[zaloguj się]
[pdf]

SAKRAMENT (1155) sb m

-k- (1102), -c- (53).

-ent (1151), -ęnt (4).

Oba a oraz e jasne (w tym w pierwszym a 53 r., w drugim 17 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N sakrament sakramenta, sakramenty
G sakramentu sakramentów
D sakramentowi, sakramentu sakramentóm, sakramentum
A sakrament sakramenta, sakramenty
I sakramentem sakramenty, sakramentami
L sakramencie sakramenciéch, sakramentach
inne pl A a. I - sakramenty

sg N sakrament (109). ◊ G sakramentu (248). ◊ D sakramentowi (11), sakramentu (3); -owi : -u SkarJedn (1:1), SkarŻyw (1:2). ◊ A sakrament (117). ◊ I sakramentem (66); -em (2), -(e)m (64). ◊ L sakramencie (257). ◊ pl N sakramenta (30), sakramenty (21); -a Diar, BibRadz, GrzegRóżn, SarnUzn, RejPos, BiałKat, WujJudConf (3), CzechRozm (4), ReszPrz (2), SarnStat (2), SkarKazSej; -y RejPosWiecz<sup>2</sup> (2), KuczbKat, LatHar, SkarKaz; -a : -y SeklKat (2:2), WujJud (7:2), SkarJedn (2:1), WujNT (1:11). ◊ G sakramentów (154); -ów (5), -(o)w (149). ◊ D sakramentóm (9), sakramentum (1) MurzHist; -óm (1), -(o)m (8). ◊ A sakramenta (30), sakramenty (25); -a GliczKsiąż, RejPos, BiałKat (2), WujJudConf (2), CzechRozm, KarnNap (3), ModrzBaz, ReszPrz (3), ReszHoz (2), LatHar; -y SeklKat (2), RejPosWiecz<sup>2</sup> (2), KuczbKat, RejPosWstaw, WujNT (4), PowodPr, SkarKaz (3); -a : -y Diar (1:1), WujJud (4:4), SkarJedn (4:1), SkarŻyw (4:5). ◊ I sakramenty (24), sakramentami (12); -y SeklKat, KuczbKat (2), WujJudConf, KarnNap, SkarJedn (3), SarnStat, SkarKazSej; -ami MurzHist, MurzNT, BiałKat, ModrzBaz, SkarŻyw, StryjKron; -y : -ami WujJud (10:1), WujNT (2:4), SkarKaz (2:1). ◊ A a. I sakramenty (1). ◊ L sakramenciéch (20), sakramentach (17); -éch SeklKat, GrzegRóżn, BiałKat (2), KuczbKat (4), WujJudConf, RejPosWstaw, SkarŻyw (3), LatHar; -ach CzechEp (2), ReszPrz, WujNT (2), SkarKaz (3); -éch : -ach WujJud (3:2), CzechRozm (1:1), SkarJedn (1:2), SarnStat (1:4); ~ -éch (3), -(e)ch (17); -ach (12), -åch (5); -ach CzechRozm, SkarJedn (2), CzechEp (2), ReszPrz, WujNT (2), SkarKaz (3); -åch WujJud (2); -ach : -åch SarnStat (1:3).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) – XVIII w.

1. W Kościołach chrześcijańskich obrzęd liturgiczny ustanowiony przez Chrystusa, zależnie od tradycji wyznaniowej postrzegany jako środek udzielania łaski, znak jej udzielenia bądź też znak rozpoznawczy wspólnoty; sacramentum Vulg, Modrz, JanStat, Cn [sacramentum – świątość Murm 130; – znak święty, tajemnica, świątość a znamię świętej rzeczy; niewidomej łaski widomy a oczywisty kstałt, to jest niewidomej nadzieje naszej, którąż to na słowie a obietnicy bożej sadzimy, widomy upominek Mącz 363b] (1146): Dobrzy ktorzy wierzą w Meſſiaſza páná Chriſtuſſa á wiarę ſwoię ſacramenty [tj. ich przyjmowaniem] y dobrimy vczinky poczwyerdzaią á cy ſą ſwiętim żywym koſciolem Chriſtuſſowym SeklKat Qv; kxiąć ſię ieſcze [od ubogiego człeka] groſſa koledy vpomyna [...] y dla tego groſza do ſacramentu go niedopuſci abi krwawimy łzamy plakał tedy mu go nie odpuſczy SeklKat Z2v, G2v, V3v, X4, Y4v [2 r.]; wątpić niemámy/ że nowy zákon/ má ſwoie nowé vſtawy/ któré zową Sacramentami a my ié téſz możem poczytać nieiako za ceremonijé iako przedtem obrzezanié MurzNT 58v; StawPieś A4v; Bo krzeſt yeſt ſákráment táki/ ktory cżyni nyemowyątká od wſſelkyey zmázy á przymyothy grzechu pierworodnego zdrowe GliczKsiąż Dv; przez Duchá świętego podáne ſą nam ty Kſięgi święte/ ktore zowiemy Biblia/ [...] y Sákrámentá ktoremi bywa piecżętowána prawdá tey náuki BibRadz *7; [Zwingliusz nauczał] że Sákrámentá nie zámykáią w ſobie Kryſtuſá/ áni im łáſki Bożey przywięzował GrzegRóżn F4v, F4v; SarnUzn H5v; Y dla tego ieſzcże y po dziſieyſzy cżás ſákrámentá zowiemy widomemi ſłowy. RejPos 31, 153v; y owſzem w Sákrámenćiéch/ iáko w widómym ſłowie ſwoim Chryſtus ieſt BiałKat 298v; [my katolicy] nie chcemy być ták śmieli: ábyſmy to ſobie przywłaſzczáć mieli: żeby zá wolą náſzą Sákrámentá poſtępowáć miáły/ á zá chcenim náſzym mogły moc miéć álbo nie miéć: gdyż wiemy/ że pan Bóg ſam w Sákrámenćiéch ſprawcą ieſt BiałKat 323v, c3v, 248v, 383v [2 r.]; cżęſto śie też trafia/ iż Sákráment nie iednę tylko rzecż ktorą ludźie przed ſobą máią/ ále wiele ich pokázuie y znácży KuczbKat 110; Ale ieſli śie ná zacnośc Sákrámentow przypátrzymy/ thedy Ciáło Páńſkie/ Swiątością/ y licżbą táiemnic/ y zacnośćią/ wſzyſtkie inſze dáleko przechodźi. KuczbKat 115, 105, 110, 110 żp, 125, 150 [2 r.] (17); Złoſć páſterzow słowá Bożego áni Sákrámentow nie pſuie. WujJud 30v; gdyż Sákráment ieſt pozwirzchni znák niewidomey łáſki Bożey WujJud 160; Przeto ſtárſzy Oycowie náſzy ten Sákráment Swiątośćią pomázánia chorych/ [...] zową. WujJud 161, 111, 121v, 152, 160 [4 r.], 160v [4 r.] (54); Bo gdy ſie mowi o Sákrámenćiech/ tedy piſmo S. ma ſwoię mowę właſną o thym mowiąc. WujJudConf 253; Tákowego tedy ziednocżenia álbo złącżenia z Pánem Chriſtuſem wyznawamy Sákrámentá być piecżęćiámi. WujJudConf 262v, 164, 219, 224; RejPosWstaw [1434]v [2 r.]; A to żadną miárą ſtać nie może/ áby Sákrámentá tąż ſámą y właſną rzecżą miáły być ktorą znácżą/ ábo piecżętuią. CzechRozm 263, A4, 263 [3 r.], 266v, **, **2, **5; KarnNap B, F2, F4; A przetoż trzebá ie [dzieci] wodźić do Zborow świętych ná kazánia/ [...] áby Sacramenta miáły w vcżćiwośći [sacramenta venerentur]/ Modlitwámi ſię báwiły ModrzBaz 11v; Temi ſie trzemi rzecżámi w iednym ćiele Chryſtuſowym iednocżem. Iednym Pánem Bogiem [...]/ Iedną ſpolną Kátolicką wiárą/ á iednemi ſakrámenty SkarJedn 41; (marg) Trzy żyły kośćielney iednośći. (–) to ieſt ieden páſterz/ iedná wiárá/ y iedny ſakrámentá SkarJedn 157, 41, 58, 59 [2 r.], 158, 347, 348; Naprzod tá pokuſa [bluźnierstwa] ieſt myſl ſproſna/ głupia/ niewſtydliwa/ bluznierſka ná P. Bogá/ Mátkę Bożą/ Sákrámenty/ y święte Boże SkarŻyw 293, 3, 114, 153, 294, 510, 581; Od Audyáńcżykow [Luter się nauczył]: Iż Pokutá święta nie ieſt Sákráment: á iż ſpowiedź ieſt ſidło y piekło ſumnienia ludzkiego. ReszPrz 40, 58, 97; WerKaz kt, 284 marg, 286; ArtKanc N12; LatHar 647, 648 [2 r.], 677; Abowiem związká małżeńſka/ z ſtrony Sákrámentu/ ieſt ták nierozdzielna; iż y ſámym rozwodem/ nie może być rozwiązána. WujNT 22; wſzákże [apostołowie] wſzytko co ſie działo w tym Sákrámenćie [kapłaństwa]/ zową iednym ſłowem Rąk wkłádánie. WujNT 453; iż Sákrámenty dáią łáſkę/ przez moc ſámego Sákrámentu/ ktory ieſt złożon z ſłowá y z elementu. WujNT 489; Skąd [Rom 6/3] znáć/ iż Apoſtoł [święty Paweł] nie trzyma/ żeby ſámá wiárá vſpráwiedliwiáć miáłá/ ále y Sákrámenty/ y wſzytká religia Chrześćijáńſka WujNT 543, 11, 132, 237, 267, 323 marg (34); SarnStat 166, 212, 638; Przybiegaymy do Chryſtuſá/ dotykáć ſię go przez Sákrámenty w ktorych on moc ſwoię zoſtáwił SkarKaz 611b, 384b, 423a, 578a, 634a, Ooood [2 r.], Oooo2b, Oooo2c; PaxLiz D4; Iedná v Kátholikow wiárá/ iedny ſákrámentá/ ieden páſterz y goſpodarz. SkarKazSej 684a, 661a.

sakrament czyj [= przez kogo ustanowiony] [w tym: ai poss (13), G pron (9), pron poss (7)] (29): Bracie moi miłi wiéſz że pán oſobliwą moc ſłowám i ſakramentum ſwoięm przydał MurzHist P3v; Przetoć y Pan Chriſtus Sákrámentá ſwoie w rzecżách widomych vſtáwić racżył: áby przez zwierzchnie znáki/ duch náſz ku wewnętrznym niewidźiálnym niebieſkim wzbudźić ſie mogł. WujJud 54v, 83v, 86v; CzechRozm 188v; KarnNap E3; SkarŻyw 581; y nie rozłącżay duſze moiey z grzeſznym ćiáłem moim/ áż wżdy ią przyſtoynie/ przez święte Sákrámentá y świątośći twoie omyię/ poświęcę/ cnotámi ozdobię LatHar 146, 320, 428, 645; WujNT 129, 132, 237; Bo Chryſtus dał nam inne ceremonie/ lepſze/ łácne/ krotkie [...] iákie ſą w Sákrámentách iego. SkarKaz 311a; SkarKazSej 687b. Cf »sakrament Boski«, »sakrament Pański«.

