedzenie, zwykle przy stole; vacuus locus Vulg [szyk 5:1] (6): BielŻyw 87; Leop 1.Reg 20/25, 27; A gdi było przy ſtole w ſwięto/ vyrzał Saul mieyſce prożne podle ſiebie gdzie Dawid ſiadał/ rzekł: gdzye Dawid? BielKron 66; GórnDworz P8v; RejPos 157v.

»prozne miejsce« = ubytek w czymś, wyszczerbienie (1): Ná Zimę piecow zewnątrz opráwić kędy trzebá: gliny też ná prozne mieyſcá przycżynić dáć/ dla popráwy piecow/ kominow GostGosp 66.

Szereg: »ni(k)czemny, (a) prożny« (2): RejWiz 144v; W pocżątku ſtworzył ieſt Pan Bog niebo y zyemię/ á zyemia byłá nicżemna á prożna BielKron 1.
α. Czysty; niezapisany, niezabrudzony (3):

W przeciwstawieniu: »prożny ... pomazany« (1): Ná prożney tablicy łácno piſáć co chceſz: ále ná pomázáney trudno. SkarKaz 420b.

Wyrażenie: »prożna(-y) karta, papier, tablica« = pura tabella Cn [szyk 2:1] (1:1:1): BielSpr c2; Więc/ ieśliże kto nádeń w tym więcey rozumie/ Ma tu y prozny papier/ niech piſze co vmie. GostGospGroch kt; SkarKaz 420b.
2. Wyłączony z działania (9):
a. Nieczynny; nieużywany do pracy (3): Gdzie kazánia cżynił/ tám iuſz rzemieśnice wárſtáty prożne były: wſzyſcy ná kazánie wpowſzedne dni bieżeli. SkarŻyw 310; [Cesarz, ten sam ma tysiąc koni proznych rok od roku pod swe siodło PamJancz 133].
Przen (2): Lecż poſiędzie iy [królestwo Eden] puhácż á ież/ ſowá y kruk mieſzkáć będą/ y wyćiągnie [Pan] nań ſznur prożny/ y kámienie prożne [lineam desolationis et lapides vacuitatis]. BudBib Is 34/11.
b. O pokarmie: niestrawiony (1): gdy ie [wino] kto richło pije iedząc tedi też ono pirwey ſie trawi y żyły napełnia á tak drugie karmie prożne zoſtawia. GlabGad K7.
c. Którym nikt się nie zajmuje, nie interesuje (3): A wſzákoż niechceſz áby ſpráwy mądrośći twoiey miáły być próżne BudBib Sap 14/5; ReszPrz 98; Ieſli ſię dopiero przed lat 30. wiárá poczęłá/ gdyż iuż ieſt 400. lat iáko ſię Chryſtus ziáwił: záprawdę Ewángelia ták długo byłá prożna. SkarKaz 550b.
d. Niezajęty przez kogoś, wakujący (2):
Wyrażenie: »miejsce prożne« [szyk 1:1] (2): Sublego. Inſzym prożne mieyſce záſádzam wſtáwiam ynſzego ná to mieyſce. Mącz 18Tb; iſz mieyſcá złych Aniołow/ w niebie zoſtáły prożne: ná nagrodę lidzby [!] ich vmyſlił [Pan Bog] ſtworzyć inne Anioły y ſługi ſobie/ [...] to ieſt ludzki narod. SkarŻyw 258.
3. Niczym niezajęty, bezczynny; vacuus Mącz; otiosus PolAnt (10):
a. O ludziach: niepracujący, próżnujący (5): Operarii vacui, Próżni robotnici. Mącz 472b; BielRozm 30; ſzáty wáſze od molow (włáſniey proznych páchołkow) wytrawione ſą. PowodPr 69.

W połączeniu szeregowym (1): Kolana miąſſze á mieſiſte cżłowieka ſwiebodnego zna⟨mionuią⟩ wſzakoż będzie boiaźny/ prożny/ á nie robotny. GlabGad P6.

Zwrot: »stać, [stojący] prożny« (1): BudNT Matth 20/7; [Czo tu stoÿcie czaly dźień prozdnÿ? Rzekli iemu: bo żadny nas nie naiαl. SandMalEwan 67, 66].
b. O czasie: wolny od zajęć (5): Egon ocium sequutus sum, [...] Yzam ſie ná prożny żywot vdał. Mącz 384d.
Wyrażenie: »czasow proznych« = w wolnych chwilach [szyk 2:1] (3): w dworze ma ich [studzien] bydź kilko/ bo wodá potrzebna, kthoreto ſtudnie cżáſow proznych przelewáć/ áby ſie wodá nie pſowáłá. GostGosp 106, 84, 96.
Wyrażenie przyimkowe: »po prożnu« (1): Ociose ambulare, Po prożnu ſie przechodźić. Mącz 259a.
4. Nie niemający a. niemający czegoś; pozbawiony, wolny od czegoś; vacuus Vulg, PolAnt, Modrz; inanis PolAnt, Mącz; alienus, exors Modrz [w tym: prożen itp., tylko prożen kogo czego, od czego 71 r.] (171): BierRaj 23; [Ezop prosi, aby na drogę dali mu mały ciężar:] Rzekli mu/ gdyżeś niemocny/ Poydziſz iáko w drogę prozny: Myć to iuż wſzytko weźmiemy BierEz A4v; Nie vkażeſz ſie przed oblicżnośćią Bożą próżny Leop Eccli 35/6; Ieſli odeſlećie Skrzynię Bogá Izráelſkiego/ nie odſyłayćie iey prożney/ ále przy niey oddayćie ofiarę zá ſwoy grzech BibRadz 1.Reg 6/3, Luc 1/49; BudBib Ex 34/20, Deni 16/16; BudNT Mar 12/3; A ná czás poſłał ſługę do oraczow/ áby od nich wźiął z owocu oney winnice. A oni poimawſzy go vbili/ y odeſłáli proznego. WujNT Mar 12/3.

prożen (prożny) kogo, czego (109): MetrKor 34/268; gdy śię [psica] oſzcżeniłá/ A iuż brzuchá prozna byłá BierEz M3, M3, P3; FalZioł I 107d, 151d, V 91v; chceſzli być od zwierząt rozny A ich też głupoſci prożni Chciey ſie w naucę obierać BielŻyw nlb 6; BierRozm 19; LibLeg 7/35v; RejPs 53v, 136, 141v; RejJóz K2; LibMal 1546/122; RejKup r7; KromRozm II o2v; KromRozm III B3 [2 r.], D2 [2 r.]; BielKom B3, B3v; RejWiz 12, 193v; Dałem mu potym lekárſtwo/ iż był prożen gryźienia wnętrznego BielKron 459v, 25, 37v, 105, 106v, 223v (11); Quid gentium caret is morbus, Y która ziemia tey choroby próżna yeſt. Mącz 341a, 472a, 487b, 499d; Chceſzli prożen być dáwice Pal ná popioł Iáſtkolice SienLek 82; GórnDworz Bb4, L18v; Iáko maſz prożen być ſtráchu ſądu Páńſkiego. RejPos 222v marg, 49v, 139, 146, 152v, 169v (11); KuczbKat 40, 135, 140, 430; y drugim otuchy dobrey y ſercá przydáie/ przywodząc im ná pámięć [...] iáko więźnie ſrogiego więzienia prażni bywáią/ gdzie iuż cżáſem iedno do iutrá ſmierći cżekáli RejZwierc 85v, 34v, 134, 150v; Wielkyem ia poćiechy łáſkom wáſzym przećiwko grzechu y ſtráſliwey śmierći powiedźiał/ ktore naz ſcicżyć máią náprzećiw tym nieprzyiaćielom/ ktorych nigdy prożńy bydź nie możemy. BiałKaz C2; BudNT przedm c4v; CzechRozm 261; KarnNap D3v, E2v; ći ieſliby im łeż zadano/ dźiwnie bywáią obráżeni/ choćia iey niebywáią prożni. ModrzBaz 60, 18 [2 r.], 34; Boże/ który mieſzkaſz nád wſzytkiémi nieby/ Próżen y troſk ludzkich/ y wſzelkiéy potrzeby KochPs 188, 10, 17, 27, 90, 103, 112; SkarŻyw 511; KlonŻal C3v; Nie dźiw tedy/ że ludźie ćiſną ſye zá złotem/ A Poétá ſłucháczów próznych [lege: prózny] gra zá płotem KochMuza 25; KochPieś 27; KochTarn 78; ArtKanc O4; GórnRozm Ev; KmitaPsal A2v; Phil H4; Takem boiáźni prózen/ iáko y nádźieie. KochFrag 51; OrzJan 131; To mego/ żywot wieść ſobie ſpokoyny/ Prozen wſzech brzękow krwáwey woyny/ Niechay zbroiá rdzewieie/ Ia pokoy wolę RybGęśli C2; GosłCast 33; KlonWor 69; SzarzRyt C3v. Cf Zwroty, Wyrażenia.

