Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [PRZYŚPIECH]

Następne hasło: PRZYŚPIESZAĆ »

PRZYŚPIEĆ (10) vb pf i [impf]

W praet -åł, -ał-, -ål-.

Fleksja

indicativus
fut
	sg
1	przyśpię

praet
	sg		pl
3	m	przyśpiåł	m pers	przyśpiåli
3	f	przyśpiała	m an

plusq
	sg
3	m	był przyśpiåł

imperativus
	sg
2	przyśpi(e)j

conditionalis
	sg
3	f	by przyśpiała

[praes 1 sg przyśpię.] ◊ fut 3 sg przyśpieje (4). ◊ praet 3 sg m przyśpiåł (1). f przyśpiała (1). ◊ 3 pl m pers przyśpiåli (1). ◊ plusq 3 sg m był przyśpiåł (1). ◊ imp 2 sg przyśpi(e)j (1). ◊ con 3 sg f by przyśpiała (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

I. pf (10)
- A. Intransit (9)
  - 1. Przyjść, przybyć (2)
  - 2. Nastąpić, nastać (5)
    - a. [O czasie]
    - b. O wydarzeniach w życiu ludzkim (5)
  - 3. Osiągnąć powodzenie, szczęście (1)
  - 4. Szybciej dojść do skutku (1)
- B. Transit. Przyspieszyć, sprawić, że coś nastąpiło wcześniej (1)
II. [impf Spieszyć się (1) ]

I. pf (10):

A. Intransit. (9):

1. Przyjść, przybyć (2):

przyśpieć k czemu (1): A gdy k iedney gorze przyśpiał/ Ziął z śiebie koſz y pośiedział BierEz B.

Zwrot: »przyśpieć na pomoc« (1): Boże przyśpiey ná pomoc moię SkarŻyw 414; [SkarKaz 406a (Linde)].

2. Nastąpić, nastać (5):

a. [O czasie: Siedzą czasem w leśnym chłodzie, Przy strumiennéj zimnéj wodzie, Kiedy południe przyśpieje, A gorące słońce grzeje. ZbylWieś 16.]

b. O wydarzeniach w życiu ludzkim (5): kiedy przyſpieie włos śiwy/ á cżłowiek ná doł idzie/ vpuſzcżáiąc to w cżym ſie kochał/ á wſtępuiącz w ſtárość iáko w ziemię/ áby [...] GórnDworz H6; A thák Dworzánin/ zwycżáiem naprzod ma włudzić w páná cznothy. ktory to zwycżay/ będzie mogł żądze/ á chćiwośći/ poki gruntowny rozum nie przyſpieie rzędzić/ y ku dobremu nákierowáć. GórnDworz Hh4; Każ wino nośić/ póki beczká leie/ Póki wiek ſłuży/ á śmierć nie przyſpieie. KochPieś 43; ArtKanc R20; Ták długo Niemcy w Inflanćiech paſtwili ſię nád vbogą Szláchtą/ nád poddánemi/ [...] áż pomſtá Boża prżyśpiáłá/ że y źiemiá Inflancka vćierpiawſzy śiłá/ z Niemieckiego regimentá wyſzła GórnRozm Dv.

3. Osiągnąć powodzenie, szczęście [cf Sł stp s.v. znacz. 2.] (1): [Jezus] śmierć podiął/ wſpomionął/ cżłowieká pierwſzego. ieſzcże trudy ćierpiał bezmiernie/ ieſzcże był nieprzyśpiał zá wierne [lege: zawierne ‘prawdziwie’]/ áliſz ſam Bog zmartwychwſtał. SkarŻywBog 357 [idem] [HerbOdpow C].

4. Szybciej dojść do skutku (1): Cálchás mówi/ náſz wyiazd tym kſztałtem przyśpieie/ Kiedy z Hektorá popiół po morzu rozśieie. GórnTroas 45.

B. Transit. Przyspieszyć, sprawić, że coś nastąpiło wcześniej [co komu] (1): bo ini podleyſzy tym ochotniey zá ták zacnymi hetmány idąc/ zwyćieſtwo nam przyśpiali. SkarŻyw [407].

II. [impf Spieszyć się (1): Przyſpię/ Accelero. Volck Vvv4b.]

Formacje współrdzenne cf ŚPIEĆ.

Cf PRZYŚPIAŁY