W połączeniu z zaimkiem dzierżawczym „nasz”, podkreślającym przynależność do Kościoła katolickiego (2): SkarŻyw 493; A iż w błoćie chodźim/ á zmázáć ſię częſto muśim: ná to mamy naświętſze Sákrámenty náſze/ á zwłaſzczá pokutną ſpowiedź SkarKaz 638b. [Cf b. »sakramenty Mojżeszowe«.]

W połączeniach szeregowych (9): SeklKat A3v, A6, G2v; Bez ktorego [namiestnika Chrystusa] thu ná ziemi áni wiáry w Chryſtuſa/ áni chrztu/ áni ſakrámentow/ áni náuki żadney mieć nie możem. SkarJedn 56, 36; W nim [w Kościele] ſą Sákrámentá święte/ w nim iáłmużny/ w nim poſty/ w nim modlitwy/ w nim ofiáry/ w nim ceremonije święte ReszPrz 24, 24; WujNT 319; Bo [heretycy] odpádli od łáſki y ćiáłá Chryſtuſowego y Sákrámentow iego SkarKazSej 687b.

W porównaniach (3): Abowiem onę moc ktora z Męki Páná Chriſtuſowey pochodźi/ [...] przez Sákrámenty iákoby przez rury iákie ku ſobie przywodźimy WujJud 232 [idem (2)] 232 marg, Nn3.

W charakterystycznych połączeniach: sakrament(a) od Boga dane, ewanjelicki [= ewangeliczny], praw(dziw)y (4), przedniejszy, przedziwny, szczere, wielki (10); sakramentu(-ow) akt [= obrzęd], bluźnienie, chleb [o różnych sakramentach], dobrodziejstwo, forma (4), moc (4), obrońca, okupowanie [= kupowanie], pieczęcie, pożytek (3), skarby, skutek (3), sprawy tajemne, własność (5), zacność (i wysokość) (4), źrzodła, żądza; do sakramentu(-ow) nie dopuścić, przypuszczać (2), przywodzić (a. przywodzenie grzesznych) (2), uciec się; przeciw sakramentom bluźnierstwo; sakrament(y) bluźnić, gotować, objawić, zelżyć; przez sakramenty(-a) łaski udzielać, omyć, poświęcić; przez sakramenty moc dana, oczyściony, odpuszczenie grzechow; sakramenty(-ami) gardzić, przyprawić się [= wzmocnić się], rządzić; w sakramencie(ch) łaska, oczyścienie, przymierze, wkładanie rąk; w sakramenciech sprawować (2); o sakramenciech nauka (a. nauczać) (2).

Zwroty: »sakramenta(-y) brać, wziąć« [szyk zmienny] (5:3): chybá Sákrámentow żadnych bráć od Ruſkich odſzcżepionych Duchownych nie możeſz/ poki ſię też ſami z Kośćiołem Bożym nie z iednocżą. SkarJedn 385, 41, 339; [św. Wincenty] Támże záchorzawſzy [...]/ wziąwſzy wſzytkie Sákrámenty kośćielne/ [...] duchá Pánu Bogu oddał SkarŻyw 312, 414, 546, 581; ſłowo Páńſkie y Sákrámenty ś. nie wedle myśli náſzey bráć y przyimowáć mamy/ ále według rozſądku [...] páſterzow náſzych. WujNT 154.

»sakrament da(wa)ć (a. podawać); danie (a. rozdawanie, a. podawanie) sakramentow; sakrament (roz)dawan(y) (a. podany)« [szyk zmienny] (8;4;4): [posłowie mówili] aby sakramenta pańskie wedle ustawy Pana Chrystusa rozdawani byli Diar 69; że kápłanów tákich potrzebá: którzyby zwiérzchnie vrzędy ná ſobie odnośili rozdawánia Sákrámentów y ſłowá Bożégo przepowiádánia BiałKat 366, 246; Inſzać ieſt ſłużbá ábo przepowiádánie Ewángeliey/ á inſza rozdawánie álbo vżywánie Sákrámentow. WujJud 220, 26, 124; iſz tego Sákrámentu [bierzmowania] żaden mnieyſzy Kápłan okrom Apoſtołow/ ná ktorych mieyſce Biſkupowie wſtąpili/ nie dawał. SkarJedn 347, 35; bogoboyni kápłani v chorych przy łożu ſiedząc one ćieſzą/ [...] Sákrámentá święte im dawáią ReszHoz 118; Páweł dawał ſákráment Bierzmowánia. Dzie: 19.6. WujNT Aaaaaa3v, 30 [2 r.], 129, 475 marg, Xxxxx2v, Bbbbbb4.

»sakramentami się opatrzyć« (1): á Pánná [tj. zakonnica] náukę wziąwſzy [od św. Marii z Egnies]/ Sákrámentámi ſię przenaświętſzymi opátrzyłá/ y oney wſzytkiey pokuſy zbyłá. SkarŻyw 581. [Cf a. »sakramentem opatrzyć«.]

»sakramentami posługować« (1): á doſyć máią prace Plebanowie máiąc ſtáránie o duſzach ludzkich/ vcżąc ludźi/ Sákrámentámi Kośćielnymi posługuiąc [et sacramentis divinis administrandis] ModrzBaz 131v.

»poświącać sakrament, sakramenty (I), przez sakramenta; poświącanie (a. poświącenie) sakramentow« [szyk zmienny] (2:1:1;5): Lecż my poświącenia y zacnośći Sákrámentow żadną miárą ſámemu Chárákterowi/ álbo oſobie kápłáńſkiey nie przywłaſzcżamy [ale Panu Bogu]. WujJud 166; ktory [kapłan] gdy to przedśię weźmie/ áby ſpráwował ktory Sákráment/ [...] tedy tám iuż wątpić niepotrzebá/ że ſam Pan Bog niewidomie on Sákráment poświąca/ y ſpráwuie WujJud 166v, 162v, 166 [2 r.], Nnv; WujJudConf 165; [kapłan odchodząc mówi do chorego:] Miey Duchá S. ktory ćię tu przez Sákrámentá poświąca/ y mocy dodawa KarnNap F; iáko Pan Chryſtus ieden tylko ma Kośśioł [!] [...] ktory ſobie [...] opátruie/ y pośiwąca [!] Sákrámęnty ſwymi/ [...] ták káżdy małżonek ma mieć iedyną żonę KarnNap F3v.

»przyjmować (a. przyjąć) sakrament, w sakramencie; przyjmowanie (a. przyjęcie) sakramentu; sakrament bywa przyjmowan« [szyk zmienny] (7:1;5;1): á budowanie ieſt dom zywego koſciola/ doktorego ſię ſchodzą dla ſluchania ſlowa bożego y ſacramentow prziymowania SeklKat Q; KuczbKat 300; Wy powiáda/ Auguſtyn ś. piątno Páńſkie ná ſobie nośićie: ktoreśćie w Sákrámenćie przijęli. WujJud 166, 160, 162v; KarnNap A3, E3, E4v; SkarJedn [d9]; Bez miłośći nie godzi ſię przyimowáć Sákrámentow. WujNT 22 marg, 154, 435, 441 [2 r.].

»do sakramentu przystępować« (1): Do ołtarzá Páńſkiego/ ábo do ktoregożkolwiek ſákrámentu/ nie będąc w miłośći żaden nie przyſtępuy WujNT 21.

»sakrament rozwięzować« (1): á Popowie y Włádykowie/ ſluby Bogu vcżjnione y Sákráment ten [małżeństwa] rozwięzuią SkarJedn 343.

»sakrament(y, -a) sprawować (a. sprawić); sprawowanie, czynienie sakramentow« [szyk zmienny] (13;7:3): Diar 50, 52, 70; Bo yáko koſcyoły od tego ſą/ áby wnich kazano/ ſlowo Boże brzmyáło/ ſákrámentá ſpráwowano zgromádzenyu yákyemu ludzi. GliczKsiąż L; A zaż to źle/ [...] że wſzyſtkie Sákrámenty przez znák Krzyżá ś. ſpráwuiemy? WujJud 43v, 162v, 166v [2 r.]; KarnNap Cv; Wzięli Apoſtołowie moc od ſamego Chryſtuſa [...] ná kazánie ná cżynienie ſakrámentow/ na odpuſzcżenie grzechow SkarJedn 30, 31, 34, 35 [2 r.], 42, 48, 49; SkarŻyw 493 [2 r.]; ReszPrz 43; WujNT 391, 841; SkarKaz 611a.

»szafować, szafowanie sakramentami(-y); szafowanie, szafunek sakramentow« [szyk zmienny] (5:1;11:1): DAy Boże/ áby to [tj. swą karę] pan Bóg okázáć raczył y dźiś nád tymi: kthórzy właſną ſwą wolą [...] wdawáią ſye wvrzędy ſzáfunku ſłowá y Sákrámentów Páńſkich. BiałKat 236, 323v; Potrzebá przed tymi/ ktorym Pan Bog porucżył ſzáfowáć Sákrámenty ſwemi/ grzechow ſie ſpowiedáć. WujJud 83v, 166v, 178v [2 r.], Mm4; WujJudConf 188; ACżkolwiek [...] vſługowánie w Koſciele ſwiętym/ ſciąga ſie [...] thákże też ku ſzáfowániu Sákrámenthow Páńſkich/ wſzákże [...] więcey należy w przepowiádániu ſłowá Bożego. RejPosRozpr b3; NiemObr 34 [2 r.], 35; LatHar 115, 428; Miniſtrowie kácerſcy biorą ſobie vrząd kazánia y ſzáfowánia Sákrámenty WujNT 452, 124, 452, 801.