prożen (prożny) kogo, czego [= chcący pozbyć się] (9): A o koćie śię [myszy] rádziły/ Iákoby go prozny były. BierEz Ov; OpecŻyw 5v; LibLeg 10/115v; RejPs 155v; BielKron 120v, 400, 458v; Oświéć łáſką ſwą wſzyſtko Króleſtwo náſze Polſkié/ ábyſmy téy ćiemnośći/ Czeſkiégo/ Niemieckiégo/ y Szwáycárſkiégo Kácérſtwá/ prózni w Polſzce rychło byli OrzQuin Y; Lecż to názbyt drogi gniew/ który cheeſz [!] zápłáćić/ Smiercią byś mię práżen był PudłDydo B2; [posłał Eryk do królewny, aby [...] onego, acz jej mężem jest, próżną była KromHist 28; BielKron 1597 594 (Linde)].

prożny (prożen) od kogo (1), od czego (23): gdiż ten dawny á iuż wźięt obycżay ieſt/ ludźiem znamienitim takowe kxięgi przypiſować za ktorych zaleczenim mogłyby ony być poważnieyſze á od prżygany prożnieyſze. WróbŻołtGlab A2v; RejPs 106v; RejKup r8v; KromRozm I F3; Stáliſcye ſye proznymi od Kryſtuſá [tj. od Jego nauki] wy/ ktorzy w zakonye chcećye być vſpráwyedliwyeni. KromRozm II nv; BibRadz I 5d marg; iako był Scipio zwykł mawiać/ yż nigdy wiecey ſię około zacnych nauk nieobierał/ iedno kiedy ſam á prożnim od poſpolitych ſpraw bywał KwiatKsiąż G3, G4; RejPos 261 v; BiałKat 36, 91v; náoſtátek y Krolewſka tá ſtolicá Crácow: od ſzáble ich prożną niebywáłá. BiałKaz H3v, H3v; A ták y ia tego o moiem przekłádzie nie mowię/ żeby iuż prożen od omyłek był BudNT przedm d2v; wſzákże ponieważ y my ſámi niemożemy być od káżdey wády prożni/ przeto słuſznie mamy drugich litować/ á nimi niegárdźić ModrzBaz 58, 7; SkarJedn 112; SkarKaz 241a; GosłCast 31. Cf Fraza, »prożen od grzechu«.

prożny w czym (1): Gdyż też w to y łáſkáwe fatá potrafiły/ W cżym ia prożny/ tym Iáſność twoię obdárzyły. Skárbem/ ktoryć Bog ſporzy StryjWjaz A2v.

W połączeniach szeregowych (1): BiałKat 226; [zroſkazania pana naſſego Ieſu Chriſtuſa/ na mieſcu Kośćioła iego świętego Chrześćiańſkiego/ opowiedamćię [!] być wolnem proznem y rozwiązanem od wſſech grzechow twoich UstKościel 116].

W przeciwstawieniu: »być pełnym ... być prozen« (1): Wſzákże też przez ten cżás [naszego życia] ſpoſob tego żywotá ktory nędze ieſt pełnym/ nie ieſt ſwych roſkoſzy y weſela prozen. KuczbKat 140.

W charakterystycznych połączeniach: prożen (prożny) baczenia, bojaźni, brzucha [= urodzić], ciemności, choroby, dekretu, gamractwa, gamracyjej, głupości, gniewu (4), jęctwa, kąsania, kłopota, koncilijum, męki (2), miłosierdzia, modł, myśli cielesnych, nadzieje, niebezpieczeństwa (3), niecnot, niedostatku(-ow) (2), niemocy, nienawiści niewczasu, obłudności, obmowki, obrony, pokusy, powietrza zarażonego, pracej, (s)przeciwnika [= grzechu] (2), przeklęcia (2), przeklęctwa, przygody, przyjaźni, przysady, rozsądku rozumienia cielesnego, sławy, strachu (4), swarow, trosk(i) (2), trudności, waśni, więzienia (3), (brzękow) wojny (2), wszeteczeństwa, zakażenia (2), zawichrzenia, zdrady, zmazy; prożny od błędow, od bojaźni ludzkiej, od gwałtow, od kłopota, od namiętności, od nieszczęścia, od omyłek, od przygany, od przymowek, od strachow, od szable, od wody.

Fraza: peryfr. »od pokarmow są prozne usta« = ktoś nie może jeść (1): Pokoiu/ dźień moy/ nie ma/ od ćięſzkośći/ Od pokármow ſą prozne vſtá moie GrabowSet K3.
Zwroty: »opuścić (a. opuszczać) proznego« (3): Lacżné nakármił wſſem dobrym/ a bogate opuſcil prożné [przekład tego samego tekstu (2)]. OpecŻyw 11v; RejPos 304; SkarKaz 581a.

»ślubu prozen nie być« [w formule przysięgi] = nie złamać ślubowania (4): a ſlubuya thego ſlyvbu nyebycz proszen do thand do kand my a krol yego myloſcz polſky [...] nyeporuczy ſthego ſlyvbv vypuſczycz MetrKor 34/265, 37/2, 2v, 4.

Wyrażenia: »prożen (prożny) grzechu, występu, złości, od grzechu« = vacare culpa Mącz [szyk zmienny] (7:1:1:4): nikt nye yeſt/ yáko ſwyádſſy Sálomon/ ktoryby mogł rzec/ czyſte yeſt ſerce moye/ prozenem grzechu KromRozm III D5, D5v; RejWiz 115; o kroloch kthorzy byli prozni grzechu á ktorzy nie Leop Eccli 49 arg; BielKron 160v, 215; Mącz 472a; RejPos 228v, 234v; BiałKat 226; Smyſł y myſl náſzá/ do złego ſkłonna ieſt od młodośći/ ktoſz będźie od grzechu prożen? BiałKaz K2v; Rácżże mi go też z łáſki ſwey vżycżyć/ Abych ia złośći moich prożen mogł być ArtKanc L12v, L3.

»prożne(-a) ręce (ręka), dłoń« [o tym, że ktoś nic nie dostał lub nic nie chce dać; w tym: z prożnemi rękoma, z prożną ręką, dłonią (8) = vacuus PolAnt; inanis Mącz] [szyk 9:1] (8:2): Nie barżo bys tam vtyła Prożne bys ręczę omyła RejJóz D3v; RejKup v4; Aby ſię żadny do kośćiołá nieukazał s proznemi rękomá KrowObr 196; BibRadz Gen 31/42, Ex 23/15; Mącz 167b; Inż drzwi káżdemu kthory przydzie s prożną dłonią záwárte będą RejZwierc 55; BudBib Eccli 35/4; KochOdpr A4; Zaden vbogi zprożną ręką od niey nieodſzedł. SkarŻyw 141.

»prozen (prozny) śmierci (a. śmiertelności)« = nieśmiertelny (2): żadny nieieſt by też był námożnieyiſſy/ ktory by miał być prozen ſmierći RejPs 133v; DVchy prózné śmiertelnośći/ Dayćie cześć ná wyſokośći Pánu KochPs 214.

»śmierci prożny« = niezniszczalny (1): Y Mauſolaea/ y AEgiptſkié grody Oſtátniéy ſmierći próżné być niemogą/ Albo ie ogień/ álbo nagłé wody/ Albo ie látá zazdroſćiwé zmogą KochFr 38.

Szereg: »prożny a czysty« (1): potym w rynek wyiechał [ów fałszywy prorok] ná ſlepey oſſicy/ powiádał przed poſpolſtwem/ yż oćiec niebieſki nań wſzytkie grzechy ich włożył/ przetośćie iuż wſzytcy próżni á cżyśći od wſzytkich grzechow BielKron 215.
W przen (2):
Wyrażenia peryfr. na oznaczenie śmierci: »dusza prozna dała« (1): Moiá ták łáczną duſzá ſię nie czuie/ Aby poćiechę iáką przyiąć miáłá/ Wyiąwſzy kiedy prózna będźie ćiáłá. KochFrag 53.

»prozne dusze kości« = zwłoki (1): Wrzuć w morze/ kto przyiaciél/ prózné duſze kośći: Owá mię tám/ choć martwo/ byſtré nawáłnośći Donioſą/ gdźie [...] KochPam 87.

