[zaloguj się]
[pdf]

RZADKI (207) ai

-å- (149), -a- (2); -å- : -a- GórnDworz (9:1), KmitaSpit (2:1).

comp [i sup] (nå)rzedszy (7) SienLek, Strum, GrabowSet (2), OrzJan, SarnStat, GosłCast, rzådszy (5), GlabGad (2), MurzHist, KrowObr, RejZwierc; ~ rzadszy (2) MurzHist, KrowObr, rzådszy (1) RejZwierc, rz(a)dszy (2).

Fleksja
sg
mNrzådki, rzådszy fNrzådkå, rzedszå, rzådka, rzådk(a) nNrzådkié, rzadszé
Grzådki(e)go Grzådkiéj Grzådkiégo, rz(a)dszégo
Drzådki(e)mu, nårzedsz(e)mu D D
Arzådki(e)go, rzådki Arzådką Arzådki(e)
Irzådkim I Irzådkim
L Lrzådki(e)j Lrzådkim
pl
N m pers rzådcy
subst rzådkié, rzedszé
G rzådkich, rzedszych
A subst rzådkié
inne formy
sg n G skostn - z rzådka

sg m N rzådki, rzådszy (84). ◊ G rzådki(e)go (2). ◊ D rzådki(e)mu, [nårzedsz(e)mu] (1). ◊ A rzådki(e)go (3), rzådki (1). ◊ I rzådkim (1). ◊ f N rzådkå, [rzedszå] (25), [rzådka], rzådk(a) (5); ~ (attrib) -å (15); ~ (praed) -å (10), [-a]. ◊ G rzådkiéj (3); -éj (1), -(e)j (2). ◊ A rzådką (6). ◊ L rzådki(e)j (2). ◊ n N rzådkié, rzadszé (19); -é (1), -(e) (18). ◊ G rzådkiégo, rz(a)dszégo (5); -égo (1), -(e)go (4). ◊ A rzådki(e) (6). ◊ I rzådkim (1). ◊ L rzådkim (1). ◊ pl N m pers rzådcy (1). subst rzådkié, rzedszé (19); -é (5), -(e) (14). ◊ G rzådkich, rzedszych (8). ◊ A subst rzådkié (5); -é (1), -(e) (4). ◊ skostn sg n G z rzådka (9).

Składnia comp: rzedszy niż co (1) GrabowSet, nad kogo (1) GosłCast.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Występujący w dużych odstępach czasu; rarus Mącz (12): Vereor ne literarum a me officium requiras, Obawam ſie ábyś mego rzadkiego piſánia zá złe nie przymował. Mącz 337b, 346d.

W przeciwstawieniu: »częsty ... rzadki« (1): Pomni ná onę powieść náucżonych ludźi [...]. Smutne ſerce/ gniew cżęſty/ á rzádkie weſele: Pogłádźi w krotce z świátá/ ludźi bárzo wiele. PaxLiz B3.