»ugęszczać [= uczęszczać] do sakramentow« (1): Czyńmy to teraz [tj. póki żyjemy]/ vgęſzczaymy do Sákrámentow SkarKaz 423a.

»sakrament ustawić (a. postanowić); sakrament ustawiony (a. postanowiony); postanowienie sakramentu« (10;10;1): SeklKat T3v; KuczbKat 300; Boć y Pan Chriſtus przeto Sákrámenty pod znákámi widomemi vſtáwił/ áby ſie ludźie z rzecży widomych/ onych niebieſkich á niewidomych vcżyli WujJud 206v, 26, 54v, 124, 160v; WujJudConf 224; Przetoż też prawdziwy koſcioł Apoſtolſki záchowywa tylko dwá Sákrámenty od Páná Kryſtuſá poſtánowione/ Krzeſt y Wiecżerzą Páńſką RejPosWstaw [1434]v; TEn ſtan Małżeńſtwá S. y Sákráment Pan Bog poſtánowić racżył/ nie dla cżego inſzego/ iedno ku ſpłodzeniu dźiatek/ y ku vchronieniu á vwiárowániu grzechu niecżyſtego WerKaz 285, 281, 283, 285 [2 r.]; GrabowSet Q4v; LatHar 27; Tu [Iac 5/14] mamy Sákráment oſtátecznego pomázánia/ od Páná Chriſtuſá vſtáwiony/ od ś. Iákubá zálecony/ od kośćiołá Kátholickiego przyięty WujNT 795, 286, 441, Zzzzzv; SkarKaz 577b.

»używać, używanie sakramentu(-ow)« [szyk zmienny] (15:10): zgromadzenie [...] rozumiey ludzy powſzyſtkym ſwyecye [...]/ ktorzy wierzą ſlowu Bożemu [...] á iednoſtaynie ſacramentow koſcielnych [...] vzywaią SeklKat Q, V2, V2v; Bo kto pozdráwia takowégo [który psuje naukę o sakramentach] abo go przyimuié i vżywá Sacramentów wedlé vſtawy iego/ ten śię czyni towarzyſzem złoczynſtwa iego MurzNT 58v; BiałKat 121; WujJud 121v, 220; RejPosWstaw [212]v; Cżego potrzebá temu kto Sákrámentow vżywáć ma. CzechRozm *2v [idem 267v], 188v, 267v; Pomázánie oſtátnie Oleiu S. [prawosławni] kłádą ná vmarłe/ y tego Sákrámęntu nád ſamym bezduſznym ćiáłem vżywáią. To ieſt błąd wielki y nieznośny SkarJedn 347; SkarŻyw 294; ReszPrz 14; LatHar 115, 616, 648; WujNT 253, 345, 441 marg, 773; [usprawiedliwienie grzesznego po spowiedzi] ma nádzieię y miłość y obrzydzenie grzechow y vżywánie ſákrámentow SkarKaz Oooo2d, 348b [2 r.], 455a.

Wyrażenia: »sakrament Boski, Boży« [szyk 1:1] (1:1): ábyſmy ſzli do Kościoła Bożego/ [...] y święte Boſkie Sákrámenty [...] cżęſto prziymowáli. KuczbKat 300; Iáko mądry ſpowiednik gdy ſwego poddánego ná ſpowiedźi ſpráwy wie/ iáko bog/ nie iáko człowiek: nie rządźi go áni ſpráwuie z oney wiádomośći Bogu ſámemu ſłużącey: ále wedle rozumu y wiádomośći ſwoiey ludzkiey. Boby ſákráment Boży [...] zgwałćił. SkarKaz 611a.

»sakrament kościelny« = sacramentum divinum Modrz [szyk 20:5] (25): SeklKat G2, Q, T3v; ModrzBaz 131v; Bierzmowánia S. y potwierdzenia zá Sákráment Kośćielny [prawosławni] niemáią SkarJedn 346, 300, 317 [2 r.]; y [św. Antoni Padewski umierając] vcżyniwſzy ſpowiedz a Sákrámentá kośćielne wziąwſzy/ [...] z ćieleſnego więzienia wyſzedł. SkarŻyw 546, 26, 112, 127, 294, 312, 414; ReszPrz 40, 56; LatHar 346, 471; Tą tedy wodą y krwią wyznáczone ſą dwá przednieyſze kośćielne Sákrámenty [tj. chrzest i Eucharystia]/ ktore z śmierći Chriſtuſowey ſwoy początek [...] máią. WujNT 383; SarnStat 212, 213; SkarKaz 384b, 455a, Oooo2c.

»łaska sakramentu« (1): [Chrystus] rzecż duchowną ſercu wiernemu podawa/ ktorą Doktorowie łáſką álbo ſkutkiem Sákrámentu zową. WujJud 162.

»materyja sakramentu« [szyk 8:1] (9): Lecż máterya Sákrámentow [...] ſą pozwierzchne znáki/ ktore też y Elementámi zowiemy: iáko ná Krzćie wodá/ ná Wiecżerzy Páńſkiey chleb y wino/ ná Bierzmowániu Krzyżmo. WujJud 162; Confeſsioniſte Chriſtuſá máteryą Sákrámentow cżynią. WujJud Ll6, 162 [3 r.], 163, Ll7v, Mm5v, Nn3.

»sakrament nowego zakonu, nowego przymierza« [szyk 4:1] (4:1): Wyznawam też/ że ieſt śiedm prawdźiwie á właſnie Sákrámentow nowego Zakonu Od Iezuſá Chriſtuſá Páná náſzego vſtáwionych WujJud 26; SkarJedn 317; Bo gdyby on iuż tám był [tj. Chrystus jako Osoba Trójcy z Żydami na pustyni]/ [...] tedyby ſię zacność więtſza w ſtárego Teſtámentu Sákrámentách náydowáłá/ niż Sákrámentách nowego przymierza. CzechEp 189; WujNT 319, 322. [Cf b. »sakrament starego i nowego zakonu«.]

»sakrament Pański, Pana Chrystusow« [szyk 10:1] (9:2): Diar 69; BiałKat 236, 246; RejZwierc 197; y [kapłan] ma tę moc od Bogá [...] dáną/ áby Sákrámenty Páńſkiemi ſzáfował WujJud 166v; WujJudConf 188; RejPosRozpr b3; LatHar 129; Ianow [tj. Jana Chrzciciela] krzeſt nádzieię czynił odpuſzczenia grzechow/ iáko przygotowánie do Sákrámentow P. Chriſtuſowych WujNT 129, 253, 419.

»pi(e)rwszy sakrament« = chrzest [szyk 1:1] (2): Co pierwey [apostoł Paweł] przypiſował nie zakonowi Moyzeſzowemu ále wierze/ to teraz przypiſuie krztowi: ktory ieſt pierwſzym Sákrámentem wiáry náſzey WujNT 543, 11.

»pozwierzchny (a. zwierzchni) sakrament« [szyk 2:1] (3): Lecż Pan Chriſtus roſkazał Zwolennikom ſwoim/ áby náucżáli y opowiedáli Ewángelią po wſzyſtkim świećie/ pozwierzchne Sákrámentá do tego przyłożywſzy/ dla nápomnienia náſzego. WujJudConf 49v; Może być czáſem ták wielká łáſká Boża ludziom daná/ [...] że mogą mieć grzechow odpuſzczenie/ [...] przed przyięćiem zwierzchnich Sákrámentow; krztu/ bierzmowánia y ſpowiedzi. WujNT 441, 345.

»prawda sakramentow« (1): Dla tychże Ormian [...]/ około prawdy Sákrámentow Kośćielnych/ dáliſmy im tę w krotkośći záwiązáną náukę. SkarJedn 317.

»przenachwalebniejszy sakrament« (1): LatHar 27 cf »sakrament Eucharystyjej«.

»sługa sakramentow« = kapłan albo diakon (4): Bo iáko choć Pan Chriſtus káżdy Sákráment nietylko vſtáwił/ ále y ſam podawa: [...] á wſzákże też ludźie pozwierzchniemi ſługámi Sákrámentow poſtánowił WujJud 124; Diákonowie słudzy Sákrámentow y słowá Bożego. WujNT 419 marg, 419, Yyyyy2.

»szafarz sakramentow« = kapłan (4): KuczbKat 215; [Chrystus] dał [moc] kápłanom/ przeto: áby zaſługą śmierći iego przez pokutę y rozgrzeſzenie/ iáko Száfárze Sákrámentow iego/ grzechy odpuſzcżáli. WujJud 86v; WujNT 154 marg, Zzzzzv.

»świątobliwość sakramentu« (1): toż też przy Bierzmowániu pokázáć potrzebá/ áby Chrześcijánie ku świątobliwości tego Sákrámentu chutliwſzy byli. KuczbKat 150.

»święty, (prze)naświętszy sakrament« [szyk 26:13] (34:5): Diar 70; BiałKat 121; KuczbKat 300; Ten tedy naświętſzy Sákráment [tj. chrzest] [...] przy tym dziećięćiu będę ſpráwował KarnNap Cv, A3, E4v, F4v; SkarŻyw 581; ReszPrz 24, 89; ReszHoz 118; ábowiem tá oboiá rzecż [tj. odpuszczenie grzechow i oddalenie kary za nie] Sákrámentom świętym/ zwłaſzcżá chrztowi y pokućie ieſt przyzwoita LatHar 285, 27, 115, 146, 645; KołakSzczęśl C4v; Pan Chriſtus [...] przez Apoſtoły ſwe/ y ich namieſtniki karmi wierne ſłowem ſwoim y Sákrámentámi świętymi. WujNT 60, 64, 124, 133, 154 [2 r.], 212 (17); PowodPr 35; SkarKaz 348b [2 r.], 638b; SkarKazSej 684a.

»sakramentu uczestnictwo« [szyk 2:1] (3): poſłał do ſyná niewierny oćiec Biſkupá Arryańſkiego/ áby z iego ręki świętokrayſkiego ſakramentu vcżeśnictwo wziął SkarŻyw 368; że wſzytkie te/ ktorzyby powinnych dźieśięćin ábo nie oddawáli/ ábo do oddawánia ich przeſzkadzáli/ [sobór trydencki] każe od kośćielney iednośći/ y Sákrámentow Páńſkich vcżeſtnictwá/ klątwą odłącżyć. LatHar 129; SkarKaz 578b.