Przen (4):

prożny czego (2): iż tilko ięzikiem przyſiągł gdyż myſl zoſtała prożna przyſięgi to ieſt nie przizwoliła. BielŻyw nlb 10. Cſ Wyrażenie.

Wyrażenie: »ręce prożne krwie« = ktoś nie zabił (1): Acż będą ręcze prozne/ nie winney krwie iego Alem ſmierći przyczyńcza RejJóz A8.
a) Bez potomstwa, rodziny; samotny (2): [Judas o Tamar] Sprawiedliwſza ieſt oná niżli ia/ gdyż z ſynow moich nie mogłá pocżąć/ pocżęłá zemnie/ áby moy dom nie ſzcżedł prożny według Boſkiey obietnice. BielKron 20.

W przeciwstawieniu: »pełny ... prożny« (2): Ktorym odpowiedzyáłá [Noemi, która utraciła mężów i synów]/ nie zoẃcie mię Noemi (to ieſt cudna) ále Mará/ to ieſt gorzka/ bo mię gorzkośći nápełnił Pan Bog wſzechmogący/ bom wyſzłá pełná/ á przyſzłám prożna. BielKron 53.

5. Unieważniony, nieprawomocny (9):

W połączeniach szeregowych (2): [te umowy] zepſowáné/ wyniſczoné nikczemné/ y prózné opowiedamy/ chcąc áby oné nie miáły żadnéy mocy SarnStat 885, 1069.

Szeregi: »nic nie ważyć i prozen być« (1): tedy ſkázuiemy/ áby to nic nie ważyło/ y prózno było [irritum fore et inane JanStat 569] SarnStat 590.

»nikczemny (nikczemno), (i) prozny (prozen)« = cassus, irritus et nullus, nullus et inanis JanStat; cassus, irritus, inanis; irritus et inanis JanPrzyw (6): tedy cokolwiek będźie zápiſano przećiwko tákowéy vſtáwie/ to ma bydź nikczemnym y próznym ſkazano zá teráznieyſzym Státutem SarnStat 931, 163 [3 r.], 948, 1102. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

[»prozny i skażony«: A ieſly bi przemiennoſczi kſieniei zmieiſcza na mieiſcze belo. tedi ma bicz z dozwolenim opaczim. A ieſli bi krom iego woliei tedi maią bicz prozne i ſkazone. StatNorb 100v.]

6. Nieprawdziwy, bez pokrycia; niemający odpowiednika w rzeczywistości; vanus Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Cn; inanis Mącz, Modrz, Vulg, Cn; vacuus PolAnt; falsus Mącz (70): KromRozm III D; Nyech ſie yuż ſrodze obrocą z myſlámi ſwemi wſtecż/ Ci co ták záwżdy zmyſláli przećiw mnie prożną rzecż LubPs L2, L3; Leop Ez 21/29; BibRadz Ez 21/29; GrzegRóżn N2; Widźiſz że oni wſzyſtko w Duchá y w dymy y w fántázye prozne reſolwuią/ gdy ten Sákráment ſámym Duchownym pokármem zową. WujJud 252; Pan Kryſthus nie ieſthći prożne iákie zmyſlenie albo przez ſen widzenie/ ále ieſth w ludzyoch wiernych żywym vmocznieniem RejPosWstaw [1102], [1102]; MycPrz I [A]3v; Doſyć ći ſię iuż tym proznym á śmieſznym bez ſámey rzecży przezwiſkam folgowáło: doſyć Rzecżpoſpolita y Zbor w pośmiewiſku byli. ModrzBaz 133; StryjKron 657; Bácżćież by kto nie był/ ktoryby was złupił przez Filozofią/ y prożne omamienie/ wedle vſtáwy ludzkiey/ podług żywiołow świeckich/ á nie według Chriſtuſá. NiemObr 79; WujNT Act 14/14, Col 2/8, 1.Tim 4 arg, Tit 3 arg.

W połączeniach szeregowych (3): ktory mądrość y kárność zá nic ſobie ma nędzny ieſt/ á prożna ieſt nádźieia tákowych/ y praca ich nie pożyteczna/ y ſpráwy ich nicżemne. BibRadz Sap 3/11; Káżdy tedy ma ſię pilnie ſtáráć o to/ żeby w żydu ſwem y w obycżáioch/ w mowie y w ſpráwách/ nic zmyślonego niemiał/ nic prożnego/ nic obłudnego/ nic tákiego coby z gránic prawdy wykrocżyło ModrzBaz 60v; BudBib Sap 3/11.

W przeciwstawieniach: »prożny ... nieprożny, prawdziwy« (2): iż próżne ieſt vfánie w kſiążętoch ſwiátá á w ſyniech ludzkich: Ale nie prożne w tákowym Pánie/ ktorego my znamy práwym Bogiem LubPs ffv; WujJudConf 103.

Zwroty: »na prożnych słowiech dzierżeć« = zwodzić, łudzić próżnymi obietnicami (1): Producere aliquem falsa spe, Ná próżnych słowiech kogo dzierżeć. Mącz 96d.

»zwodzić proznemi słowy« (1): Niechay was nikt nie zwodźi proznemi ſłowy [Nemo vos seducat inanibus verbis]. WujNT Eph 5/6.

Wyrażenia: »prozna duma [ = wymysł]« (1): Bo wiárá w pewnych á nieomylnych rzecżách ieſt vgruntowána/ á tá wáſzá prozna dumá śiłá ich omylić może WujJud 82v.

»prożny dźwięk« = słowa niemające żadnego znaczenia; inanis vox Mącz, Cn (3): Mącz 402a; CzechEp 19; Bo z rymów/ co zá korzyść króm próznégo dźwięku? KochMuza 25.

»prożna (jest) nadzieja« = vacua spes PolAnt; inanis spes Cn [szyk 20:4] (24): WróbŻołt nn8; LubPs O5v [2 r.]; Ierozolimczycy będą tho mieć zá fałſzywą wieſzczbę vfáiąc ſwym fáłeſznym prorokom ktorzy imi ſzalili ćieſząc ie nádźieią prożną. BibRadz I 428c marg, Os 12 arg, Sap 3/11; we mnie iuż prożną nádzyeię macie mieć ábych ſyná miáłá coby naſienie bráckie wſkrześił BielKron 52v; RejPos 142, 167v, 211v; BielSat G; HistLan E3; BudBib Sap 3/11; CzechRozm 72v, 76; Y prozna ieſt o tem nádźieiá [Neque sperandum est]/ áby ći Rzecżypoſpolitey w wielkich niebezpiecżnośćiách ſpolnie bronili/ ktorzi [...] ModrzBaz 20; nádźieiá w człowiecze Prózna: bóg tylko ziśći/ co rzecze. KochPs 176; Nie ieſt Bog moy iáko wáſze kámienne y nieme/ od ktorych pomocy żadney mieć nie możecie/ gdy ich w vćiſkách wáſzych nawięcey prośićie/ á prożną nádzieią wzywaćie. SkarŻyw 69; NiemObr 115; KochFr 109; BielSen 14; GórnTroas 53; OrzJan 97, 130.

»prożne obietnice« (3): SeklKat P; Rozgniewany ná lekárze y doktory Iuſtynian: z ocżu im iść kazał/ á niechcąc ſię więcey prożnemi ich obietnicámi karmić: vćiekł ſię do Páná zdrowiadáwce SkarŻyw 593; StryjKron 692.

»prożna(-e) ufność (a. ufanie, a. dufność)« [szyk 8:4] (12): LubPs ffv; Gáni prożne vfánie w Zydźiech ktore pokłádali w kośćiele y w Ceremoniách zwierzchownych. BibRadz Is 66 arg, I 381b marg; Ba y tu ſie trzebá bać/ áby vfność prozna niebyła. Iákoż ty to możeſz poznáć/ co tylko ſam Bog wiedźieć może? WujJud 69, 82v, 104v [3 r.], 105, Mm; Podobno grzeſznych nie wyſłuchaſz/ Pánie/ Co ieſli ták ieſt/ toć prozne vfánie Człowiek ma w tobie? GrabowSet H3; WujNT 369.

»prozne znamię, znaki« [szyk 1:1] (1:1): Która [obrzezka] bes przymierza/ y tych rzecży kthore w ſobie przymierze zámykáło/ nic inſzego ieſt/ iedno známię prozne rzecży iuż niebędącey. CzechRozm 75v; tákći cnoty/ godnośći y męſtwá znáki ſwoią iáſnośćią wſzytko inſze máią záćmiáć. Lecż ieſli tego niemáſz/ tedy ſą prozne znáki [inania sunt symbola]/ ktore ſię z rzecżámi ſámemi niezgadzáią ModrzBaz 51v.