Wyrażenie: »rzadkie mowienie« = małomówność (1): Taciturnitas maxime commendat foeminam. Rzadkie mowienie wielmi zaleca y śliáchći białągłowę. Mącz 206c.
Wyrażenie przyimkowe: »z rzadka« = rzadko, rzadko kiedy (4): Gory ſie zákurzyły/ nád nimi ſzumiáło/ Zrzadká przebłyſkawáiąc iuż po troſze grzmiáło. RejWiz 125v; A zwłaſzczá ktorekolwiek [ptaki] máiá [!] mięſo miękkie á kruchkie/ możeſz ſye go náieść: ále ich zrzadka pożyway. SienLek 7v; [dworzanin] muśi we wſzytkim mieć miárę/ y z rzadká trefnowáć GórnDworz S3; RejZwierc 158.
a. O jednostkach czasu, w których mają miejsce jakieś zdarzenia (4): RejKup i5; w Polſzczce ták ſye ty przyſyęgi ſpoſpolitowáły/ iż rzadki tydźień kthorego by nie były. GroicPorz z3v; RejWiz 66; Rzadki dzień, żeby kilká ich v mnie nie było. CiekPotr 44.
2. Czyniący coś rzadko (2):
Wyrażenie: »w (wy)mowie rzadki« = małomówny (2): [Jezus Chrystus był] w wymowie wáżny/ rzádki/ ij mierny OpecŻywList Cv [idem [FlawHist]]; Byla marya [...] wſlouye uazna wumyſzle roſtropna wmouye rzatka PatKaz III 109; [FlawHist **6v].
3. Znajdujący się w dużej odległości od siebie; składający się z elementów daleko od siebie rozmieszczonych; rarus Mącz, Cn; intermissus Mącz; sparsus Cn (29): FalZioł I 142a; ZEby małe drobne krotkie á rzadkie vkazuią cżłowieka dobrego rozumu GlabGad O2v, O2v; Tecta intermissa, Dáleko yeden dóm od drugiego/ rzadkie domy. Mącz 226c; Raritas arborum seu sylvae, Rzadki przegolony lás. Mącz 347a; SienLek 74v [2 r.]; tym ſpoſobem przybijay ſztuki deſzczek/ iáko y v ſpodniégo [piętra]. A wſzákże wiérzchnié mogą być rzedſzé. Strum K2; Oczko 34; GórnRozm Nv; Calep 306a.
[Wyrażenie przyimkowe: »z rzadka« = w dużych odległościach: Widáć zrzadká pływáiąc po bałwániech ſrogich [apparent rari nautes in gurgite vasto I 118] Ludźi/ broni/ y ſtátków moc y ſkárbów drogich. VergKoch 9 (Linde).]
a. Luźno, nieściśle tkany, pleciony; rallus, levidensis Cn (5): á gdy przeſchną [ikry jesiotra]/ tedy ie wkładz w worek z rzatkiego płotna/ aby z nich wſzytka wilgotnoſć wyſzła FalZioł IV 35b; RejFig Cc4v; [InwMieszcz 1557 nr 74].

W przeciwstawieniu: »gęsty ... rzadki« (1): Pátrząc [...]. Kto z cżyią ſzkodą żywie/ á kto z ſwym pożytkiem/ Kto gęſtym á kto rzadkim śieie mąkę śitkiem. BielRozm 9.

Szereg: »rzadki, (a) cienki« [szyk 1:1] (2): Rarum textum, Cienka á rzadka przędzá. Mącz 346d, 345c.
b. O włosach, sierści, też o pierzu (13): PatKaz III 119; Brwi rzadkie, znamionuią proſtaka, mgłego, richło wierzącego, wſzakoż wiernego w towatzyſtwie [!]. GlabGad N5; Broda rzadka á zle obroſła mgłość przyrodzenia vkazuie GlabGad O6v, P3, P6; BielKron 264; Deplumis, Króm piérza być/ Albo rzadkie piérze máyący. Mącz 306c, 32c, 346d, 347a; Oczko 34; KochBr 151; Calep 895b.
4. O konsystencji (41):
a. O ciałach stałych: nieścisły, niezbity; porowaty, gąbczasty; fistulosus, spongiosus Mącz (11): CZemu ięzik ma w ſobie pori, to ieſt dziurkowati ieſt wſzytek á rzadki GlabGad C4v; Cżemu ciało płuc ieſt rzadkie á iako gębka dziurkowate. GlabGad E, E3v; Oczko 34; Fistulosa terra, Rzadka á piaſcziſta ziemia/ która bywá poſpolicie nieurodzáyna Mącz 129a; Strum O2; [ReuchlinBartBydg C5].

W połączeniach szeregowych (1): Fungosus, Grzibiáſty/ Rzadki/ miętki yákoby Grzib álbo gębká Mącz 140c; [ktore [powietrze] też iſtnośćią ſwą dawa pomoc wſzyſtkim rzecżam roſtącym/ cżyniąc ie rzedſze/ lżeyſze y ſubtelnieyſze Cresc 1571 3].

W porównaniu (2): Spongiosus, Dziuráwy/ rzadki by gębká. Mącz 410c, 129a.

Szeregi: »miękki i rzadki« (1): Cżemu w wątrobie ieſt tak miękkie mięſo y rzadkie. GlabGad Ev. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

[»rzadki, otworzysty«: która to complexia ieśli więcéy ma ogniá álbo gorącá, więcéy chęći, ćiáło słábszé, rzedszé, otworzystszé, rychléy temu iadowi podléga OczkoPrzymiot 9 (Linde).