»udzielanie sakramentow« (1): Przeto chcemy to mieć po wſzyſtkich Plebaniech [...]/ áby káżdy z nich/ [...] vpominánia tákowe pogotowiu záwżdy miał/ á cżęſto ich przy vdzielániu Sákrámentow Swiętych vżywał/ opowiedáiąc [...]/ co ktory Sákráment znácży KarnNap A3.

»sakrament wiary« = chrzest (1): Bo [Eucharystia] to ieſt Sákráment miłośći/ iáko Krzeſt ieſt Sákrámentem wiáry/ á Birzmowánie/ nádźieie. WujJud 222v.

»sakrament zbawienny« (1): Siedźim v iednego ſtołu/ vżywáiąc z iednych mis/ y iednych drogich potraw páná ſwego/ to ieſt/ iedney niebieſkiey náuki y Sákrámentow zbáwiennych: iákoż ſię [...] waśnić [...] mamy? SkarKazSej 671b.

»z wody sakrament« = chrzest (1): O Boże/ coś y z wody/ Sákráment vſtáwił/ żywot Chrześćijáńſki z pogan/ przezeń ſpráwił GrabowSet Q4v.

Zestawienia: »sakrament bi(e)rzmowania (a(l)bo potwierdzenia (a. potwierdzania))« (10): Ktore ſłowá [Act 19/6] zacni Doktorowie y Swięći Biſkupi Rzymſcy naſtárſzy/ o tym Sákrámenćie Birzmowánia álbo potwierdzánia rozumieią WujJud 159v; A gdy ná nie [na ochrzczonych] włożył ręce Páweł/ (marg) Páweł dáie Sákráment Bierzmowánia ábo potwierdzenia. (–) przyſzedł ná nie Duch święty WujNT Act 19/6, s. 337, 429, 430, 441, 762 [2 r.], Aaaaaa3v, Bbbbbb3v.

»sakrament Eucharystyjej« (1): Dźiękuię tobie/ zá poſtánowienie przenachwálebnieyſzego y przenaświętſzego Sákrámentu Eucháryſtyiey LatHar 27.

»sakrament kapłaństwa, święcenia, poświęcenia kapłańskiego« (6:2:1): Przeto ieſt tego potrzebá/ żeby Páſterze vcżąc Chrześćijány o inſzych Swiątośćiách/ tym pilniey o tym Sákrámenćie Swięcenia náucżáli KuczbKat 235, 245; WujJud 166v; Sákráment Kápłáńſtwá ná oſtátniey wieczerzy vſtáwiony. Y przez rąk wkłádánie podawány. WujNT Zzzzzv, 286 [2 r.], 453 marg, Bbbbbb4 [2 r.].

»sakrament krztu (świętego a. chrześcijańskiego)« (5): Przeto możem rzec beſpiecżnie/ że iáko w Sákrámenćie Krztu y Pokuty/ tákże y w tym [tj. w sakramencie Eucharystii] zámyka ſie łáſká Boża. WujJud 250; Abowiem Korynthiánie mniemali/ żeby moc Sákrámentu krztu S. pochodziłá od dobroći krzćićielow: y przetoż ſię chlubili/ że byli ſynmi duchownymi zacnych ludzi. WujNT 579, 441, 762; dźiatki áż ſię vrodzą/ toż dopiero poświęćić ſię y oczyśćić mogą: tylo ſámemi Sákrámentámi chrztu Chrześćijáńſkiego. SkarKaz 578a.

»sakrament małżeństwa (świętego)« [szyk 5:1] (6): A ták o ſpráwie ſwiętey/ y o Sákrámenćie Małżeńſtwá ś. cżtery rzecży ſobie ná pámięć [...] przywiedźiemy. WerKaz 279, 267, 281, 285 marg; Maſz y małżeńſtwá świętego/ [...] w kośćiele iego [Pana Jezusa, zbawiciela twego] Sákráment ſwoią też pewną łáſką opátrzony. LatHar 678; WujNT Bbbbbb4.

»sakrament ołtarzowy, ołtarzny« = Eucharystia (1:1): Bo ſtárych Sákrámentarzow/ to ieſt/ Zwingliuſzá y Oekolámpádyuſá náukę odrzucáią: ktorzy cżcżym y pozwierzchnym znákiem cżynili Sákráment ołtarzowy. WujJud 173; Zadnego tedy Sákrámentu/ á zwłaſzczá ołtarznego [...] nie godzi ſię dáwáć niewiernikom WujNT 30.

»sakrament ostatniego (a. ostatecznego) pomazania« (6): Tákże Sákráment oſtátniego Pomázánia/ od Páná Chriſtuſá być poſtánowiony/ á od Iákubá S. deklárowány y nákazány/ z onych ſłow [Vulg Iac 5/14] káżdy obácżyć może WujJud 160v; niech ná ſzyię moię [...] śmierć śidłá nie kłádźie/ przed przyięćiem y oney łáſki/ ktorąś ty wſákrámenćie oſtátecżnego pomázánia/ [...] ludźiom nágotowáć racżył. LatHar 641; WujNT 148, 795 [2 r.], Bbbbbb4. [Cf a. »sakramentem opatrzyć«.]

»sakrament pokuty (świętej), spowiedzi« [w tym: pokuty i spowiedzi (1)] (6:3): zwłaſzcżá iż ludźie wierni/ przez ten Sákráment Pokuty/ ku przyięćiu Swiątośći Bożego Ciáłá ſpoſobni y godni śie sſtawáią. KuczbKat 215; WujJud 250; LatHar 679; Skąd znáć [Mar 1/4-5] iż Ian [Chrzciciel] gotował drogę do Sákrámentu pokuty y ſpowiedzi WujNT 129, 441, Bbbbbbv, Bbbbbb4; A iż grzechow wſzyſcy trudno vść możem: od tego łáſkę mamy IEZVSA Chryſtuſá w ſákrámenćie ſpowiedźi SkarKazSej 661a.

»siedm sakramentow« = septem sacramenta JanStat (23): WujJud 26 [2 r.], Nn3; maćie to wiedzieć/ iż małżeńſtwo nie ieſt proſta ceremonia wymyśloná od ludzi/ ále ieſt Sákráment ieden z śiedmi Sákrámentow KarnNap F2; SkarJedn 234, 300, 314, 317 [2 r.]; Nie dla tego mowię [pisze Luter] ábym háńbił y potępiał ſiedm Sákrámentow/ to tylko powiádam że ich żaden piſmem poprzeć nie może. ReszPrz 56, 10, 40, 56 [2 r.], 57; Zoſtáwiłći [Chrystus] śiedm Sákrámentow/ ná grzechow ocżyśćienie/ łáſki przycżynienie/ y o chwale niebieſkiey vpewnienie. LatHar 677, ++8v, 346; Abowiém kędy mówi, że [arcybiskup i sąd duchowny] máią ſądźić práwo o śiedm Sákrámentach, tám y Małżeńſtwo ſie zámyka, y rozwód. SarnStat 638, 212 [2 r.], 213 [2 r.].

Szeregi: »(ani) sakrament i (ani) ceremonija« [szyk 2:1] (3): Iáko y teraz [Chrystus] w kośćiele ſwym świętym vżywa rozmáitych ceremoniy y Sákrámentow pozwierzchnych/ około duſz náſzych oczyśćienia y vzdrowienia. WujNT 345; wiemy iż to vmywánie nog nie ieſt áni żadnym Sákrámentem/ áni ceremonią iáką potrzebną. WujNT 362, 835. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»sakrament i łaska« [szyk 1:1] (2): á przebićiem boku iego [Jezusa] świętego/ wytocżeniem cudowney krwie y wody/ źrzodłá nam nieprzebráne/ łáſki Bożey y Sákrámentow iego otworzono. LatHar 320; WujNT Bbbbbb4. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»(nie tylko) sakrament (ale też) i ofiara« (4): Iużemći wyżſzey pokazał/ że tá chwálebna Swiątość [tj. Eucharystia]/ nietyko ieſt Sákrámentem nam ku pożywániu dánym/ ále też y ofiárą WujJud 238v, 238v marg, Ll2v; Vkazáłáś nam niecżyſtym [Panno bez skazy]/ iáko ſię o ocżyśćieniu w kośćielnych Sákrámenćiech y ofiárách ſtáráć mamy SkarŻyw 112. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»sakramenty i ofiara mszej świętej« [szyk 1:1] (2): Dáleko tedy więcey vznáwáć y wyznáwáć mamy [...] ſpráwy Boże przy ofierze Mſzey S. y przy Sákrámentách nowego zakonu vczynione WujNT 322, 253.

»sakramenty, to jest pieczęcie obietnic« (1): Ták iż ſłowá ktorych Bog vżywa przy Sákrámenćiech/ to ieſt przy piecżęćiách obietnic ſwoich/ ábo przymierza ktore kiedy z kim cżyni/ [...] inſzym ſmyſłem máią być rozumiáne CzechRozm 263.

»stan i sakrament« [o małżeństwie] (4): Tu pilnie bácżyć mamy/ kto ten chwálebny á święty y doſtoyny ſtan y Sákráment Małżeńſtwá świętego poſtánowił? WerKaz 281, 283, 285 [2 r.].

»sakrament a(l)bo świątość (kościelna)« [szyk 10:1] (11): Cwarta częſc katechiſmu o ſacramenciech/ albo ſwiątoſciach koſcielnych od Chriſtuſſa vſtawionych SeklKat T3v, Z; A przetoż Pan Kriſtus/ [...] okázuiąc iáko to zacna rzecż byłá y być miáłá/ ſákrámentá ábo ſwiątośći/ dobrowolnie otho przyiąć racżył znák obrzezánia ná ſwiętym ciele ſwoim RejPos 31v; KuczbKat 105 [2 r.], 115; CzechRozm 265v; Prziymowałeś też będąc ná świećie Sákrámentá/ ábo Swiątośći iego [Pana] naświętſze KarnNap E3; ReszPrz 56 [2 r.]; LatHar 146.

