Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZEWYBORNOŚĆ

Następne hasło: PRZEWYCIĄŻAĆ »

PRZEWYBORNY (30) ai

e oraz o jasne.

comp i sup (3+8) przewyborni(e)jszy; sup przenå(j)- (7), nåprze- (1); przenå(j)- : nåprze- SkarJedn (1:1); nå- (7), nåj- (1); nå- : nåj- LatHar (4:1). [Ponadto w funkcji sup: przewyborny z [ilu], przewyborniejszy miedzy wszytkim ...]

Fleksja

sg
m	N	przewyborny	f	N	przewybornå	n	N	przewyborn(e)
	G			G	przewyborn(e)j		G	przewyborn(e)go, przenåwyborniejsz(e)go
	A	przewyborny, przenåwyborni(e)jszy, przewyborni(e)jsz(e)go		A			A	przewyborn(e), przenåwyborni(e)jsz(e)
	I			I			I	przenåwyborni(e)jszym
	L	nåprzewyborni(e)jszym		L	przewyborn(e)j		L
	V	przenåwyborni(e)jszy		V			V	przewyborn(e)

pl
N	m pers	przewyborni
N	subst	przewyborn(e)
G		przewybornych, przewyborni(e)jszych, przenåwyborni(e)jszych
A	subst	przewyborn(e)
I	m	przewyborn(e)mi

sg m N przewyborny (6). ◊ A przewyborny, przenåwyborni(e)jszy (2), przewyborni(e)jsz(e)go (1). ◊ L nåprzewyborni(e)jszym (1). ◊ V przenåwyborni(e)jszy (1). ◊ f N przewybornå (1). ◊ G przewyborn(e)j (2). ◊ L przewyborn(e)j (1). ◊ n [N przewyborn(e).] ◊ G przewyborn(e)go, przenåwyborniejsz(e)go (2). ◊ A przewyborn(e), przenåwyborni(e)jsz(e) (2). ◊ I przenåwyborni(e)jszym (1). ◊ [V przewyborn(e).] ◊ pl N m pers przewyborni (1). subst przewyborn(e) (1). ◊ G przewybornych, przewyborni(e)jszych, przenåwyborni(e)jszych (5). ◊ A subst przewyborn(e) (2). ◊ I m przewyborn(e)mi (1).

Sł stp, Cn brak, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Intens. od „wyborny” ‘znakomity, wybitny, wyróżniający się, lepszy od innych’ (30)
- a. O ludziach (11)
  - α. Ze względu na zalety osobiste (9)
    - αα. Ze względu na umiejętności i zasługi (7)
    - ββ. [Ze względu na urodę]
- b. O produktach i wytworach oraz ich cechach: wysokiej jakości (12)
  - Przen (3)
  - α. O lekarstwie: skuteczny (1)
- c. O ziemi: żyzny, obfitujący w bogactwa (4)
- d. [O zwierzęciu]
- e. O działaniu: najwłaściwszy (3)
2. [Niezwykle silny, intensywny]

1. Intens. od „wyborny” ‘znakomity, wybitny, wyróżniający się, lepszy od innych’; electus, valde bonus Vulg; bonus, optimus PolAnt; cardinalis, cardineus, lectissimus, praestantissimus, primarius Mącz (30):

a. O ludziach (11): Cardineus. Et, Cardinalis, Pirwſzi/ Przewyborny. Mącz 38c, 187b.

α. Ze względu na zalety osobiste (9): Wyśćie [święci męczennicy] poſpolići ſą rodzáiu ludzkiego ſtroże/ [...] przewyborni prozb y żądánia náſzego ſpolni pomocnicy/ poſłowie do Boga przemożni. SkarŻyw 208; [Ieſt ieſzcże niewymowna licżba przewybornych białychgłow/ ktore niewymownym wſtydem ſwym y miłoſcią małżenſką/ dáleko męże przeſzły AgrWirzb Gv].

Szereg: »przewyborniejszy i nawiętszy« (1): zá cżáſu [...] Klaudiuſzá opátrzność łáſki Bożey przewybornieyſzego y nawiętſzego nád Apoſtoły [tj. św. Piotra]/ wielkośćią wiáry y zaſługi cnoty [...] do Rżymu poſłał. SkarJedn 70.

αα. Ze względu na umiejętności i zasługi (7): Homerus, Przewyborny Poeta Grecki. Mącz 157b, 322a; Powiedáią theż iż v niektorych przewybornych málárzow ſtárych/ byłá przepowieść thá. [...] GórnDworz F; LatHar 446; [co ſie tycże zábićia oycá mego/ [...] tedy ſie to niełátwie sſtáć może. Abowiem on przenawybornieyſze Rycerſtwo około śiebie ma/ ktorzy go ſtrzegą iáko oká w głowie HistOtton 87].

