[zaloguj się]
[pdf]

PRZYWRACAĆ (65) vb impf

W inf -wra-; w pozostałych formach -wrå- (18), -wra- (16); -wrå- KromRozm III, LubPs, GroicPorz, GórnDworz, KuczbKat, BudBib, ModrzBaz, SkarŻyw (2), StryjKron, ArtKanc, WujNT (4); -wra- OpecŻyw, KrowObr (2), CzechRozm; -wrå- : -wra- Mącz (2:2), SarnStat (1:10); drugie a jasne.

Fleksja
inf przywracać
indicativus
praes
sg pl
1 przywråcåm przywråcåmy
2 przywråcåsz
3 przywråcå przywråcają
praet
sg pl
2 m -ś przywråcåł m pers
3 m przywråcåł m pers przywråcali
f przywråcała m an
conditionalis
pl
3 m pers by przywråcali

inf przywracać (5). ◊ praes 1 sg przywråcåm (2). ◊ 2 sg przywråcåsz (1). ◊ 3 sg przywråcå (34). ◊ 1 pl przywråcåmy (11). ◊ 3 pl przywråcają (1). ◊ praet 2 sg m -ś przywråcåł (1). ◊ 3 sg m przywråcåł (2). f przywråcała (1). ◊ 3 pl m pers przywråcali (1). ◊ con 3 pl m pers by przywråcali (1). ◊ part praes act przywråcając (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII (z Cn) – XVIII w. s.v. przywrocić.

1. Powodować ponowne pojawienie się czegoś, co było i przestało istnieć; restituere, revocare Cn [co] (35):
Przen: O wartościach duchowych [komu, czemu] (3): StryjKron 230; [Chrystus] wſtáie: y rozbiwſzy chmury/ y vćiſzywſzy wiátry/ wielką pogodę y pokoy/ przywraca kośćiołowi ſwemu. WujNT 35.

przywracać przez co (1): A iáko ćielę znáczy naświętſzą ofiárę [...]: ták ſzátá przednieyſza znáczyć może niewinność onę pierwſzą/ ktorą nam Bog przywraca przez pokutę WujNT 259.

W charakterystycznych połączeniach: przywracać niewinność, pogodę, pokoj, szczęście.

a. O zdrowiu (32): Popioł z kopyta mulego z oleiem bagniſkowem/ włoſy oblazłe przywracza. FalZioł IV 12d; Mozg Orłowy á żołć z miodem iarzączym zmieſzany/ iaſnoſć wzroku przywraca ocżi pomazuiąc FalZioł IV 17b, I 95b, II 23, IV 11c [2 r.], 18a, 22d.

przywracać do czego (1): Wino białe [...] iad wyciąga z wnątrza/ Duchy żywiołne poſila/ y gich mocz do wſzythkich cżłonkow przywraca FalZioł I 156b.

przywracać komu (5): Y zá mily Iezu ty ſą [twoje złe uczynki, za które byłeś ukrzyżowany]/ ijżes niemotzné vzdráwiál/ ſlepé oſwiétzál, gluchym ſluch przywratzál/ trędowaté ocżyſciál/ grzeſſnym grzechy odpuſſcżál OpecŻyw 134; ArtKanc N15; WujNT 152. Cf »zdrowie przywracać«, »zginęłe przywracać«.

W przeciwstawieniu: »oddalać (2), odganiać (2)... przywracać« (4): Sok bluſzcżow zmieſzany z oleykiem gorzkich migdałow wpuſzcżony w vſzy/ głuchoſć oddala á ſłuch przywracza. FalZioł I 48d, V 79v; KrowObr 96; KuczbKat 275.

W charakterystycznych połączeniach: przywracać barwę (na licu) (2), chciwość (chęć) ku jedzeniu (2), cudność, krasę na obliczu, moc do członkow, mowę (3), pamięć, rozum, sen (4), (dobry) słuch (3), włosy oblazłe, wzrok (jasność wzroku) (5).