»sakrament, to jest (i, abo) tajemnica (kościelna)« (4): KuczbKat 105; gdy Kátholik ma/ y mieć ma/ małżeńſtwo S. zá Sákráment y táiemnicę Kośćielną: tym wielce grzeſzy/ iſz do tego Sákrámentu niewiernego przypuſzcża SkarŻyw 153; Y Diákonowie ſłudzy táięmnic (to ieſt Sákrámentow Páná Chriſtuſowych) máią ſię ná wſzytkim podobáć. WujNT 419, Eph 5/32.

»sakrament a zaślubienie« (1): Bo iáko widziſz przy krzcie iż wodá nie ieſt gołá wodá/ ále ieſt ſákrámentem á záſlubieniem Páńſkim. RejZwierc 197.

»sakrament i (albo, to jest) znak (a. znamię) (święty(-e))« (7): Chrzeſt/ ieſt cy ſacrament albo wydomy żnak niewydomey łaſki bożey/ na odpuſczenie grzechow naſzich od Chriſtuſſa vſtawiony SeklKat T4; BiałKat 216, 383v; O Małżeńſtwie wątpić nie potrzebá/ [...] że złącżenie mężá y żony ieſt Sákrámentem/ to ieſt/ świętym znákiem onego złącżenia y Małżeńſtwá Páná Chryſtuſowego z Kośćiołem. WujJud 161; KarnNap F3v; iż ono złączenie mężá z niewiáſtą ktore Bog vſtáwił/ ieſt Sákrámentem y świętym známieniem onego nierozdzielnego złączenia/ ktorym Pan Chriſtus ſpoion y złączon ieſt z kośćiołem ſwym S⟨więtym⟩. WujNT 679, 79.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwuczłonowym: »i inne (a. insze, a. ktoreżkolwiek) sakramenty« (4): że żaden inſzy Ciáłá Páńſkiego/ y inſzych Sákrámentow (okrom Krztu ś. cżáſu potrzeby) poświącáć nie może/ iedno ktory ná to ieſt wyſádzony [...]/ á to ieſt kápłan WujJud 166; WujNT 21, 222; Bo moc Bozka we chrzćie y innych Sákrámentách ktore ſpráwuią ná to obráni kápłani/ nie idźie z dobroći ábo złośći ich: ále z ſłowá y woley Bożey. SkarKaz 611a.

W przen (7): [św. Paweł] Tytowi roſkázował áby w káżdym Mieśćie poſtánowił Kápłany/ ktorzyby Niebieſkim pokármem náuki y Sákrámentow/ ludźie wierne żywili y karmili. KuczbKat 215; Kośćioł Boży [...] pokarm dla nich [dla swych synow] niebieſki/ ſłowá Bożego y ſakrámentow/ y ktemu lekárſtwo ná chorobę grzechow/ y ná odpuſzcżenie ich mieć muśi. SkarJedn 29; tám tá gromnicá poſłuży/ ktora ieſt Iezus Chryſtus. ktorego gdy ná wzor tego Symeoná/ w Sákrámenćie obeymiem/ [...] tedy niezábłądzim SkarŻyw 115; Z boku Pánskiego [na krzyżu] wypłynął kośćioł y Sákrámenty. WujNT 383 marg, Bbbbbb3v.
Wyrażenia: »sakrament niebieski« (1): [Pan Bóg] w dom ſwoy [...] [nas] wprowádził: gdzie iáko w Bethleem [hebr. ‘Dom Chleba’]/ chlebá iednego náuki y Sákrámentow niebieſkich/ pożywaiąc/ [...] dziedzictwo ſynow Bożjch bierzem. SkarŻyw 26.

»stoł sakramentow« (1): W iednym domu wſzytkim ſię/ y w iedney owczárni/ y pod iednym páſterzem wſzytkim zámykáć/ y v iednego ſtołu ś. náuki y ſákrámentow záśiádáć/ [...] [Pan] roſkazał. SkarKazSej 684a.

a. Sakrament Euchrystii; również metonimicznie: konsekrowana hostia (649): Ten ſacrament ma wiele ymion wlacinſkim ięziku/ tak że też y wpołſkim/ zowiem ſwiątoſczią oltarza SeklKat X4, Yv, Y2, Y2v [3 r.], Y3 [2 r.]; [biskup mówi do chorego:] zaliby ſię teſz nieżdała rzec pożiteczná/ gdybychmy ćię ſacramentami ſkoſztowali/ A tak że ty [...] ciało i krew pana Ieſuſa Chriſtuſa przyimi MurzHist P3v; A thák widźiſz/ że nie twoiá wiárá czyni ćiáłem Sákráment ten/ áni twoiá niewiárá ono pſuie OrzList b2v; Też ćię pytam/ gdy w gębę/ w zęby/ w vſtá ſwoie weźmieſz Sákráment/ co to zacz ieſt [...]. A to co záś ieſt w gębie twoiey? OrzList b2v, c2v, c3, e2; RejPos 88v [2 r.], 89v; RejPosWiecz2 94v marg, 95v; Wthory błąd Koryncżykow/ s kthorymi Nowokrzcżeńcy/ Libertynowie/ y Schwenckfeldowie ſą okazáni/ bo ći wſzyſcy o ſákramencie nic nie dzyerżą/ iedno że ieſt poſpolithemu chlebowi rowny. RejPosWiecz3 99, 96, 97, 97v; gdy ćiáło Páńſkié w Sákrámenćie vyrzyſz móẃ: Iam proch/ iam źiemiá/ iużem wolny: bo tho ćiáło było zá mię vkrzyżowáné/ y vbicżowáné. BiałKat 331, 298v, 315v, 330v, 331, 333v [4 r.]; vcżyć potrzebá/ iż [Eucharystia] to ieſt prawdźiwy Sákráment/ y ieden z onych śiedmi/ ktore Kośćioł Swięty záwżdy wyſoce ſobie ważył/ y z wielkim nabożeńſtwem cżćił. KuczbKat 160, 160, 165, 170; Bo on [Kalwin] nie inácżey o tym Sákrámenćie rozumie iedno iáko y Zwinglius przodek iego/ że ieſt tylko znákiem álbo figurą Ciáłá y Krwie Páńſkiey. WujJud 172v; Przeto ná Krzćie wodá przedśię proſtą wodą zoſtawa/ ále w tym Sákrámenćię [!]/ nie iuż chleb chlebem/ co był przed poświącániem/ ále chleb ćiáłem ſie Páńſkim sſtawa. WujJud 219v; Toć wáſze wymyſły y wykręty/ żeby Sákráment Sákrámentem nie był oprocż vżywánia. WujJud 241, 164v [2 r.], 171 [2 r.], 174, 175v, 179 (42); Ieſzcże y te gánimy/ ktorzy Sákrámentom Boſką pokłonę wyrządzáią/ á chleb święty ſtołu Páńſkiego zá Kryſtuſá chwalić roſkázuią. WujJudConf 176; A przetoż to zeznáć muśi káżdy/ iż odeymowánie drugiey cżąſtki Sákrámentu/ to ieſt kielichá [tj. udzielanie komunii tylko pod postacią chleba]/ ieſt nieſłuſzne/ nieſpráwiedliwe/ niezbożne. WujJudConf 247v, 177v, 179, 241, 248v, 261; RejPosRozpr cv; Krol też do Sákrámentu wnet ſie przygotował. Ktory mu Arcybiſkup podał z vcżćiwoſcią/ Ták ćiáło Páńſkie przyiął/ z wiárą/ z nabożnoſcią. StryjWjaz C3; á iednák y nagorſzy kápłan/ nie modlitwą ſwoią áni zásługą/ ále ſamym mocnym słowem Bożym/ ten wielki Sakráment [tj. Eucharystię] cżyni. SkarJedn 345, 241, 317, 346, [d8]v; á oſobliwą chęć miał [Tomasz z Akwinu] ku naprzechwalebnieyſzemu Sakramentu (marg) Nabożeńſtwo przećiw [= wobec] Sákrámentu. (–) SkarŻyw 201; O przáſnym chlebie/ iſz go kośćioł Rzymſki w ſakrámenćie słuſznie y zpodánia Apoſztolſkiego vżywa SkarŻyw 337, 91 [5 r.], 119 [4 r.], 203, 278, 320 [4 r.] (22); [Witen z Litwy] Lęczycką zięmię zburzył/ Kanoniki y Prełaty z Sacramentámi y z kościołem ſpalił StryjKron 305; iż [kalwinistowie] pozwolić niechcą/ áby [Chrystus] mogł być ná wielu záraz mieyſcách/ cieleſnie obecnym/ ták że mu áni do Sákrámentu przypuśćić niechcą/ tą obecnośćią/ ktorą ieſt v Bogá Oycá w niebie. ReszPrz 86; (marg) I. Podziękowánie. (–) Bo tá też ieſt/ miedzy inſzymi/ przycżyna/ cżemu ten Sákráment po Grecku názwano Eucháryſtyą/ [...] iż przezeń Pánu Bogu [...] dziękuiemy. LatHar 199, 93, 103, 185 [2 r.], 186, 187 [3 r.] (35); ktorzy [sektarze] iż ćiáłá Páńſkiego nie widzą w Sákrámenćie/ przeto wierzyć niechcą/ żeby tám było. WujNT 777, 8, 115, 116 marg, 147, 180 marg (29); Nie sſtępuie ćiáło iego [Chrystusa] z niebá áni wſtępuie z źiemie ná niebo/ gdy ie nam w Sákrámenćie dáie: ále ie mocą nieogárnioną ſwoią czyni. SkarKaz 243b, 159a, 204a [2 r.], b, 243a [2 r.], b [3 r.] (13); iák dźiś w Sákrámenćie Przedáią Páná [tj. konsekrowane hostie] ludźie ktorych cżárt oźionął KlonWor 29, 9; [vkazáć iż Ewángelictwo zá Sákráment [Ciała Pańskiego] ma co niczym nie iest. StefanOdpór A3v].

sakrament czyj [= przez kogo ustanowiony] [w tym: ai poss (12), pron poss (3), G pron (3)] (18): RejZwierc 196v; GrabowSet P3; [modlitwa po komunii:] O Wſzechmogący á miłośierny Boże/ [...] rácż to dáć áby ten twoy Sákráment/ nie był nam obowiąſką ná karánie/ ále przycżyną zbáwienną ná odpuſzcżenie LatHar 104, 104, 228; WujNT 274. Cf »Boski sakrament«, »sakrament Pański«.