Szeregi: »przewyborny a misterny« (1): Effector et Magister dicendi praestantissimus, Przewyborny á miſterny wymowcá który też yuż vmié náuczić. Mącz 115b.

»przewyborny i przebrany« (1): poráził [Aod] dzieśięć tyſięcy Moábitow/ ludzi przewybornych/ y ná woynę przebránych. SkarŻyw 559.

»przedni a przewyborniejszy« (1): y przy nim [cesarzu greckim przyjechało] wiele Metropolitow y Biſkupow Greckich/ y innych przednich á ſprzewybornieyſzych [!] Doktorow SkarJedn 267.

ββ. [Ze względu na urodę: Dilectus meus candidus ⟨et⟩ rubicundus Myly moy byalÿ cvdnÿ: rvmyonÿ electus ex millibus ſthyſſączow przevybornÿ TomZbrudzBrul Cant 5/10.]

b. O produktach i wytworach oraz ich cechach: wysokiej jakości (12): Leop Ios 7/21; Dla wonnośći przenawybornieyſzych máśći twoich/ [...] á przetoż ſię ćiebie rozmiłowáły dźiewecżki. BibRadz Cant 1/2; BielKron 283; Pan chcząc wino vcżynić wodę przynieść roſkázuie [...]. Wſzákże on przedſię z oney wody przewyborne wino vcżynić racżył RejPosWstaw 44; BudBib Deut 12/11; Ziemię wnim [w raju] vcżynił wyſoką/ piękną [...] y zioły ią/ [...] tákże y drzewy rozſadzonemi/ z owocy przewybornemi/ oſadził. SkarŻyw 259; On [Bóg] ogránicżył ćię pokoiem: on náſyca ćię przenawybornieyſzym zbożem. LatHar 383; [TomZbrudzBrul Gen 23/6, Ex 14/7; SienHerb 575b; Też co ſie tycże drzewá [tj. kopii]/ ieſt przewyborne oſtre á mocne v nas HistOtton 52v].

Wyrażenie: »przewyborny smak« (1): bo ná onym wymyſlonym obiedzye/ iż ſie ze wſzytkim wydwarzáią potráwy przewybornych ſmákow cżynią/ więc thego prętko ſyt cżłowiek GórnDworz F.

Przen (3): Y ieſzcże tenże Apoſtoł [tj. św. Paweł]/ przenawybornieyſzego naśienia ſłowá Bożego nie rozśiewał/ kiedy P. Bog przez Moyzeſza/ w ſtárym zakonie/ troiákie dźieśięćiny dáwáć roſkázował. LatHar 128, 120, 231; [SDrowaſz panno d{rzewo} płodne dla owoczy przewiborne TekstyPol 132].

α. O lekarstwie: skuteczny (1):

W porównaniu (1): [Izajasz] podawał náuki iákoby nieiakiego lekárſtwá przewybornego/ gdźie w ludźiach bacżył iákie niedoſtátki wedle potrzeby. BibRadz I 353v.

c. O ziemi: żyzny, obfitujący w bogactwa (4): Wiedzćieſz tedy żeć nie dla wáſzey ſpráwiedliwoſći oſiádłość oney przewybornej źiemie będźie wam daná od Páná Bogá waſzego/ gdyżeſćie wy ſą ludźie twárdego kárku. BibRadz Deut 9/6, Ios 23/13; Powiedzćie oycu memu o chwale y páńſtwie moim/ [...] á ia wam dam dobrá wſzytki Egiptu/ y oſádzę was ná źiemi przewyborney w tym kroleſtwie. SkarKaz 245a.

Szereg: »przewyborny i obfity« (1): Ruſzywſzy ſię tedy ku Gácor [...]/ ſzukáli páſtwiſká bydłu ſwemu. Y náleźli przewyborne y obfite paſze [pascuum pingue et bonum] BibRadz 1.Par 4/40.

d. [O zwierzęciu:

W porównaniu: Y włożyli śiwego ſtárcá/ iáko báráná przewybornieyſzego miedzy wſzytką trzodą/ związánego ku ofierze ná drwá ony SkarŻyw 85.]

e. O działaniu: najwłaściwszy (3): Wtym ſpoſobie rządzenia [tj. monarchii]/ iáko w naprzewybornieyſzym/ poſtáwić chćiał P. Bog ſwoy święty kośćioł SkarJedn 55, 63; Bo zakony y klaſztory ſą záſzcżycenie doſkonáłośći nowego zakonu/ cżąſtká przewyborna/ y lepſze ono bez ktore^go kośćioł by Boży zupełnośći ſwey niemiał SkarŻyw 463.

2. [Niezwykle silny, intensywny: áby ták ſmierći Kryſthuſowey/ y przewyborney iego oycowſkiey ku nam miłośći pámiątką/ ku dzięk cżynieniu [...] modlili ſie tym zápáliśćiey WizFałeczDucha 22v.]

Synonim: 1. przeznamięnity.

LWil