Zwroty: »[co] stracone, zginęłe przywracać« [w tym: komu (1)] [szyk zmienny] (9:5): á potym oną wodą myiay cżeſto nacieraiącz tył głowy/ przywracza ſtraczoną pamięć á złą naprawia FalZioł I 17a; Też woda w ktorey wrzała lactuka/ dana ku piciu ſtrochą czukru/ [...] Sen theż ſtraczony przywracza. FalZioł I 74b, ‡2b, ‡3f, ‡4e, ‡‡f, I 63c (14).

»zasię przywracać« (2): ſok ſtego korzenia wyciſniony á potim z rożanem oleykiem á z ocztem zmieſzany, pamięć zginęłą dokońcża [lege: do końca]: zaſię prziwracza FalZioł I 109c; KrowObr 96.

»zdrowie przywracać« [w tym: komu (1)] (3): KrowObr 96; ieſli też ćień Swiętych dokąd byli ná świećie/ y niemocy odganiał/ y zdrowie przywracał/ ktoż będźie śmiał tego przeć/ iż Pan Bog przez święte prochy/ przez kości/ [...] tyż cudá dźiwnym obycżáiem ſpráwuie? KuczbKat 275; WujNT 796.

Szereg: »przywodzić albo przywracać« (1): [opium] Drugą ma mocz zwieraiącą ſen przywodzi/ albo przywracza FalZioł I 95a.
2. Oddawać, zwracać; restituere Cn [w tym: kogo, co komu, czemu (7)] (9): A on (rozumyey Yulius papyeż) [...] ná wſchod ſlońcá piſał/ káżdemu [z wygnanych biskupów] ſtolicę yego przywracáyąc. KromRozm III O5v.

przywracać w co [= jako co] (6): tę Ziemię Króleſtwu Polſkiému [...] w część/ w wlaſność/ y w tytuł Koronny przywrácamy SarnStat 1038 [idem (2)], 1058, 1188. Cf przywracać w co czym.

przywracać w co czym (3): tym Liſtem náſzym iuż záraz w ſpółeczność/ w część/ y w właſność Korony Polſkiéy przywrácamy [Księstwo Kijowskie] SarnStat 1059, 1038, 1188.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): VotSzl B cf W przeciwstawieniu.

W przeciwstawieniu: »odbierać ... przywracać« (1): Krolowi Stephánowi/ nie ćięſzko było [dla obrony i sławy ojczyzny] [...] to co był on Tyran [moskiewski] od W. X. Litewſkiego nieſłuſznie odiął/ mężnie odbieráć/ y Rzeczypoſp: przywrácáć. VotSzl B.

W charakterystycznych połączeniach: przywracać stolicę, ziemię(-e) (3); przywracać w tytuł Korony (3), w własność Korony Polskiej (3).

Przen (1):

W przeciwstawieniu: »odwracać ... przywracać« (1): oná [miłość pochodząca od Boga] przycżyną ieſt/ iż niebieſka zwierzchność/ ziemſką ſpráwuie: oná odwraca vmyſły ludzkie od bezeceńſtwá: á przywraca ie Bogu GórnDworz Mm6v.

3. Powodować powrót; reducere PolAnt, Mącz, JanStat, Cn; revocare JanStat, Cn; reponere, restituere Cn [kogo; w tym: dokąd (6)] (8): BudBib Ier 29/10; poddáné náſzé ták duchowné iáko świetckié/ do ćiáłá y iednośći przerzeczonégo zacnégo Polſkiégo Króleſtwá przywrácamy/ pod Artykuły niżéy opiſánémi. SarnStat 1124.
Zwroty: »przywracać do ojczyzny« = facere reducem in patriam Mącz, Cn (1): Tu me sola reducem in patriam facis, Dla ciebie ſie ſam do domu wrácam/ álbo ty mie ſámá przywrácaſz do oycziźny [!]. Mącz 96d.

»przywracać na stolicę« (1): Wypráwił poſły ſwoie Papież [...] karząc złe poſtępki iego [cesarza]/ á prżywracáiąc S. Ianá ná iego ſtolicę [tj. do Konstantynopola]. SkarŻyw 89.