Szeregi: »prożny a (i) fałszywy« [szyk 1:1] (2): SkarŻyw A4; ieſli ſię do innych obcych wiar/ y do innych Chryſtuſow fałſzywych y prożnych/ ktore heretycy przynoſzą/ vdaćie: y wy y kroi wáſz [...] poginiećie. SkarKazSej 683a.

»prożny a nieprawdziwy« (1): Vanus, [...] prożnęmi á nieprawdźiwemi ſie powieściámi petáyący [!]. Mącz 475b.

»prozny a omylny« (1): Prozna tedy á omylna ieſt wiárá o obráźiech/ iákoby pożytek iáki Kośćiołowi Bożemu cżynić miáły. WujJudConf 47v.

7. Naganny; zły, grzeszny; inanis, vanus Vulg (27):
[Zestawienie: »prożny dom« = lupanar, dom publiczny: Lupanar Prożny dom/ nierządny dom UrsinGramm 147, 132.]
Przen (1): Przetoż ty Orle więcey ſie nie vkázuy/ áni ſkrzydłá twoie ſtráſlliwe/ y piorá twoie nágorſze/ y głowy twoie złoſliwe/ y páznokce twoie niecnotliwe/ y wſſyſthko ćiáło twoie prożne Leop 4.Esdr 11/45.
a. O ludziach (7): Leop 4.Esdr 15/60; Záiſte Galáád dopuśćił ſię złośći/ á záprawdę prożnymi ſię ſtáli [frustra fuerunt] BibRadz Os 12/11.

W połączeniu szeregowym (1): Iedno wiele ieſt ludzi proznych niewiernych y roſpuſtnych, ktorzy mowią a ktoz moze wiedzieć ktore ſą ſprawiedliwe vczynki WróbŻołt B7.

α. W funkcji rzeczownika (4): Non ſedi cum condlio vanitatis: et cum iniqua gerentibus non introibo. Nigdym nie ſiedział w radzie prożnych/ á ż ludźmi złoſciwemi) á nie miłoſiernymi nie będę poſiadał. WróbŻołt 25/4 [przekład tego samego tekstu] LubPs Gv.

W połączeniach szeregowych (2): Nos płaſki á nie wielki znamio⟨nuie⟩ wielemownego/ prożnego/ nie vſtawicżnego vmyſłu, ktory też taiemnice nie chowa y pſotliwy bywa, takież vpomy y okrutny. GlabGad N8, P7. [może znacz. 8.]

b. O czynach, myślach i postawach ludzkich (19): zes mu y dał namſzą/ to ieſt/ aby przigymował ciało y krew pańſką ſobie niepobożnie/ zaprawdę lepiey mu było dać dwa albo yle potrzeba/ aby iey niemiał/ nizes mu dał prziczinę proſznego przymowania SeklKat Y2; Qwáṕcyeſz ſie wſſyſcy złośnicy á yuż odſtępcye precż/ [...] Bo niżli bych myał co z wámi pocżynáć prożnego Wolę ná ten cżás rozmyſláć zakon Páná mego LubPs bb4v, Rv, bb4v; SkarŻyw A2, 317, 383; NiemObr 119; Kochali ſye w fałſzywych Bogów próznéy chwale/ Y poznawſzy iáſny błąd/ trzymáli go ſtále. ZawJeft 5; PRzecż ſię kupámi wodzą ludźie/ á ſwe iády Z prozną myślą mieſzáią? GrabowSet E3; iż nie rzeczámi ſkáźitelnymi złotem ábo śrebrem ieſteśćie wykupieni od proznego obcowánia wáſzego od oycow podánego: ále drogą krwią WujNT 1.Petr 1/18 [przekład tego samego tekstu: NiemObr], s. 217, Act 4/25, 2,Petr 2/18; SkarKaz 245b; Báchmátowi drudzy nie zbroi vfáią/ A prze boiaźń prożną ſławy odbiegáią. SzarzRyt C2.

W połączeniu szeregowym (1): Vſkrom choć rozgą twoią ćiáło zaślepione/ Y żądzą prożną/ ſproſną/ ſzkodną napełnione SzarzRyt B2.

Szeregi:»zdradliwy a prożny« (1): Ci co myę ták náydowáli wſſytko złe mowili/ Zdradliwe á próżne rzecży przećiw mnye myſlili LubPs K3v.

»zły i prozny« (1): Ia w rozum ludźiom mienię zły zwycżay y prozny RybGęśli C2v.

8. Pyszny, mający o sobie wygórowane pojęcie; vanus HistAl, Vulg, Mącz, PolAnt, Modrz; inanis Mącz, Modrz, Vulg; falsus, ventosissimus Mącz (119): RejAp 29v; BielSjem 25 marg; A chceſz wiedźieć o człowiecze prozny/ iż wiárá bez vczynkow prozna ieſt? WujNT Iac 2/20; [Mąż prozny podnoſi ſie w pychę Leop Iob 11/12 (Linde)].

W połączeniach szeregowych (6): V kogo wzroſt będzie wyſoki chudy y ſmagły znamionuie głupiego, łgarza prożnego, ku rzecżam pożądanym vpomego, mgłego, richło wierzącego, w ſwych ſprawach leniwego wſzakoż ſwey myſli y ſwego domniemania takowy bywa. GlabGad M3v; GArdło białe [...] vkazuie cżłowieka chełpliwego nadętego, prożnego, pſotnika j kłamcę GlabGad O8, M4, M7, M7v, O4. [Być może część użyć należy do znacz. 7.]

Szereg: »prożny i pyszny« (1): Ludźie/ iáko ieſt v Iopá ś. prożni, y pyſzni/ ktorzy mniemáią/ iż ſię wolnemi iáko źrzebię v oſłá vrodźili/ ktore o vźdźie y wodzy nie myśli. Tákie hámowáć [...] nie łácna to praca. SkarKazSej 659b.

W personifikacji (1): Bogactwo iedźie ſobie ná woźie wyſokiem/ Córka iéy pycha śiedźi przed nią z byſtrym okiém: Fortél woźnicá/ chytrość y drapieſtwo konie/ A lichwá páni ſtára z workámi ná łonie: Próżné weſelé/ idźie wſzeteczność y zdrádá Przy woźie KochMRot Cv.

a. Odzwierciedlający próżność, służący próżności (108): Rzekł toćiem ia ſzalony był/ Zem ták prozne rzecży myſlił [jak to będzie sobie żył w bogactwie]. Alem ći ia nie iedno ſam/ Y tákich wiele błaznow znam: Ktorzy wyſoką myſl máią/ A przeto ſwe vtracáią. BierEz Q3; Pecuniam in res vanas impendere, Ná prożne rzeczy pieniądze wydáć. Mącz 289a; twoiá pokorá Pánu Bogu miła/ niech nam ziedna odpuſzcżenie náſzey prozney nádętośći LatHar 485; Pámiętay [wdowo] nie wymyśláć ſtroiow prożnych ſobie. ZbylPrzyg B3.
Wyrażenia: »prożna chwała, cześć (świecka), chłuba« = vana gloria HistAl, PolAnt; inanis gloria Modrz, Vulg; falsa a. ventosissima gloria, inanis rumor Mącz; inanis iactatio Modrz [szyk 87:6] (74:16:3): BierEz K2; OpecŻyw 37v; Brwi wzgorę zklecżone na wzraz łuku, cżłowieka pyſznego vkazuią. ſmiałego, groznego/ ktory ſie rad przechwala prożney cżci żądaiąc GlabGad N4v; BierRozm 17; będąc kto ná nawyſzſzym mieſtcu kołá fortuny/ nie ma ták bárzo dufáć w ſwoy ſtan wyſoki/ iż przez pychę podnieſiony/ y prozną chwałą powodzony/ barzo niskich ſpráwy wzgardza HistAl C5v; Pychę nádętoſć y prożną chwałę bogowie záwżdy w nienawiſći mieli HistAl E6v, C3v, C4, C8, D8v, G, G8; KromRozm I M2v; MurzNT 76; GliczKsiąż F; LubPs hh5v; KrowObr 7v, 189v; To czyniſz co chceſz/ tylko wierzyſz ilko chceſz/ latáiąc zá prożną chwałą/ ktora ćię ták nádęłá/ iż chlubiąc ſye piſzeſz/ iż męczennikiem chceſz być. OrzList c3v; Tu hámuie prożną chwałę ktorey ludźie ſzukáią w dobrych vczynkach ſwoich. BibRadz II 4c marg, I 183d marg, II 4c marg [2 r.], d marg, 42b marg, 93b marg, 98b marg; GrzegRóżn A2v; Philodoxus, Pyſzny/ Lákomy ná prożną chwałę. Mącz [95]b, 19c, 104d, [234]d, 277c, 298a (9); OrzQuin Aa3v; HistRzym [2], 134v; ábych my [...] ieden nád drugiego prożney chłuby nie prágnąc/ w wiernym zebrániu koſciołá tego/ vſtáwicżnie zoſtáwáli RejPos 90, 44v, [219]v; BiałKat 36; Aby y chwałá Boża y ludzki pożytek/ Záwżdy ſie z mey ácż z máłey pracey pokázował/ Nie iżbych ia ſtąd prożney chwały potrzebował. HistLan F5v; RejZwierc 115; RejPosWstaw [212]; BudBib Sap 14/14; PaprPan R4v, S3v, T2, Yv; ták iż nie bez przyczyny Páweł/ odzywáiąc nas od prożney chwały do vniżenia y ſkromnośći/ roſkázuie áby káżdy drugiego rozumiał być nád ſię wyżſzym. ModrzBaz 58, 59, 97v; gdyby ſobie z hárdośći/ á zprożney świeckiey cżći/ y zTyránniej iákiey/ táką moc Pápieżowie przypiſowáli? SkarJedn 150, 32, 103, 115, 167, 177 (13); Oczko A4v; SkarŻyw 30, 57, 172, 173, 212 (10); ReszHoz 120; PaprUp D3v; LatHar 129; gáni te ktorzy ábo dla prożney chwały poſzczą/ áby ie ludzie chwalili: ábo [...] WujNT 27, 26, 98 [2 r.], Gal 5/26, Philipp 2/3, Yyyyy, Cccccc3; SkarKaz 83b, 456a; KlonWor 53. [Być może niektóre użycia należą do znacz. 9.a.]

