Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZESKOCZYĆ SIĘ

Następne hasło: PRZESKORA »

PRZESKOK (18) sb m

e oraz o jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	przeskok	przeskoki
G		przeskok(o)w
A	przeskok	przeskoki
L		przeskokach
V		przeskoki

sg N przeskok (2). ◊ A przeskok (1). ◊ pl N przeskoki (2). ◊ G przeskok(o)w (3). ◊ A przeskoki (8). ◊ L przeskokach (1). ◊ V przeskoki (1).

Sł stp brak, Cn: przeskoki, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

Znaczenia

1. Przeskoczenie, przemieszczenie się z miejsca na miejsce skacząc; przen (6)
- a) Gwałtowna zmiana, nagły zwrot (2)
- b) Inwersja; środek stylistyczny polegający na celowym przestawieniu szyku wyrazów w zdaniu (1)
2. Wąska dróżka, przejście, przesmyk, szlak (12)
- Przen (11)
  - a) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1)
  - b) Wybieg, fortel, sztuczka (w pl) (9)
  - c) Drogi ciał niebieskich (1)

1. Przeskoczenie, przemieszczenie się z miejsca na miejsce skacząc; przen (6):

przeskok czego (1): iż choćia z opoki/ Pobrzeżne pſuią śćiány/ Morſkich wáłow przeſkoki: Ták y mnie/ wielkie á głębokie rány/ Cżynią/ grzechy brzydliwe GrabowSet H4.

przeskok od kogo do kogo, skąd dokąd (1): Dáleki przeſkok po prawdźie/ od Piotrá do Biſkupá Rzymſkiego/ z onego mieyſcá kędy Chriſtus rozmawiał z vcżniámi ſwymi/ áż do Rzymu. NiemObr 49.

Wyrażenia przyimkowe: »na przeskok« = pobieżnie, byle jak (1):

~ W połączeniu szeregowym (1): żeby nic ſkwápliwie, nic ná przeſkok, áni ná ſzort Sędźia nie ſądźił. SarnStat 790. ~

[»na przeskok« = przeskakując z tematu na temat: A tak dlatego nic teraz nie piszę ku krolewi jego m⟨iłości⟩, [...] ale tylko maluję ku W⟨aszej⟩ M⟨iłości⟩ na przeskok. ListyPol I 1547/394, I 1547/399.]

a) Gwałtowna zmiana, nagły zwrot [czego] (2): Słońce świecące; Wſzech żywiołow przeſkoki; Wiátry/ gromy/ obłoki; Zimny y ćiepły cżas/ y dżdże mocżące; [...] Ku wiecżney chwale Páńſkiey/ nieśćie głoſy. GrabowSet V4v, O.

b) Inwersja; środek stylistyczny polegający na celowym przestawieniu szyku wyrazów w zdaniu (1): Hyperbasis – Przeskok. sive hyperbaton. Latine transgressio verbi Calep 494b.

2. Wąska dróżka, przejście, przesmyk, szlak; via Mącz, Cn (12):

[W połączeniu szeregowym: ktorzi [poddani] náchodziwſſy ſye doſyć zá pánęm ná myſliſtwie ſzáleiącym/ po przykrych gáiách/ po leśiech/ po oſtępach/ po doliznách/ po gorách/ po przeſkokách/ nic nieſpráwiwſſy/ [...] muſſą ſye do domow ſwych powrácáć. LorichKosz 134 (Linde).]

Wyrażenie: »przeskoki na prost« = drogi na skróty (1): po nich [wyjechał] Biſkup Zágábáeńſki/ themu niedziw iáko kſiędzu bo wiedział przeſkoki ná proſt BielKron 309v.

Przen (11):

a) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1): Iuż teraz bárzyey obá [gracze] ná ſię ważą/ Przeſkoki lepſzą opátruią ſtrażą. KochSz B4v.

b) Wybieg, fortel, sztuczka (w pl) (9):

przeskoki ku czemu (1): Noscere omnes vias pecuniae, Vmieć wſziſtki przeskoki ku nabywániu pieniędzy. Mącz 492b.

przeskoki w czym (1): Tenere vias omnes amoris, Wſziſtki przeskoki widzieć w miłośći. Mącz 492b.

przeskoki czyje [w tym: pron poss (3), G [sb] i pron (2), ai poss (2)] (7): BielKom D3, F3v; y prośił ich [Zopiryus Babilończyków] o pomoc przećiw ſwemu okrutnikowi [tj. Dariuszowi]/ vcżynili to rádzi/ rozumieiąc iż on iego przeſkoki wiedzyał BielKron 116, 324v; bo dziwne ma fortuná ſwoie przeſkoki. BielSpr 35v; CiekPotr 53; Nie rozumie nieborak przeſkokow łotrowſkich. KlonWor 60; [Chábriás mienił te być naylepſſe á práwe hethmány/ ktorzy ſye przeſkokow y inſſych rzecży á ſpraw wſſyćkich nieprzyiaćielſkich vmieli doſtátecżnie wywiedzieć LorichKosz 153v (Linde), 55v; ale my iuż waſzych Miniſtrow przeſkoki wiemy. HerbOdpow Oo6v; GrzegŻarnPos 1597 80 (Linde)].

[Szereg: »zdrady i przeskoki«: Wieleſmy tedy powinni Pánu ſwemu/ że nam tákowego Miſtrzá Chytrego [tj. szatana] zdrády y przeſkoki iego odkrył y oznaymił. GrzegŻarnPos 1597 80 (Linde).]

c) Drogi ciał niebieskich (1): Ale mu dał [Bóg człowiekowi] táki ſmyſł/ y rozum wyſoki/ Ze też może rozeznáć/ gwyazdecżne przeſkoki. HistHel ktv; [A kák [!] náſzá wola ieſt/ ábyś ſię ty Beliále gotował w poſelſtwie do niebá/ iáko ten ktoryś thám iuż świádom wſzythkich przeſkokow niebieſkich/ y dobrze drogę wieſz PostępekPrCzart 47].

ALKa