»puchlny i rzadki«: Nie źle też będźie piaſku grubego k niey [ziemi] przymieſzać aby tym puchlnieyſza byłá y rzedſza. Cresc 1571 398.]

»rzadki a subtylny« (1): ktore [pary jadowite] przez ocży iako przez rzadką rzecż á ſubtilną maią richleyſie [!] przeſcie niżli przez inſze cżłonki GlabGad B6v. [Ponadto w połączeniu szeregowym.]

b. O cieczach i papkach: zawierający dużo wody, cieczy, płynny, wodnisty; papkowaty; dilutus, fluidus, iureus, liquidus, sorbilis, subtilissimus, tenuis Cn (27): FalZioł V 36, 82, 89, 94; Bowiem mąka pſzenna dla ſwey miałkoſci ieſt barzo tłuſta y rzadka, przeto ſie barzo rozpuſzcża trzimaiąc ſie ſwą lipkoſcią. GlabGad G7, D7v, H5 [2 r.]; Rzadkie łáyná nieiáko paląc álbo koląc Ogonicę: Krwáwey niemocy ſye trzebá oſtrzegáć. SienLek 20; Rzadki mocz á blády/ mdłość przyrodzenia známionuie w ćięſzkiey niemocy. SienLek 24v, 27 [3 r.], 54, S[ss]4v, Vuu, Vuu2, Vuu3; Calep 429b; [A to też trzebá wiedzieć/ iż przednieyſzy [olej]/ iáko ten co ieſt rzetſzy ku lekárſtwam należy SienHerb 576b].

W przeciwstawieniach: »gęsty (2), miąższy ... rzadki« (3): To ziele ma mocz ſcieńcżaiączą z materijey gęſthey rzadką vcżynić FalZioł I 94c; GlabGad D7v, G8v.

W porównaniach (2): náthłucz kádźidłá y Aloe zá rowno/ á roſtworz białkiem on proch iż będźie iáko rzadkie ćiáſto SienLek 145, 20.

Szeregi: »ani (nie) rzadki ani gęsty« [szyk 1:1] (2): Trzeba też mieć wzgląd na mleko Mamki/ aby nie było ſmiade/ ſinę [!] [...]. Niema też być barzo rzadkie/ ani barzo gęſte. FalZioł V 36; SienLek 25. [Ponadto w przeciwstawieniach 2 r.]

»rzadki a płynący« (1): Cżemu mleko wypuſzcżone z pierſi gdy bywa gęſte á miąſſze znamionuie otroka, zaſię rzadkie á płynące znamionyie [!] dziewkę. GlabGad D7v.

α. W funkcji rzeczownika: »rzadkie« (1): Wyſarkniſz rzadkie treſtką/ że ſkorká zoſtánie RejFig Bb.
c. O ciałach lotnych (3): á to gdy takowy wiatr [znajdujący się w skorupie jaja] rozpuſci ſie od ognia yż bywa rzadſzy, á tak gdy niema mieſtcza gdzie by ſie rozſzedł gwałtem rozrywa ſkorupę GlabGad H7v; WitosłLut A3v; SzarzRyt Cv.
5. Nieliczny, nieczęsto spotykany (w czasie i przestrzeni); infrequens, rarus Cn (98): BierEz I2; nye yeſt rzecz uyelka pokornym bycz wzgardzenyu bo rzatka a uyelka byua pokora ueczczy kto będącz yſz yą ma PatKaz III 108v; FalZioł V 39v; RejPs 73; MurzHist Q2v; BielKom A4; iż rzadka ſpráwá tą drogą idźie/ iákoby wedle Práwá właſnie idź miáłá GroicPorz B4; Widzimy iż bráth brátá radby w cżym mogł podſtąpił á oſzukał/ ále thám y s przyrodzenia rzadka zgodá. RejZwierc 78; BielSpr 69; SkarŻyw 473; Ale pobożność y cnotá/ Rzadkié przypadki żywotá Czyni KochMRot B3; Rzedſze źiołká puſzcżone/ Z źiemie/ ná Wioſnę/ niż zdrády rzecżone. GrabowSet R3v; OrzJan 54, 93; WujNT 270 [2 r.]; SarnStat 862; PowodPr 48; Im dáry w człowiecze od Bogá więtſzé, tym drożſzé y rzedſzé GosłCast 3; SkarKazSej 666b; [PowodKaz G].