W połączeniu z zaimkiem dzierżawczym „nasz”, „swoj”, podkreślającym przynależność do Kościoła katolickiego (6): SkarŻyw 456; Onę [mannę] chowano ná dni ktorych ſię zbieráć nie godziło: chowáią y náſz Sákráment. Onę chowano ná pámiątkę w ſkrzyni teſtámentu: dáleko ſłuſzniey chowáć maią náſz Sákráment. WujNT 330, 330 [3 r.].

W połączeniach szeregowych (2): A gdy obacżyſz vpadek ſwoy/ [...] przyſtęṕ do Teſtámentu iego ſwiętego á do ſákrámentu iego á do tego cyrographu tobie mocnie podánego od niego [...]/ á wierz mocno iż [...] podáwa tobie niewidome ciáło ſwoie y ſwiętą kreẃ ſwoię RejZwierc 196v; A iuż tego then cżás proſtym chlebem y proſthym winem zwáć nie możymy iedno ſákrámentem/ to ieſt mocnym záſlubieniem á cyrographem ná obietnice iego/ á dziwną táiemnicą podánia ciáłá y krwie iego ſwiętey. RejZwierc 197.

W przeciwstawieniu: »w niebie ... w sakramencie« (6): Widźiſz ku cżemuć ią [wiarę] Kálwin wiedźie/ ábyś ty [...] nie ſzukał go [Chrystusa] w Sákrámenćie ále w Niebie. WujJud 260v, 70 marg, 177, 254v, Mm2v; SkarKaz 243a.

W porównaniach (2): bo ten Sákráment [Eucharystii] do drogiey á świetney ſzáty/ przyrownał ś. Chryzoſtom LatHar 204; Abowiem ieſt ten Sákráment/ iáko náucża ś. Dyonizyus [...] iáko ogień/ wſzytko co pali w podobieńſtwo ſwey nátury odmieniaiący LatHar 204.

W charakterystycznych połączeniach: sakrament cudowny (2), cudow pełny, na(j)dostojniejszy (2), ożywiający, praw(dziw)y (3), (prze)dziwny (3), przenadroższy (2), wielki (2), zacny (zacniejszy) (2); sakrament pokoju; sakramentu bluźnierz, cena, ceremonije, chleb, chwała (3), cząstka (2), cześć (3), drogość, figura, godność, istność, moc (3), natura, nieuczciwość [= brak czci], obie części, obliczność, pożytek(-ki) (8), skutek (2), własność, zacność (2), znaki pozwierzchne; do sakramentu nagotować się, (przy)gotować się (3), przygotowanie się, przypuścić [kogo], przypuścić Chrystusowi obecnością; z sakramentu gorszyć się; sakramentowi(-om) oddawać cześć i pokłonę, ubliżać, uczynić cześć, pokłonę wyrządzać; ku sakramentowi(-u) błogosławieństwo, chęć mieć; przeciwko sakramentowi nauka; sakrament bluźnić (3), dla chorych chować (2), wyznawać, zalecić (zalecać) (2), zetrzeć [= zniszczyć], zjeść [jak zwykły pokarm] (2); o sakrament prosić; sakramentem(-ami) nakarmić, posilać [kogo], skosztować [= doświadczyć]; przed sakramentem modlitwy; przed sakramentem klęknąć, podziękować; o sakramencie hymn, kacerstwa, nauka (nauczon) (2), wiara (7), wierzyć [co], wyznanie; w sakramencie chwalić (5), czcić, cześć dać, dać, nie ofiarować chleba i wina, ofiarować (ciało Pana Chrystusowe) (3), przemieniać [co] (przemienienie [czego]) (2), wyznawać prawdę ciała Bożego (2); w (przy) sakramencie chwała Panu, cudo, istność chleba, łaska zawarta, ofiara ciała i krwie, pokłon Panu Chrystusowi, prawda ciała i krwie Chrystusowej, (praw(dziw)e) ciało Boże (a. (Pana) Chrystusowe, a. Pana, a. Pańskie) (i krew) (56), wiara.

Zwroty: »brać, wziąć sakrament« [szyk zmienny] (3:1): A ták gdy bierzemy y przyimuiemy Sákráment Páńſki/ bierzemy prawdźiwe Ciáło iego zá nas wydáne/ y Kreẃ wyláną dla grzechow náſzych. WujJudConf 175v; [św. Małgorzata Węgierska] Bráłá naświętſzy Sákráment/ zwielkim vcżućim duchowney poćiechy SkarŻyw 160, 290; SkarKaz Oooo2c.

»być (bytnością), mieć [= być] w sakramencie; bytność w (a. przy) sakramencie, pod sakramentem« [w tym: pod osobą(-ami) chleba (i wina) (5)] [szyk zmienny] (24:1;10:1): RejPos 88v; thám ſye náuczyſz prawdźiwéy náuki około/ właſnéy bytnośći ćiáłá Páńſkiégo/ w Sákrámenćie BiałKat 288v, 279, 306, 308v, 333v; KuczbKat 175 [3 r.]; P. Kryſtus ćieleſnie widomie ieſt w niebie á ćieleſnie ále niewidomie w Sácrámenćie. WujJud 70 marg; Nietylko ſkutecżną bytnośćią ieſt Pan Chriſtus w tym Sákrámenćie/ ále [...]/ y ćieleſnie/ ták iáko ieſt ná práwicy v Bogá Oycá w niebie. WujJud 177, 14v, 71v, 170v, 175v, 176 (12); KarnNap D2v; Obacż iáko zle bluznią y ſproſnie Zwingliáni ktorzy niewierzą áby pod oſobą chlebá w Sákrámenćie prawdziwe y rzeczywiſte ćiáło Boże było/ y Chryſtus ſám Bog náſz. SkarŻyw 168, 168 marg; WujNT 186, 332 [2 r.], 386, 408 [4 r.], 424, 699, Yyyyy; ktorym [artykułem wiary naszej] wyznawamy/ iż ćiáło iego [tj. Chrystusa] naświętſze w Sákrámenćie mamy ná ołtarzu/ pod oſobámi chlebá y winá SkarKaz 243a.

»sakrament da(wa)ć (a. poda(wa)ć, a. rozdawać); sakrament podany, dawan; sakramentu rozdawanie, danie; w sakramencie podany« [w tym: pod (jedną) osobą (7), pod osobą chleba (5)] [szyk zmienny] (26;2:1;6:1;1): Niektorzy chcąc nágrodzić kielich dáią ludziom zmatzány Sákráment chleba w kielichu KrowObr 207v; KuczbKat 170; Przycżyny dla ktorych pod iedną oſobą Sákrament podawáią WujJud 179 [idem Nn2]; Ktoby mowił/ że Chriſtuſá w tym Sákrámenćie podánego tylko duchownie pożywamy/ [...] niech przeklętym będźie. WujJud 264, 158, 178 [2 r.], 227, Nn2; WujJudConf 227v, 247; SkarJedn 241; [św. Tomasz z Akwinu umierając] prośił aby mu przenaświętſzy Sákráment podány był: ktory z wielką pokorą [...] przyiął SkarŻyw 203, 29, 173, 319, 320; NiemObr 149; Podoba mi ſię práwi [Luter]/ [...] áby Láikom Sákráment pod iedną tylko oſobą podány bywał. ReszPrz 59, 99; [w Rzymie we wszystkich kościołach i kaplicach] Mſze śpiewáią/ [...] kazánia rozmáitym ięzykiem miewáią/ ludźie vcżą/ Sákrámentá podawáią/ ſpowiedźi ſłucháią ReszHoz 116; LatHar 189, 202 marg, 244; y tychże ſłow [Panie, nie jestem godzien... Matth 8/8] kośćioł powszechny po dziś dzień vżywa [...] przy rozdawániu naświętſzego Sákrámentu. WujNT 35; iż tu [tj. w Emaus; Luc 24/30] Pan Chriſtus rozdawał Sákráment vczniom ſwym pod oſobą chlebá WujNT 297, 114, 297 marg, 332, [405], 482 [2 r.] (13).

»sakrament łamać; łamanie sakramentu« (1;1): [modlitwa] Gdy kápłan/ nayświętſzy Sákráment/ Ciáłá Páńſkiego łamie. GrabowSet P2; bo y przy oſtátecżney wiecżerzy/ łamánie tego Sákrámentu bez naruſzenia Ciáłá Páńſkiego/ przyznáć ſię muśi. LatHar 188.

»sakrament (pod osobą chleba) ofiarować« (2): PatKaz II 39v; Moc święcenia bywa Kápłanom daná/ áby mogli Sákráment Ciáłá y Krwie Páńſkiey poświącáć y ofiárowáć WujJud 152.

»sakramentem opatrzyć« (1): więc [duszpasterze mają] Sákrámentem Ciáłá Páńſkiego/ y oſtátniego pomázánia/ zwłaſzcżá/ ieſli chory tego żąda y prośi/ wedle Kośćielnego zwycżáiu opátrzyć. WujJud 199v.

»sakrament posta(no)wić (a. ustawić), postanawiający; sakramentu postanowienie, ustawa; sakrament jest ustawion, postanowiony« [szyk zmienny] (7:1;2:2;2:1): Naprzod/ iż w vſtáwie tego Sákrámentu/ Pan ſam powiedźiał: To ieſt Ciáło moie. KuczbKat 175; Przycżyny prawdźiwe/ dla ktorych vſtáwion ieſt ten chwálebny Sákráment/ [...] Concilium Trydenttſkie [!] ták opiſuie. WujJud 220v; dla tego też [Chrystus] vſtáwił ten Sákráment ku pożywániu/ áby był duchownym duſz náſzych pokármem WujJud 221, 178v [3 r.], 220v, Nn2; wierzem iſz ſam Pan ták ten Sákráment w Winie z wodą mieſzánym poſtáwił. SkarJedn 317, 239; Błogoſłáwiony P. náſz Iezus Chryſtus/ nachwálebnieyſzy Sákráment ćiáłá y krwie ſwoiey w wielgi cżwartek poſtánawiáiący. LatHar 539, 199, 337, 356; WujNT 1.Cor 11 arg.