»prożna duma, pycha« (2:2): káżdy ſobie wiárę z prozney dumy myſli ſwych wymyſláć/ y iedność ćiáłá tego [tj. Kościoła] nie rozdzielnego tárgáć będzie ieſli w poſłuſzeńſtwie S. pod iedną głową y namieſtnikiem Chryſtuſowym rozumu ſwego nie vkroći SkarJedn 156; ſktoreyby [miłości bożej] więtſzy pożytek miał Biſkup Cárogrocki/ gdyby ſię ráczey pokory trzymał/ á prożną ſię pychą nie nadymał SkarJedn 185, 156, 186.

»prożna(-e) myśl, mniemanie« [szyk 5:1] (5:1): LubPs V3v; Gdyſz wiele tych ktorzy ſię vwiedli máiąc o ſobie prożne mniemánie [Multos supplantavit suspitio illorum vana]/ [...] popſowáłá. BudBib Eccli 3/25; SkarJedn 174; pichę ſwoię ſtroił: y myśl prożną świętokrayſkimi pieniędzmi nádymał. SkarŻyw 528, 319; KochTarn 78.

»prożna postawa« = zewnętrzna wspaniałość (1): ktorzy [królowie egipscy] z wielkiego pokoiá niemáiąc kędy pieniędzy podziewáć ná to nákłádáli/ ná prożną poſtáwę BielKron 270v.

Szeregi: »prozny a nadęty; prozna myśl i nadętość« (1;1): prozną á nádętą myſlą ſwoią ſkuſzeni [biskupi carogrodzcy]: brali to przedſię y to im záwżdy w głowie tkwiáło/ iż tám ma być głowá duchowieńſtwá SkarJedn 174; SkarŻyw 319.

»prozny a wielmożny« (1): Ani ma być miedzy wielkie ludźi táki licżon/ kto vkłony/ roznoſzenia wieśći prozne á wielmożne tytuły [vanos et magnificos titulos]/ ták wielce waży/ że ſię zá nimi przez okrutne vcżynki goni. ModrzBaz 107v.

9. Wyraża negatywną ocenę sensowności i celowości: niepotrzebny, nieistotny, nieważny, zbędny; daremny, bezskuteczny; bezpodstawny; głupi; inanis Vulg, PolAnt, Modrz, Calag, JanStat, Cn; vanus Vulg, PolAnt, Mącz, JanStat, Cn; exinanitus, supervacuus, vacuus Vulg; nullus PolAnt (345): [Liszka do innych liszek:] Sioſtry miłe poſłuchayćie/ Po ogoniech nic nie maćie: Dobrzebyśćie vdziáłáły/ Iżbyśćie ie porzeżáły. [...] Bowiem ogon prozne brzemię BierEz H4; RejRozpr G; LubPs hh6; RejWiz 121; BibRadz Iob 7/3; Vanus, Prożny/ niczemny/ niepoziteczny. Mącz 211a, 347d; BudBib Iob 7/3, 16; Irritus – Daremni, prozni, wniwecz. Calep 564a.
a. O działaniach, postawach, poglądach i uczuciach ludzkich: orzeka, że nie trzeba, nie warto (było) czegoś robić, o coś zabiegać (329): BierEz Kv, Q3; Ty kamienie [...] ſmutek y prożne myſli podezrzane odpądzaią FalZioł IV 54b, II 3b, IV 46c; GlabGad P; WróbŻołt B2; by też napilniey kto ſtrzegł miáſtá ſwego prozne to ſtrzeżenie ieſli boſka ſtraż nádniem niebędzie. RejPs 194v, 44; LibLeg 11/24; RejRozpr I3v; RejKup G, y7v; A niemá nigd mnimac/ aby to ii prożnęm było/ abo żeby wſzędźie/ ſyllaba/ iéi/ mogła być miaſto niego napiſaná MurzOrt B2; KromRozm III K8; Prożne ſą ſwieckie roſkoſzy/ Bo ie prętko ſmierć roſpoſzy [lege: rozpłoszy] BielKom nlb 6, C8v; LubPs G4; GroicPorz cc3v; pewienem tego/ iż moie modlitwy/ przed oblitznośćią iego [Pana] nieſą prozne. KrowObr 203v; RejWiz 21v, 57, 138v; Leop 2.Reg 19/35, Ier 10/3, l.Cor 15/10, 14; Widziałem wſzytki ſpráwy ktore ſą pod ſłońcem/ á oto wſzytki rzecży ſą prożne/ á trapią myſl. BibRadz Eccle 1/14, *4, Prov 21/6, Is 30/7, 4.Esdr 6/34, 1.Cor 3/20 (9); BielKron 210, 305, 345v; Swiątobliwość żywotá [...] Zgáſłá proſto w Duchownych/ bo ſye wdáć woleli/ W roſkoſzy nieprzyſtoyné y prózné biéśiády KochZg A3; Mącz 137a, 354b; Prożnećiem ſą wſzyſtki lekárſtwá/ ktorych przyrodzenie nieſpráwuie. SienLek 34v; áby ſie nie wdawał w cżárnokſięſtwá/ w cżáry/ y w ine wieſzcżby/ á wroſzki prożne GórnDworz Hh6v, K7, S3; HistRzym 102; [...] cżyniąc woley á roſkazániu Páná Kryſtuſá zbáwicielá náſzego/ kthory nigdy nic prożnego we wſzytkich ſwiętych ſpráwách ſwoich nie pocżynał RejPos 88v, 130v, 351v; KuczbKat 50, 200, 395; WujJud 158v; RejPosRozpr b4 [2 r.]; BudBib Eccli 40/7; MycPrz II [B3]; BudNT 2.Cor 9/3; PaprPan H2; KarnNap A3v; ModrzBaz 131v; ábyś tey moiey żądze [tj. pragnienia, aby dzieło Modrzewskiego było przełożone na wszystkie języki] zá prożną nierozumiał/ (wiedz) żeſmy iuż twoie iedne kśięgi/ to ieſt / o Woynie/ ná Hiſzpáńſkie przełożyli ModrzBazBud π6; SkarJedn 233; Won cżás iuż prozny rozmyſł: bo iuż ábo ſię bić. Abo vćiekáć trzebá: trzećiego nie niemáſz. KochOdpr D; ále me wſzytki proroctwá Ná wiátr idą/ nie máiąc v ludzi więcey Wiáry nád báśni/ prozne/ y ſny znikome KochOdpr D; Oczko 5v, 57; KochPs 73; Widząc prozne okrućieńſtwá ſwe Sędzia/ ſkazał go nie ná śmierć/ ále iáko ná ſzcżeśliwy żywot SkarŻyw 441, 36, 86, 125, 133, 471; Próżné to ludzkié wywody/ Zeby ſzkodą niezwáć ſzkody KochTr 18; MWilkHist G2; StryjKron 742 marg, 747 marg; CzechEp 69; Vmárłeś/ Kryſki/ [...]. A iż płácz próżny/ y żałość w téy mierze/ Tym więtſzą y płácz/ y żáłość moc bierze. KochFr 27; Winá ſobie [Midas] każe dáć: próżna myśl o winie/ Bo z śklenice przez gárdło ſczére złoto płynie. KochDz 107; KochMuza 26; Kośćiołá Powſzechnego przeſládowánie prożne. ReszPrz 6 marg; KochPam 88; KochPieś 2, 24, 26; ArtKanc Q3; mogłoby ſię do tego prżywieść/ iżby żadna Seſsio [sądowo] prożna nie byłá. GórnRozm M4, K2 marg, L; PaprUp B; ZawJeft 7, 20; Gdyż ták znam ſwe złośći/ że lutość cżłowiecża/ By odpuśćić mogłá/ prozna o tym piecża. GrabowSet K3v, X; STára ſkárgá/ á prózna/ ná śmierć ſie żáłowáć/ Bowiém oná nikomu niezwykłá folgowáć KochFrag 50; ták rozumiéćie/ iż to nieprzyiaćiel możny/ y niepodobna zwyćiężyć go. Czemu pilnie zábiégáć trzebá: byſmy záśię próznym zwątpieniém nieutráćili czáſu pogodnego do poſługi dobréy. OrzJan 23, 71; Ciáło przywodźi mi ná pamięć rzecży miękkie/ świát prozne/ ſzátan przykre. LatHar 587, +++2v; CZemu wyſchła Zazdrośći zowieſz prozne látá Skłádácżow wierſzopiſych/ iák by to vtrátá. RybGęśli B3; Abowiem błogoſłáwieńſtwo Boże nigdy nie ieſt prożne/ ále záwſze w rzeczách ſtworzonych nieiáką odmianę w lepſze ſpráwuie. WujNT 155, 563, 1.Cor 1/17, 3/19[20], 15/10, 14 (10); GDyż prózné ieſt Práwo/ ieſli nie będźie chowano SarnStat 54, 50 [2 r.]; GrabPospR N3v; SkarKaz 156b, 608b; PaxLiz D2; [nauki dla flisa:] Nie bądźże głuchy/ niechay prożnych wieśći A pilnie ſłuchay gdźie wodá ſzeleśći. KlonFlis F3.