rzadki miedzy kim (1): iż onych pierwſzych cżáſow kośćioł/ y nowy TEſtáment żadnego zgołá ſlubu nie znał/ nie tylko żeby miał pozwáláć y dopuſzcżáć ſlubu Pánieńſkiey cżyſtośći/ ták bárzo miedzy ludźmi rzadkiey ReszPrz 35.

Ze zdaniem podmiotowym zaprzeczonym: prawie zawsze tak (2): że ſie iuż máło nie wſzyſtki króleſtwá obeſzly tą niezgodą o wiárę/ y rzadkié któréby iákiéy znácznéy klęſki nie wźięło. KochWr 39. Cf N sg f.

N sg f w funkcji orzecznika: »rzadka« [ze zdaniem podmiotowym] (1): Aleć to rzadka/ áby ſye Szczuká nie miáłá w Stáwie trzéć. Strum Q.

W połączeniu szeregowym (1): Ten też trybunał [Boży] ieſzcze nie ma doſkonáłey ſpráwiedliwośći. Bo táki ſąd Bozki ieſt rzadki/ nierychły/ odwłoczny SkarKaz 2b.

W przeciwstawieniu: »rzadki ... pospolity« (1): Rzadkich ſie rzecży wſtydamy/ Poſpolite zá nic mamy. BierEz H3v.

Przysłowia: Rzadkieć ieſt czo dobre ieſth. BielŻyw 130.

[á rzadka [bywa] zgodá myedzy głádkośćią á cżyſtośćią/ á ták rzadka/ iáko rzadko cżarnego łábęćiá maſz vzrzeć. LorichKosz 66 (Linde).]

Fraza: »(co) (jest) rzecz rzadka« [szyk zmienny] (3): RZadka rzecż [...] pokorá w młodym/ y gdy ſię náyduie/ podziwienia godná ieſt SkarŻyw 136; GostGospSieb +3; WysKaz 42.
Wyrażenia: »rzadki ktory« (1): iż był záwżdy zábáwion towárzyſtwem á muzyką ták z nátury/ że rzadkiey ktorey nie vmiał. RejZwierc 274v.

»rzadkie trefunki« (2): Rzadkie tho ſą trefunki ná ſwiecie. GórnDworz Bb3, Bb3v.

Wyrażenie przyimkowe: »z rzadka« = w nielicznych wypadkach (2): Ze z rzadká przyiaćielá cáłégo doznamy/ Choćia ſye ſobie názbyt częſto zálécamy. PudłFr 64.
~ Fraza: »z rzadka się trafi(a)« (1): GosłCast 46; [Z táką go ochotą Grzegorz dzieſiąty ná ten wyſoki vrząd podnioſł/ iż go zaraz/ co ſię z rzadká tráfia/ miedzy ſtárſze y pierwſze Kárdynały [...] policżył. SkarŻyw 653 (Linde)]. ~
a. O ludziach: mało kto; nemo, nullus, perpaucus Modrz [w tym: pl (1)] (63): Rzadki/ powiedáią/ Ptak Fenix ná ſwiećie/ ále dáleko rzádſzy Rzymſki Kxiądz tzyſty. KrowObr 228v; BielKron 255; GórnDworz Mv, Y4; Rzadki potomek oycá w tym celuiąc ſwego/ Zeby on miał vgodźić we wſze ſpráwy iego. MycPrz I B2v; SkarŻyw 392; bo Młynárze á Miernicy nawiętſzy złodźieie/ y rzadki nie złodźiey GostGosp 140; OrzJan 54.

rzadki z kogo (1): Pátrzayże [...] Tego ſwiátá chytrego ná wſzem obłudnego. Iáko ná nas ſzyroko tę ſiatkę rozbiya/ A rzadki z nas chociay wie ktory ią omiya. RejWiz 103v.