»poświącać sakrament; poświęcenie (a. poświącanie) sakramentu; poświęcony sakrament« [szyk zmienny] (1;3;3): Albo mi vkażćie gdźie indźie/ ieſłi [!] nie ná oſtátniey Wiecżerzy dał Pan Chriſtus moc Kápłanom poświącánia y rozdawánia tego Sákrámentu? WujJud 178, 152; iſz ták wprzáſnym iáko w kwáśnym chlebie/ poświęcony Sákráment przenaświętſzy być może SkarJedn 274, 344, 345; A te ſłowá weſołego wołánia [tj. Hosanna... Matth 21/9]/ [...] kośćioł święty vſtáwicznie powtarza we Mſzey świętey [...] przed ſámym poświęceniem y podnoſzeniem ś. Sákrámentu. WujNT 89, 723.

»pożywać sakramentu, w sakramencie, sakrament; pożywanie sakramentu, w sakramencie« [szyk zmienny] (10:8:1;2:2): SeklKat Q2v; RejPos 88, 88v marg [2 r.]; RejPosWiecz2 90v; [Koryntianie mniemali] żeby ony wiecżerze w koſciele cżynione/ tylko miáły być proſte wiecżerze/ ná ktorych też tego Sákrámentu pożywáli/ á iżby tylko przy nich było roſpominánie y rozmyſlánie męki Páńſkiey/ á nic inſzego. RejPosWiecz3 97; WujJud 166v, 251, 251v, 260v, 264v; WujJudConf 227v; Tu [Ioann 6/51] nam iáśnie [Chrystus] mowi o pożywániu ćiáłá ſwego w S. Sákrámenćie. WujNT 330; Zydzi [spożywając na pustyni mannę zesłaną z nieba] nie tegoż Sákrámentu co my, pożywáli. WujNT 602 marg, 114, 330 [2 r.], 331 [3 r.], Yyyyyv, Bbbbbb4; SkarKaz Ooooa.

»przyjmować (a. przyjąć) sakrament, w sakramencie; przyjęcie (a. przyjmowanie) sakramentu [w tym: pod jedną (a. oboją) osobą (3)], w sakramencie; przyjmowany sakrament, w sakramencie« [szyk zmienny] (12:4;24:1;3:1): SeklKat X4v [3 r.], Y2v; KuczbKat 165; Owa oni [ewangelicy] niechcą pozwolić/ że iſtotnie y ſámą rzecżą á nie fántázyą Ciáło Páńſkie prawdźiwe w tym Sákrámenćie przyimuięmy WujJud 253v, 26v, 152, 221, 223 [2 r.], 257 (13); WujJudConf 175v; KarnNap D3v, E; Król Fráncuſki mocą ſobie [...] od Bogá dáną/ [...] kiedy zſwym Rycérſkim bráctwem/ Mſzéy ſłucha/ y Sákráment przyymuie/ [...] w Kośćiele au Fonteinoble vzdrawia. Oczko 23v; SkarŻyw 203; PaprUp D2; GrabowSet O2v, P2; Modlitwy po przyięćiu tegoż nadoſtoynieyſzego Sákrámentu. LatHar 223, 203, 205, 216, 226, 251 (10); Sákráment z iáką pokorą ma być przyimowány. WujNT 34 marg [idem Bbbbbb4]; A ták tu mamy iáſny przykład/ y pochwalenie przyimowánia Sákrámentu pod iedną oſobą. WujNT 297, 331 [3 r.], 332, 361, Bbbbbb4; WTORA CZESC. O przyięćiu Páná Iezuſá w Sákrámenćie. SkarKaz 159a.

»do sakramentu przystąpić (a. przystępować)« [szyk zmienny] (5): RejZwierc 196v; WujJud 177v; áby ten co do tákich [leczniczych] wód iedźie/ myśl/ y ſerce ſwé/ co nabárźiéy vſkromił/ y [...] ták ſye niechay poſtánowi/ iáko kiedyby do Sákrámentu/ [...] przyſtąpić miał Oczko 24; ále nie grzeſzy/ kto y bez nich [tj. bez odbycia postów]/ [...] do tego Sákrámentu przyſtępuie. LatHar 253, 208.

»sprawować sakrament; sprawowanie sakramentu; sakrament sprawowany« [szyk zmienny] (2;4;1): Sákráment ábo ſwiątość/ ácż widomie ſpráwowány bywa/ á wſzákoż duchownie á niewidomie ma być rozumiány. RejPosWiecz2 95v; Nie ſwoią mową czyni to kápłan/ ále [...] mową Chryſtuſową then Sákráment ſpráwuie BiałKat 321; iż [Rzymianie, tj. Kościół rzymskokatolicki] chlebá przáſnego do ſpráwowánia Sakrámentu ćiáłá Bożego vżywáią. SkarJedn 232; SkarŻyw 456; y [św. Paweł] miał kazánie do ludu/ przed ſpráwowánim y rozdawánim świętego Sákrámentu WujNT 482, 607; SkarKaz 607b.

»szafować sakrament; szafowanie sakramentu« [szyk zmienny] (1;2): Auguſtyn też miałto zá vſtáwę Apoſtolſką/ dźiećiom okrzcżonym/ ſácráment wiecżerzey Páńſkiey ſzáfowáć NiemObr 75; y ktorey [modlitwy: Panie, nie jestem godzien etc.] Kośćioł święty od cżáſow Apoſtolſkich/ [...] przy ſzáfowániu tego Sákrámentu nabożnie vżywał LatHar 190, 252.

»używać sakramentu, w sakramencie; używanie, użytelnik sakramentu« [w tym: pod jedną osobą (chleba) (9)] [szyk zmienny] (14:1;46:1): RejAp 67; RejPosWiecz3 99, 99v; Tákże też przywodzone być máią Oycow S. wyroki/ ktore vżywánie cżęſte Sákrámentu tego [tj. Eucharystii] bárzo zálecáią. KuczbKat 185; Bo tego Sákrámentu [Ciała i Krwi] w Kośćiele ludźie nie tylko duchownym obycżáiem przy Mſzy przez wiárę/ ále też y w Sákrámenćie vżywáią [tj. rzeczywiście spożywając]. WujJud 180, 221v, 222v, 227, 246, 247; Gánimy y tych ktorzy [...] mniemáią áby káżdy przeſtępcá vżytelnik Sákrámentu Páńſkiego/ choćiaż bez Pokuty [...] pewne odpuſzcżenie grzechow y zbáwienie odnośił. WujJudConf 166v, 220v, 221v [2 r.], 222v, 235v, 246, 247 [2 r.]; SkarŻyw 35, 36, 520; NiemObr 75; Naświętſzego Sákrámentu Ciáłá y Krwie Páńſkiey/ przynamniey raz w rok/ około Wielkieynocy vżyway. LatHar 119, [+12], 80, 103, 126, 187 (17); Przez vżywánie tego Sákrámentu choćiaż pod iedną oſobą chlebá/ sſtawamy ſię [...] wſzyścy iednym ćiáłem Páná Chriſtuſowym. WujNT 604, 259, 331 marg, 332 marg, 361 marg, 362 (19); SkarKaz Oooo2c [2 r.]; [O IEDNEY OSOBIE W vżywániu Sákrámentu Ciáłá Páńſkiego w Kośćiele Bożym zwycżáyney. GrodzJednOs kt].

Wyrażenia: »Boski, Boży sakrament« [szyk 2:1] (2:1): Bo Chleb z wielu źiarn ieſt ſpráwowan/ y Wino z wiela gron bywa: ták też y my/ ácż nas wiele ieſt/ mocną tego Boſkiego Sákrámentu zwiąſką/ weſpołek ſpoieni y związáni bywamy/ á iákoby ćiáłem iednym śie sſtawamy. KuczbKat 165; Nie śmiechu ále opłákánia godne ſą te ſkárgi/ y tá hániebna ślepotá wáſzá/ y to poháńbienie przenaświętſzey ofiáry y Sákrámentu Bożego WujJud 242v; LatHar 104.

»cały, zupełny [= pod dwiema postaciami] sakrament« [szyk 3:1] (2:2): widzą wſzyſcy/ że Wiecżerza Páńſka ieſt poſtánowiona/ áby był dawan Sákráment zupełny ludowi/ iáko nápiſano ieſt: Piyćie z tego wſzyſcy. WujJudConf 247; Iáwny też ieſt wſzyſtkim zwycżay Kośćiołá pirwſzego Láćińſkiego y Greckiego około vżywánia cáłego Sákrámentu. WujJudConf 247, 227v, 247.

»sakrament chleba (i wina)« (4): KrowObr 207v; tu Pan ten ſákráment chlebá y winá zowie Teſtámentem ſwoim. RejZwierc 197; iż przeſzkodá oná/ ná ocży ich [uczniów idących do Emaus]/ od ſzátáná byłá włożoná/ áby IEzus poznány nie był: ále Chryſtus ták dopuśćił/ áż do Sákrámentu chlebá/ żeby [...] poznány być mogł [cf Luc 24/13-31]. LatHar 194; WujNT 765.

»chwalebny (a. (prze)na(j)chwalebniejszy, a. naprzechwalebniejszy) sakrament« [szyk 24:2] (26): WujJud 69v, 176, 177v, 220v, 224, 224v, Ll2v; 10 [artykuł błędów greckich]. Przenachwálebnieyſzy Sakráment/ raz w Wielki cżwartek poświęcony/ cáły rok dla chorych chowáią: mieniąc iż ſię innych dni świężo [!] poświęconego chorym dáć nie godzi. SkarJedn 345, 344; [św. Tomasz z Akwinu] W nabożeńſtwie barzo gorący był: á oſobliwą chęć miał ku naprzechwalebnieyſzemu Sákrámentu SkarŻyw 201; [przodkowie nasi obierając króla] mſzei Swietei naboznie ſluchali/ chwalebni Sacrament przijmowali PaprUp D2; Miey to ſobie zá [...] dar Boży/ ieſlić ná przyſtoyney/ o tym naychwálebnieyſzym Sákrámenćie/ wierze nie ſchodzi. LatHar 251, [+12], 80, 134, 185, 213 (14); PowodPr 53; [StefanOdpór C2].