prozny komu (1): bo prozna robotá Cżłeku/ gdy tego chce zbáwić kłopotá/ Ktory nie zmego idźie/ lecż ieſt trwogá Sámego BOGA. RybGęśli D3.

W połączeniach szeregowych (3): Animorum concertatio, verborum concertatio, Próżne nie pożyteczne á nie k rzeczne mówienie. Mącz 49d; ábyſmy niepotrzebnych rzeczy/ proznymi/ zbytnimi á wydwomymi ſłowy ſię nie domagáli. WujNT 26, 64.

W porównaniach (2): gdzie kto trudnie/ á vwikłáno mowi/ iż to nie może wniść záraz w głowę/ á w wyrozumienie ludzkie/ ták to ieſt prożna mowá iákoby też ieden nic nie mowił GórnDworz F3v; iáko y owo prożna by robothá byłá/ kiedyby ktho ná ſzcżyrym piaſku poſiał dobrą pſzenicę GórnDworz Kk2.

W przeciwstawieniach: »prożny ... pożyteczny; próżna powieść ... prawda« (2): ieſli te rzecży Dworzáninowi przypiſáne/ máią ſie ſcięgáć ku temu dobremu końcu/ o ktorym ia rozumiem: tedy/ nietelko nie ſą ſzkodliwe/ áni prożne/ ále bárzo pożythecżne GórnDworz Ee2v; [panowie] prawdą śię obrażáią/ á w prożnej śię powieśći kocháią. ModrzBaz 17v.

W charakterystycznych połączeniach: prożne(-y, -a, -o) (jest, są, bywa itp.) baśni (3), biesiady, błogosławieństwo boże, brzemię, bojaźni, burdy, ciąża [= brzemię], dobra, duma, dysputacyje (2), dzielności, frasunek (frasowanie) (4), kazanie, kłopot, kochanie [w czym], konstytucyje, krzest, kwestyje, lata, lekarstwo (2), łaska (boża) (3), modlitwy (modła) (3), mordy, myśl(i) (myślenie, rozmysł(y), rozmyślanie) (10), nabożeństwo (2), namowy, nauki (3), nowości słow (2), ofiary, okrucieństwa, ozdoba, piecza (2), pilność, pisanie, płacz (płakanie) (2), pokusy, pokuta, poleganie [na czym], pomoc, poselstwo, powieść, prawo(-a) (5), przechwalanie (2), przemysł, przepowiedanie (3), prześladowanie, przykazania, przysięgi, przystęp, rada, (wszytki) rzeczy (19), sądy, skarga(-i) (2), skazanie, sprawa (3), strach, straż (strzeżenie) (2), swary, świeckie rozkoszy, tradycyje, troski (2), uczynki, uprzejmość, usiłowania, usługowanie, ustawy (ludzkie) (4), wieści (2), wrożki, wszystko, wymowka (2), wyprawa, wywody (2), zabawa (świata tego) (3), zawady, zbytki, zwątpienie, żal (żalość) (2).

Przysłowia: Iż prożná ieſt walká ná polu/ ieſli pirwey nie będzye rozmyſlne á rozważne poſtanowienie w domu. RejPos 334; RejZwierc 162v.

Lepiey ieſt kamieniem darmo ciikać, niż prożne ſłowa mowić. BielŻyw 130.

Bo nie tuſzę/ áby ſię [...] on od ták grubie ſproſnego/ o rzecżách niedośćigłych y od ták prożnego rzeſzotem wody mierzenia nie muśiał był pohámowáć. CzechEp 220.

prożne ſą práwá/ gdźie nie máſz dobrych obyczáiow GórnRozm L3.

Frazy: »już prożne rzeczy« = trudno, za późno (1): Aleć iuż prożne rzecży ſámá dobrze cżuię/ Ze nie wcżás gdy ſie sſtáło głupſtw ſwoich żáłuię. HistLan Dv.

»prożna to« [w tym: cum inf (1)] = nie ma rady, trudno, niestety (4): Prozna to/ niech mi wierę iako kto chce łaie/ Niemaſz dziś w Polſzcze iedno kupcy/ a rataie. KochSat A2; Prozna to koniecżnie o tym myſlić/ iákobyś ie odwieść miał od ich błędu záſtárzáłego CzechRozm 68; PudłFr 18; Mychmy to zá lekárſtwo ſobie poczytáły. (–) Prózna to/ więcéy bólu tymeśćie przydáły. GosłCast 41.

Zwrot peryfr.: »prożną parę z ust puszczać« = niepotrzebnie mówić [szyk zmienny] (2): Mortuo verba facere, W niwecz mowić/ prożną párę z vſt puſzczáć. Mącz 232b, 401d; [HistPonc F5v].
Wyrażenia: »prożna (jest) chluba, chełpa« (3:1): OrzQuin L4v; RejZwierz 26 marg; PRózna twa chłubá/ niekochay ſie w ſobie/ Nie wſzytkoć prawdá/ com piſał o tobie. KochFrag 27; SkarKaz 274a. [Cf też znacz. 8.a.]

»prożna marność« (1): Bo wiele rzecży ktore prożną márność á vtrátę ſpráwuią. BielKron 80v.

»prozny(-e) nakład(y), koszt(y)« = inanes expensae JanStat [szyk 11:8] (11:8): GroicPorz f2v, dd2v; pánie prożnić nakład/ Iam tám leżał o głodzie/ [...] A wżdym zamku nie dobył/ nie weźmieſz go głodem RejFig Dd7v; BielKron 270v marg; BielSat C4; Oddalone tedy być máią od Kośćiołow Chrześćiáńſkich wſzyſtki prożne nakłády/ vbiory/ y koſzty ktore pyſze ſłużą WujJudConf 18 lv; RejPosWstaw 42; BielRozm 22; WujNT 114; WysKaz 44; roſkázuiemy: áby ſądy Ziemſkié cztérzy kroć do roku/ [...] dla vſtrzeżenia próznych nakłádów y trapienia/ były ſądzone. SarnStat 717; Teżby tá wypráwá nie mogłá wiele koſztowác/ ábowiem naprzod w woyſcże nie wolno będźie koſztow próżnych cżynić/ ktore ad ornatum et pompom więcey należą/ niż do potężnośći boiu GrabPospR N4v, K4v, N3, N3v [3 r.], N4 [2 r.].