Ze zdaniem podmiotowym lub przydawkowym (32): (koment) Iamci twoy [Ps 118/94] Czuſz wierny ſluga bo rzadki ktori to może rzecz iamci twoy. WróbŻołt oo7v; RejPs 79; RejRozpr Bv; RejKup Fv; Ze rzadki ktoryby ſtrzegł ſwoiey powinnośći/ Snádnie káżdego zwiodą przypádłe chćiwośći. RejWiz 36v, 40, 103v; ábowiem thám [w Egipcie] niewiáſty ták ſą płodne iż rzadka ktoraby iedno dzyecię miáłá przy porodzeniu/ ále dwoie rázem/ troie/ cżworo BielKron 8v; GórnDworz F8v, I5, N5v, Ee4; CzechRozm 127v; KochTr 23; Ale rzadki/ coby tę powieść Homerowę/ Przypuśćiwſzy do vſzu/ wlepił ſobie w głowę. KochFrag 15; rzadki/ któryby to był ná ſobie przełomił/ żeby był w téy mierze według náuki ſwéy ſie záchował. KochFrag 47; WyprPl A2v; A żeby Rzeczypoſpolitey dobrze było: rzadki coby ſzczerze o tym myślił. SkarKazSej 694a. Cf Przysłowie, Frazy.

~ Ze zdaniem zaprzeczonym: prawie każdy tak (10): RejRozpr I; Pátrzay kiedy on Iozeph przyſzedł ná pokuſy/ A wierz mi iż rzadki w tych kto zbłądzić nie muśi. RejWiz 135v; Leop *B4v; BielKron 319v; Ale iż rzadki ieſt człowiek/ ktoryby niemiał w ſobie niektorey częśći chorey/ przeto [...] SienLek 4v; RejZwierc 267v; CzechEp 229 [2 r.]; KmitaSpit C6 [2 r.].

W charakterystycznym połączeniu: barzo rzadki (5).

Może należy rozumieć jako wyrażenie: »rzadki kto, ktory« (3:2): A drugie [tj. niewolników]/ zwłaſzcżá co nacudnieyſzey formy álbo oblicża/ obracáią ná brzydliwe vcżynki okleſniwſzy ie/ thák iż rzadki ktory żyw zoſtánie. BielKron 261v, 263v; iż rzadki ktory przydzie do tey doſkonáłośći/ do ktorey go dobre przyrodzenie iego wiedzie GórnDworz G6v; A wżdy to [skarby fortuny] ſmacżny wrzod choć bárzo boli/ á rzadki to ktho nań ſzuka lekarſtwá iákiego. RejZwierc 133; ModrzBaz 140v. ~

Połączenie: »rzadki (...) bez« = rzadko się zdarza, aby nie miał (1): Rzadki pánoſzá bez iedwabiow/ bez poſzoſtnych koni SkarKazSej 704b.

Przysłowie: Rządki [!] przyiaćiel/ á ledwo doznány By trwał/ gdy cżłowiek/ fráſunkom podány GrabowSet I4v.
Frazy: »rzadkiego (...) najdzie(sz) [który a. co]« [szyk zmienny] (4): CzechRozm 128; A Biſkupá záś nie naydźie żadnego/ á Kśiędzá rzadkiego/ ktoryby ſię [...] pracámi świeckiemi więcey niż kośćielnymi zábáwiáć nie miał CzechEp 229, 229, 358.

»rzadki by się obrał [który]« (1): Czoć ſie tknie ſlachetney paniey Nie myliſz ſie na cznocie iey A rzadka by ſie obrała Ktora by ſnią porownała W ſtatku w wierze y w ſtałoſći RejJóz G4v.

[»rzadkiego nie znać [aby nie]« = prawie każdy jest: iáko gdy v nas Niemiec/ ábo Włoch/ ięzykiem náſzym mowi ábo piſze/ poſpolićie ſwey rzecży nátrąca/ á rzadkiego nieznáć áby nie cudzoziemiec. BudArt a4.]