Przen (4):

przywracać ku czemu przez co (1): O toſz ia/ tym zakonem/ ábo ſłowem/ názywam Ewánielią/ [...] ktorą Bog ſam w ſercá wpráwuie. Iákoby ku onemu przyrodzonemu zákonowi cżłowieká przez wnętrzne odrodzenie/ y odnowienię y duchá ſwego ś. wpráwuiąc y przywrácáiąc CzechRozm 93.

Zwroty: »w ojczyznę, ku ojczyźnie przywracać« (1:1): [Jezu, zesłan jesteś na świat] rozproſzone zgromadzać/ pielgrzymuiącze w twoię oycżyznę przywraczać TarDuch D3; RejPos 149v.

»przywracać zaś (a. zasie)« [w tym: do czego (1), ku czemu (1)] [szyk zmienny] (2): za małem vznanim a pokorą wiele kroc go [człowieka grzesznego] zaſie ku niey [obiecanej ojczyźnie swej] przywracac raczyſz [Panie]. RejPs 149v; Ktoż da Izráelowi w Sionu zbáwyenye/ Iedno Bog ktory kroći ták ſrogye wyęzyenye/ Przywracáyąc záś lud ſwoy do mieſſkánya ſwego LubPs N6.

4. Sprawiać, że ktoś albo coś stanie się znowu tym albo takim jak poprzednio; restituere Modrz, JanStat, Cn; instaurare Mącz, Cn [w tym: kogo, co (10)] (12):
Zwroty: »ku całości przywracać« (1): Instauro, Nápráwiam/ odnawiam/ ku cáłośćy prziwrácam. Mącz 171b.

»przywracać do pierwszego [czego], ku pierwszemu [czemu]« [szyk zmienny] (3:2): Abowiem pan bog przyimuie czáſem ná ſwą pracą ſpráwy iego [pokornego grzesznika] á ku pierwſſemu ſtanowi przywraca ſnádnie żywot iego RejPs 62; Státut náſz [...] we wſzyſtkich punktćiéch/ y we wſzyſtkim iego brzemieniu/ do mocy y do władzéy piérwſzéy przywracamy [vigori et authoritati pristinae restituimus JanStat 610] SarnStat 607, 807, 810 [2 r.].

»przywracać ku prawu swemu« (1): Przeto thego N. przywracamy ku Práwu ſwemu/ y powyſzſzamy Práwo iego/ bierzemy go z rąk nieprzyiaćioł iego/ y dáiemy go przyiaćielom iego. GroicPorz o2.

»przywracać ku wolności« (1): Assero in libertatem, Wymuyę z niewoley á prziwracam ku wolnośći. Mącz 387c.

»ku (pirwszemu) zdrowiu, do zdrowia [czym] przywracać« [szyk zmienny] (3:1): KrowObr 82; Helleborum [...] Herba, Ciemierzicá. Latine veratrum, Mdłość głowy álbo záwrácánie przywraca ku zdrowiu. Mącz 154b; woleliby áby więtſza onych niemocnych cżęść pomárłá/ niżli áby on lekarz vdźielił náuki ſwey/ á dał ſpoſob lecżenia drugim/ ktorziby ná mieyſcu iego lecżyli niemocne/ á ku pirwſzemu zdrowiu przywracáli [ad sanitatem restituendis]. ModrzBaz 92; Chore teſz niektore ná ćiele cudownie lecżyłá: przepukłe dziátki/ ręki ſwey kłádzienim/ do zdrowia przywracáłá SkarŻyw 581.

»znowu zaś przywracać« (1): Ruſzenié które było zániecháné, znowu záś przywráca ku piérwſzému zwyczáiowi. SarnStat 810.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Evolvere, prziwraczacz BartBydg 219b.

Formacje współrdzenne cf WROCIĆ.

Cf [PRZYWRACAJĄCY], PRZYWRACANIE, PRZYWRACANY

MC