»prożna (jest) praca, robota« [w tym: praca i robota (1)] = inanis labor PolAnt, Modrz, Calag, Vulg, Cn; irritus labor Cn [szyk 26:6] (22:11): Ba weyże tego ſſcżebiota Y toć też prozna robota Iż mu Sędzia da tak mowicz Bo to wſſytko ſtoy zanicz RejKup dd2, c3v, v4; KromRozm II t3; BielKom F6; RejWiz 9v; BibRadz *4, II 93a marg; BielKron 211; Aranearum telas texere. Wniwecz co czinić/ albo/ Prożną robotę robić. Mącz 13d; GórnDworz Kk2 [2 r.]; RejZwierc 225v; WujJud 75; RejPosWstaw 42; Gdy ieden buduie á dryugi pſuie/ coſz zá pożytek obá máią/ iedno próżną pracą? BudBib Eccli 34/25; BudNT 1.Cor 15/58; ModrzBaz 9; Calag 500b; KochPs 57; SkarŻyw 250; StryjKron 427; KochMRot B3v; PudłFr 63; Głowę troſką/ á ręce prożną pracą báwię GrabowSet Ov; RybGęśli D3; WujNT przedm 21, Ioann 12/19, 1.Cor 15/58; CiekPotr 37; prózné widzę prace moie/ Niedbáią widzę ná nié/ złośné myśli twoie. GosłCast 48, 28.

»prośba(-y) (była) prożna(-e)« = preces irritae Mącz, Cn; vanae preces Cn [szyk 2:1] (3): Mącz 347d; KochPam 87; ty máło dbaſz/ iák ſwe ſpráwy wiedźiem? Gdyby ták było/ to prośbá do ćiebie/ Byłáby prozna GrabowSet D4v.

»prożna sława« (3): GórnDworz I6v; (marg) Rzecz S. Lucyaná do Zołnierzow ktorzy ſię wmękach Chryſtuſa zaprzeli. (–) Dla prożney ſławy/ y z hołdu nędznego/ y vrzędow ktore was cżeſto mijáią/ tákie niebeſpiecżenſtwá podeymuiećie: á tu [...] dla chwały y dobrá wiećżnego [f]/ ktory [!] was pewnie nie minie/ żáłuiećie ſię? SkarŻyw 46, 80.

»prożne(-a) (jest, są) słowo(-a), mowa (a. (słow) mowienie, a. wielomowstwo), (po)gadki, rozmowa« = vaniloquium Vulg, PolAnt, Mącz; vaniloquentia Mącz, Calep; futilitas Mącz; verbum otiosum Vulg [szyk 35:22] (31:18:6:2): BierEz P3; OpecŻyw 30v; BielŻyw 130; SeklKat Q2v; A nye pyſſneſz to y prozne ſlowá mowyą? gdy Boże miłoſniki ſwyęte/ y mátkę yego naśwyętſſą ſobye przyrownáyą? KromRozm I Ev, D2v; BielKom E8v; Iáko ſie nye mamy z obłudnymi doktory w prożne gadki wdáwáć/ ktore wyęcey ku zgorſzeniu niż ku zbudowániu bywáią. LubPs bb4v marg; KrowObr Cv; RejWiz 11; Leop 1.Tim 1/6; W káżdey pracy ieſt obfitość/ á thylkoż z słow prożnych przychodźi vboſtwo. BibRadz Prov 14/23; A modląc ſię/ nie bądźćie wielomowni (marg) To słowo greckie znáczy świegotáć y prożnemi ſię słowy báwić. (–) BibRadz Matth 6/7, 1.Tim 1/6; A cóż kiedy źle [mnisi] każą? To Sąd nie méy głowy: A boię ſye/ áni twéy/ prózné náſze mowy. Kośćioł to muśi ſądźić KochZg A3v; Verba istaec sunt, Słowkáć to/ to yeſt/ próżna mowá. Mącz 484c, 49d, 141c, 475b, 483d; GórnDworz F3v; RejPos 352v; BiałKat 206; iż proznym ſłow mowienim Pan Bog vproſzon niebywa. KuczbKat 370, 370 marg; BielSpr c2; BudNT 1.Tim 1/6; SkarJedn 278, 290; KochOdpr B3v; Nieſłucháli: a mé ſłowá prózné/ Roznióſł wiátr ná morzá rózné. KochPs 123; SkarŻyw 4, 141, 298, 444, 582; WerKaz 302; KochPieś 29; ale krom thego mnie ſie to widzi prozna mowa naſza temn [!] doſic vtzinic niemozecie PaprUp L3v; Vaniloquentia – Pierdolienię, proznąmowa. Calep 1102a; KochFrag 23; OrzJan 130; iż z káżdego ſłowá prożnego ktoreby wyrzekli ludźie/ dádzą liczbę w dźień ſądny. WujNT Matth 12/36, s. 26, Matth 12 arg, s. 52 [3 r.], Tit 3/9, Zzzzz, Bbbbbb2v; WysKaz 16; PowodPr 66, 74; GosłCast 31; SkarKazSej 694b; KlonWor **2v.

»sny prożne« = koszmary (2): Adamas cżyni cżłowieka mocnego przeciw nieprzijacielom/ ſny prożne odpądza FalZioł IV 46d, IV 49a.

»prożne (jest) staranie« [szyk 23:2] (25): IVżem wynoſił oczy ſwoie po rozmáytycb gorách vpátruiąc ſobie ieſli bych wżdy też mogł wkiem nádzieię ſwą położyć ále to prozne moię ſtáránie bo niſkąd nikt nienaydzie w ſpomożenia iedno od bogá ſámego. RejPs 190, 139v, 147, 194v [3 r.], 206v; LubPs cc5v marg; BibRadz *4; BielKron 306; GórnDworz Bb3, Kk6, L18; RejPos 129v, 342 marg; Ich rozumowi śmieie ſye głupiemu Bóg z wyſokośći/ [...] z ich próznégo ſzydźi Stáránia/ któré czynią przećiw iemu. KochPs 4; Prózne ſtáránié/ prózna o tym piecza/ Aby kto śmierći mógł ſye vwárowáć KochPs 73; CzechEp 44; PudłFr 63; ArtKanc L2v; GrabowSet N3v; KochFrag 54; OrzJan 47, 97; Iż prożne człowiecze ſtáránie bez Bożey pomocy. SzarzRyt C3v.

»prożna utrata« [szyk 5:3] (8): GórnDworz Ii7v; BielSat C4; Zkąd gadki niepotrzebne/ zkąd y wiáry rozne/ Y łákomſtwo vroſło y vtráty prozne. KochDryas A2v; SkarKaz )(2v, 456a; SkarKazSej 666b, 705a marg; Do Włoch/ do Hiſzpániey/ ſam ſię bráćie zwodźiſz/ Siedź rádniey domá/ proſzę/ nie zárażay świátá: Bo to zgołá ſwawola y prożna vtrátá. KlonWor 52.

»prożna wiara (jest, a. być nie może)« [w tym: Iac 2/20 i nawiązania do tego wersetu (12), 1.Cor. 15/14, 17 (6)] = inanis a. vana fides Vulg, PolAnt; exinanita fldes Vulg [szyk 12:9] (21): kthokolwiek vtzynkow dobrych nietzyni/ tákowy niema prawdziwey y żywey wiáry/ ále ma wiárę obłudną/ mniemáną/ málowáną/ martwą y prozną KrowObr 61, 59, 59v, 60v; Leop 1.Cor 15/14, 17; A ieſliż Kryſthus nie wzbudzon: prożnać ieſt wiárá naſzá/ ieſzcze ieſteśćie w grzechách wáſzych. BibRadz 1.Cor 15/17, 1.Cor 15/14; RejAp 29v; Wiedz pewnie iżeć wiárá prożna nie może być/ Muśić iáki pożytek wżdy s ſiebye vcżynić. RejPos 156v, 236 [2 r.]; KuczbKat 50 [2 r.]; WujJudConf 103; SkarŻyw 320; ReszPrz 98; A chceſz wiedźieć o człowiecze prozny/ iż wiárá bez vczynkow prozna (marg) martwa (–) [fides sine operibus mortua est] ieſt? WujNT Iac 2/20, Rom 4/14, 1.Cor 15/14, 17.