Wyrażenie przyimkowe: »z rzadka« = mało kto, niewielu, nieliczni (2): Lecz ſye z rzadká mąż dobry ná woynie vchrónił Smierći PudłFr 45.
~ Wyrażenie: »z rzadka kto« (1): Bo teraz prawdę z rzadká kto rad widźi/ Więc ſye Sátyrem tákże káżdy brzydźi. PudłFr 7. ~
α. W funkcji rzeczownika [w tym: jako podmiot w zdaniu (14), jako dopełnienie (1)] (15): RejKup m4v; KrowObr 82; RejWiz 59; wſzák vyzrzyćie/ że rzadki z Seymu/ álbo hnet po Seymie/ poiedźie Gołotą do domu. OrzQuin C2v; żadna rzecz przed náſzym żárłoctwem ſye niewyśiedźi/ á przeto też rzadkiemu lekárze pomagáią SienLek 18; PaprPan Ff2; To imię cnotá w vśćiech máią/ ále rzecż ſámę/ [...] bárzo rzadcy znáią/ á ieſzcże tych mniey/ ktorziby iey ſpráwámi doſięgli. ModrzBaz 12; Bo rzadki ſię będźie gárnął do cnoty/ gdy vyrzy/ bogáctwá w więtſzey cżći y wadze być/ niżli ſámę cnotę ModrzBaz 44v; KlonKr B4; SkarKaz )(3; Pierwey rzadki miał piwo w domu: á teraz winem piwnice wáſze woniáią. SkarKazSej 666b, 662a; [SkarKaz 223b (Linde)].

Połączenie: »nie każdy ... rzadki« (2): Bo o piſmie nie káżdy wie/ á bárzo rzadki ie rozumie. SkarKaz 418a, 118b.

Szereg: »żaden abo rzadki« (1): Pomnicie ná to cżyiſcie ſłudzy á cżyiſcie ſprawce ſą/ á od kogoſcie tu ſą przełożeni [...]. Wiem że żaden ábo bárzo rzadki máło pomyſla ná to RejPos 253.
b. O tekście (1): O Spráwách ábo dzieiách inſzych Apoſtołow rzadka bárzo ieſt wzmiánká w piśmie świętym WujNT 515.
6. Niezwykły, osobliwy, niespotykany, wyjątkowy, szczególny, nadzwyczajny, cenny; insolens, insolitus Mącz, Calep; inopinatus, novus, paradoxus Mącz; insuetus Calep (18): KrowObr 228v; Paradoxum, vel paradoxus, Latine inopinatum, inopinatus, Nád mniemánie rzadki to co yeſt nád poſpolite mniemánie/ widzenie y rozum ludzki. Mącz 276d, 66c, 251c; RejZwierc 78; Calep 543b; WujNT 293; Przy twych Dekretách prawdá z pobożnośćią Záwſze przebywa/ [...] Ktore ſą [...] nád złoty Kruſzec ważnieyſze/ y rzadkie kleynoty SzarzRyt A3v; [HerbLek D2v (Linde)].

W połączeniach szeregowych (5): Lac Gallinaceum, Rzecz oſobliwa rzadka á koſztowna/ wielkie ſzczęście y bogáctwa. Mącz 142b, 95b, 265d, 399a; Nád Iozephá záśię [...] co drożſzégo? co chwalnieyſzégo? co rzedſzégo? GosłCast 3.

Szeregi: »rzadki a dziwny« [szyk 1:1] (2): Sphinx, [...] Bárzo dziwne á rzadkie zwierzę z rodzáyu/ małp Mącz 408a, 445c.

»rzadki i niezwykły« (1): Rarum et insolitum, Rzadkie y niezwykłe. Mącz 399b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Wyrażenie przyimkowe: »z rzadka« = wyjątkowy (1): bo SIS bárzo mśćiwy/ Strzelec z łuku/ y z rzadká kozak oſobliwy. KmitaSpit C5v.
W przen (1): A Philozoph nápiſał: iż rzadki ieſt ptak Fenix ná ſwiecie/ ále tho ieſzcże rzadſzy ptak miedzy brácią zgodá. RejZwierc 78.
*** Bez wystarczającego kontekstu (7): Rarus, Rzadki/ niegęſty. Mącz 346d, 82a, 347a; Calag 437a; Raresco, Rarum fio, sive extenuor – Rzadkim ſie ſtawam, rzedzeię. Calep 895b, 789a, 895a.

Cf [RZADKOKRAJNY], RZADKOWŁOSNY, RZADKOWŁOSY

LWil