Szeregi: »prożny, (i, a) daremny« [szyk 4:3] (7): Mącz 347d; iż iáko tho ſproſna rzecż ieſth/ chcieć mieć dáremną á prożną/ gdy iey kto nie záſłużył ſławę: ták też záſię nie przyſtoi odiymowáć ią ſobie/ będącz iey godzien GórnDworz I6v, Ii7v; RejPos 352v; KuczbKat 135; muſieli wyćiągnąć názad do Prus z Litwy y z Zmodzi/ z nienágrodzoną ſzkodą y nieſławą wieczną/ ták gwaltowney y wielkiey/ á prożney y dáremney dwu Krolow/ y kilkudzieſiąt Xiążąt y wſzyſtkiey Rzeſze Niemieckiey wypráwy StryjKron 432; CzechEp 297.

»prozny, (i) lekki« [szyk 1:1] (2): OpecŻyw 30v; że drugie zabáwy/ kthoremi ſie Dworzánin podług náznácżenia tych pánow páráć ma/ iáko ieſt grá/ taniec/ muzyká/ ſą rzecży lekkie/ prożne/ á hneth cżłowieká [...] rychley zelżyć/ niż ozdobić mogą GórnDworz Ee2.

»prożny i małoważny« (1): ále prożne y máłoważne to ſię poſelſtwo zdáło/ y nic mu inſzego nie odpowiedziano/ iedno iż [...] StryjKron 652.

»marnotrawny i prożny« (1): áby táki wzdam/ nim pocżnie márnotrawne y prożne koſzty cżynić/ w przod pożytecżny ſobie/ Pánu ſwemu y oycżyznie ſwey powinny koſzt vcżynił GrabPospR K4v.

»prożny a marny« (2): SLowá Eklezyáſtá ſyná Dawidowego krolá Ierozolimiſkiego: Márność nád márnośći/ y wſzytki rzecży prożne á márne ſą. BielKron 79, 79.

»niepewny a prożny« (1): Przeto niech Grekowie o tych Pátryárchiách [...] niepewnymiſię á prożnemi wieśćiámi nie karmią, máłe iuż tám znáki Chrześćiáńſtwá SkarJedn 167.

»prożny a niepotrzebny« (1): ZAden niech nie mnima/ áby to rzecż prożna á niepotrzebna być miáłá/ iż dzyećińſtwo Páná Kriſtuſowe [...] Lukaſz s. s tháką pilnoſcią [...] opiſał. RejPosWstaw 41v.

»prożny i (a) niepożyteczny« = inanis et ad nihil profuturus Modrz; inutilis et vanus Vulg [szyk 4:1] (5): BiałKat 206; áby ſproſne grubijáńſtwo/ á piſmá płonne y nikcżemne/ dyſputácyje prozne y niepożytecżne/ były z ſzkoł wyrzucone. ModrzBaz 134v; A głupich gadek [...] odſtępuy. ábowiem ſą niepożytecżne y prozne. WujNT Tit 3/9, s. 64, 151. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»prożny i nietrwały« (2): Cokolwiek ieſt ná ſwiećie/ wſzytko ieſth prożne y nietrwáłe. BibRadz Eccle 1 arg; SkarŻyw 443.

»prożny a nieustawiczny« (1): Wtore kſięgi [Salomonowe] Eklezyáſtes/ [...] w ktorych wypiſuie marność prożnych á nieuſtáwicżnych rzecży/ powtarzáiąc Vanitas vanitatum et omnia vanitas/ iákoby rzekł/ wſzytki rzecży ná ſwiecie nicżemne ſą BielKron 78v.

»prożny i nieużyteczny« (1): Ktorey [wiary] ieſli kto w ſobie mieć nie będźie/ tedy y nabożenſtwo iego/ y to wzywanie prozne i nie vżytecżne będźie: áni ſie Bogu ſpodoba. CzechRozm 198.

»prożny, (i) ni(k)czemny« (2): Ventosa verba, Próżne niczemne słowá. Mącz 483d; RejAp 29v.

»prożny i szkodliwy« (1): nakłády podobne na toż ćiáło Pánſkie w naświętſzym Sákrámenćie/ ná ołtarze y na kośćioły/ zdádzą ſię haeretykom prożne y ſzkodliwe: ábo wżdy nie ták pożyteczne/ iáko gdyby ná vbogie były obrocone. WujNT 114.

»zbytni i prozny« (2): Ieſli vmárli nie zmartwychwſtáną/ zbytniaby y prozna rzecz byłá modlić ſię zá vmárłe. WujNT 620, Zzzzz. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Wyrażenia przyimkowe w funkcji przysłówka (7):»po proznu« = bez potrzeby, nadaremnie, bezskutecznie; frustra, in cassum, in vanum Mącz, Calag; irritum, male Mącz (7): Rem potius ipsam dic, et mitte male loqui, Powiedz co maſz powiedzieć/ á niełay po prożnu. Mącz 333b, 86b, 167c, 184a, 347d, 442b; Calag 500a; [Incassum, vergebens. P. prożno/ poprożnu/ dármo/ wniwecz. Volck 286].

[»na prozne« = nadaremnie, niepotrzebnie:

~ Zwrot: »imię boże na prozne brać«: gdyſz niechce/ iako nas przykazanie wtore vczy/ abychmy imię iego naprozne brali UstKościel 75v. ~]

W przen (2): Próżne lékárſtwo gotuieſz ná rány/ Bo człowiek ták ieſt bárzo zfráſowány/ Ze ſrogich rázów/ ná zdrowiu ſzwánkuie/ Ták że go żaden lékarz nie rátuie. ZawJeft 27; PAnieńſtwá kwiátek tu leży ſchowány/ Twą ſkwápna śmierći ręką rozerwány/ Wżdy twoy iad prożny: bo ten kwiát ku wiośnie Oney oſtátney y wieczney wyrośnie SzarzRyt Dv.
α. W funkcji rzeczownika: głupiec (1): Co ma prożny czynić wodę mierzy. RejRozpr A2.
b. O ludziach i zwierzętach: bezwartościowy (6): Iż niektorzy vbłądziwſſy chwalili węże nieme/ y beſtye prożne Leop Sap 11/16; Prożnym ſię wam zſtał Kryſtus [aboliti estis a Christo] przez was ſámych/ ktorzykolwiek przez zakon bywaćie vſpráwiedliwieni/ y wypádliſćie z łáſki. BibRadz Gal 5/4.

W połączeniu szeregowym (1): iż człowiek nie tylko ieſt prożny y nikcżemny/ ále też ták ſlepy/ głupi/ y vpomy/ ze [!] ſie ſam przez ſie nigdy do Bogá nawroćić niechce CzechRozm 218.

α. Zajmujący się bezsensownym, daremnym działaniem (3): Tákżem ia przed Káſſándrą prózną wieſczką byłá GórnTroas 10.
Szeregi: »prozny a nikczemny« (1): Yzebym ia też (ieiliżebych ſie wczym naprzeciw wysławieniu moim vpſnał) dla ciebie albo fałſzywym więſzcżkiem/ albo prożnym á nikcżemnym powiadacżęm niebył nazwan. KwiatKsiąż Q2v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»prożny a szalony« (1): Fanatid Philosophi, Prożni á Szaleni Philoſophowie. Mącz 117d.

*** Bez wystarczającego kontekstu (12): Cassus, Czczy/ Prożny/ niezwykły. Mącz 38c; Inanescere pro inanem fieri [...]. Prożnym być. Mącz 167b, 167b, 475b [2 r.], 483d; Calag 327b, 500b; Calep 516b, 517a, [713]b, 1098b.

Synonimy: 1. pusty; a.α. czczy; αα. zwietrzały, wywietrzały; β. wydrożony; b. czysty; 2.b. niestrawiony; d. wakujący, wolny; 3.a. prożnujący, wolny; 4. czysty, postradany, pozbawion; 6. błędny, fałszywy, nieprawdziwy, omylny; 7. grzeszny, zły; 8. chełpliwy, darmy, dumny, nadęty, pyszny; 9. czczy, daremny, lekki, marny, nadaremny, niepotrzebny, niepożyteczny, nieużyteczny, nikczemny, zbytni.

Cf PROZNOCHLEBOWNIK, PROZNOCHOD, [PROZNOCHODY], PROZNOMODLSTWO, PROZNOMOWNOŚĆ, PROZNOMOWSTWO, [PROŻNOCHLUBNY], PROŻNOCHWALCA, PROŻNOMOWCA, PROŻNOMOWNY, PROŻNOSTRAWCA, PROŻNOZBYTNY, PROŻNY CHLEB, PRZYPROZNIEJSZYM

ZCh, AN