»sakrament ciała« [w tym: Pańskiego (27), Bożego (9), Pana Krystusowego (3), Chrystusowego (1)] [szyk 38:4] (42): RejAp 67; RejPos 88v marg; Swiádectwá pewne około ſákrámentu ábo ſwiątośći ciáłá páná kryſtuſowego. RejPosWiecz2 95v marg, 90v, 95v; wierzymy ſtárożythnie [...] że Sákráment Ciáłá Páńſkiégo piérwéy ſye ſtawa/ niż w vżywánié elementa przyydą [tj. przed spożywaniem sakramentu]. BiałKat 318v; KuczbKat 110, 175; Bo nam dla tego y w Sákrámenćie Ciáłá ſwego iſtotnie y cieleſnie [Chrystus] ſam śiebie zoſtáwił. WujJud 47v, 14v, 26v, 140v, 164, 165 (12); WujJudConf 13; SkarJedn 232, 317; [św. Piotr Apostoł] Trudnym ſię Kazánim Chryſtuſowym nie gorſzył około Sákrámentu ćiałá Bożego. SkarŻyw 598 marg, 278 marg; ReszPrz 58; GrabowSet O2v, Pv, P2 [2 r.]; LatHar 186 żp, 748, 751; Tu Páweł S. w Niedzielę chleb łamał [Act 20/7]/ ták iáko gi łamią w naświętſzym Sákrámenćie ćiáłá Chriſtuſowego: y miał kazánie do ludu WujNT 482, 57, 429, 602, 607, 615, Bbbbbb2v, Bbbbbb4 [2 r.]; [GrodzJednOs kt].

»sakrament ciała i krwi(e)« [w tym: Pańskiej (15), Pana mego (a. naszego) (2), Pana Krystusowej (1)] [szyk 30:2] (32): RejPos 88; RejPosWiecz2 94v; BiałKat 316; Azam wam dopiro nie pokazáli z Ireneuſzá ś. Ze Pan Chriſtus w Sákrámenćie Ciáłá y Krwie ſwoiey nową pozwirzchnią ofiárę vſtáwił [...]? WujJud 237, 152; O Przenachwálebnieyſzym Sákrámenćie Ciáłá y Krwie Páńſkiey. LatHar 185; o Pánie Iezu Chryſte pokornie proſzę: áby ten ćiáłá y krwie twoiey Sákráment/ ktorym ia niegodny cżłowiek przyiął/ był mi grzechow moich ocżyśćieniem LatHar 226; We Cżwartek/ [Chrystus] przenadrożſzy Sákráment ćiáłá y krwie poſtánowił LatHar 356, [+12], 27 marg, 119, 134, 208 (17); WujNT 147, 331, 361, 604 marg, 1.Cor 11 arg (9); SkarKaz 607b; [StefanOdpór C2].

»elewacyja, podnoszenie sakramentu« = podniesienie podczas mszy świętej (2:2): Dioniſius Mſzą Ceremoniámi od tey náſzey dźiśieyſzey máło rozną opiſuie/ ná ktorey y podnoſzenie Sákrámentu było. WujJud 226v; [modlitwa] Przy elewácyey nayświętſzego Sákrámentu Ciáłá Páńſkiego. GrabowSet Pv, Pv; WujNT 89.

»(boska) istność sakramentu, w sakramencie« (1:1): dla tego niewidomym obycżáiem ieſt Boſka iſtność w Sákrámenćie: áby poczćiwość y nabożeńſtwo przy ónym Sákrámenćie byłá BiałKat 330v; Niewinnie tedy haeretykowie kośćioł S. powſzechny potwarzáią/ żeby ludziom miał co viąć/ z iſtnośći/ z mocy/ z ſkutku y z pożytkow tego Sákrámentu/ dawáiąc gi pod iedną oſobą. WujNT 332.

»sakrament krwie (naświętszej)« (2): Rozna rzecż ieſth pożywáć ciáłá P. Kriſtuſowego/ y pić krew s. iego/ á pożiwáć ſakrámentu ciáłá/ y ſákrámentu krwie iego. RejPos 88v marg; GrabowSet Pv.

»łaska sakramentu« (1): Bo inſze ieſt Ciáło y Kreẃ Páńſka/ ktorą w Sákrámenćie iednáko ták źli iáko y dobrzy prziymuią: á inſza łaſká álbo pożytki tego Sákrámentu/ ktorego [lege: ktorych] niegodni nie prziymuią WujJud 261.

»sakrament łaskawości« (1): ten go [tj. ten sakrament] zowie Eucháryſtyą [...] ow záſię Synáxim/ to ieſt ſpołecżnośćią/ [...] inſzy Sákrámentem łáſkáwośći/ iáko Auguſtyn wielebny LatHar 186.

»materyja sakramentu« (1): Ale pátrz iákoć tu záśię chleb y wino máteryą zową: toć tedy nie Pan Chriſtus ieſt máteryą tego Sákrámentu/ iákośćie wyżſzey głupie mowili. WujJud 163v.

»sakrament miłości« (4): KuczbKat 160 [2 r.]; á przez pożywánie Ciáłá Páńſkiego [każdy] bywa w Páná Chriſtuſa wſzcżepion/ y mieſzka w nim przez miłość oſobliwie. Bo to ieſt Sákráment miłośći. WujJud 219v, 222v.

»nawyższy sakrament« (1): z ſtrony kápłáńſtwá y ofiáry/ y ſpráwowánia nawyżſzego Sákrámentu ćiáłá y krwie Páńſkiey/ y ſam Pápież [...] nie ma nic nád kápłaná SkarKaz 607b.

»niepokalany sakrament« (1): A potym mu [biskup Teofilowi] dał niepokalány á ożywiáiący Sákráment SkarŻyw 173.

»niewysłowiony sakrament« (1): proſzę ćię [Maryjo] [...]/ ábyś ſię zá mną [...] racżyłá do niego [do twego Syna] przycżynić: áby to wſzytko/ co ſię iedno/ przy vżywániu niewyſłowionego Sákrámentu iego opuśćiło wiádomie/ obo [!] niewiádomie/ [...] racżył miłośćiwie mnie odpuśćić LatHar 228.

»obecność, przytomny, obecny w sakramencie« [szyk 8:4] (9:2:1): Gdybyśćie [...] prawdźiwie wierzyli/ że w tym Sákrámenćie ieſt prawdźiwie P. Chriſtus/ tedybyśćie [...] Pánu Chriſtuſowi w tym Sákrámenćie iſtotnie y prawdźiwie przitomnemu/ cżeść y pokłonę przyſtoyną [...] wyrządzáli. WujJud 176; SkarŻyw 165, 168, 278, 456; Teraz záſię nie tylko w niebie y Sákrámenćie/ ále wſzędźie ná káżdym mieyſcu/ [...]/ Chrystus obecnym ieſt. ReszPrz 85; LatHar 77, 192; WujNT 237, 286, 424; bo w Sákrámenćie ieſt obecność ćiáłá iego [tj. Chrystusa] docześna/ niewidoma/ [...] ále ná práwicy [Boga] ieſt obecność widoma y wieczna. SkarKaz 243b; [StefanOdpór A].

»sakramentu ofiara« [szyk 1:1] (2): SkarŻyw 456; NIechże nas/ Pánie Boże/ ocżyśći y obroni/ Boſkiego Sákrámentu twego ofiárá tobie oddána LatHar 104.

»sakrament ołtarza, ołtarzny« (3:2): [o przekładzie słowa] Calix, kielich/ ráczey niżli kubek ábo czáſzá/ gdźie rzecz ieſt ábo o Sákrámenćie ołtarznym/ ábo też o męce. WujNT przedm 22, s. 603; á w nim [w Piśmie Świętym] ſą rzeczy ták trudne/ o Troycy ś. o wćieleniu Syná Bożego/ o przenaświętſzym Sákrámenćie ołtarzá SkarKaz 81a, 243a, Oooo2a. [Cf 1. »sakrament ołtarzny« WujNT 30.]

»(jedna, a. oboja, a. dwie) osoba(-y) sakramentu, w sakramencie; sakrament pod jedną osobą, pod osobą chleba« [szyk 9:2] (5:4;1:1): PatKaz II 39v; Ze lepiey ieſt pokoy y iedność záchowáć/ [...] á niżli ſie o oſobách Sákrámentu/ [...] ſwárzyć WujJud 247v, 164v, Mm8 [2 r.]; Grekowie nigdy o iednę oſobę w Sákrámenćie Láćinnikom nieprzygániáli. SkarJedn D5v; Náucżyliſmy Plebany y káznodźieie/ áby tę náukę/ o dwu oſobách Sákrámentu/ mocno y śmiele wſzędźie kazáli ReszPrz 59, 59; Sákráment pod iedną oſobą. WujNT [405] marg, 180 marg; O oſobách w Sákrámenćie ołtarzá SkarKaz Oooo2a. Cf też »być w sakramencie«, »sakrament dawać«, »sakrament ofiarować«, »przyjmować sakrament«, »używać sakramentu«.

»sakrament Pański (a. Pana naszego Jezusa Chrystusa)« [szyk 5:4] (9): Słyſzę że niektorzy powiádáią/ áby Páńſki Sákráment miał vtráćić poświęcenie ſwoie/ gdyby co z niego ná iutro zoſtáło. WujJud 241, 259; WujJudConf 166v, 175v; nie ináczey iáko onego Henriká ſiodmego Ceſſárzá Mnich w Florenciey otruł w naſwiętſzym Sacramencie Páńſkim StryjKron 597; WSzechmogący y wiecżny Boże/ oto ia przyſtępuię do Sákrámentu iednorodnego Syná twego/ Páná náſzego Iezuſá Chryſtuſá LatHar 208, 717; WujNT 286; SkarKaz Oooo2c.

»prawda sakramentu« (6): WujJud 173, 257v, 258; WujJudConf 257; Niedowiárſtwo ieſt przyczyną/ że ſię ludzie ſprzećiwiáią prawdzie tego Sákrámentu [Eucharystii]. WujNT 333, 333.

»procesyja z sakramentem« (3): á zátym niektorzy wielce tego ſobie życżyli/ áby do inſzych [...] nabożeńſtw [w tej książce]/ przydáły ſię [tj. zostały przyłączone] Ewángelie/ ktore przy Proceſſyách z nachwálebnieyſzym Sákrámentem ćiáłá y krwie Páńſkiey/ v nas w Polſzcże śpiewáią LatHar 682, 682; WujNT 89.

»rzecz [= istota] sakramentu« (4): Prawdá y rzecż Sákrámentu ieſtći prawdźiwe Ciáło Páńſkie pod oſobą chlebá. WujJud 257v, 258, 260; WujJudConf 257.

»słowa sakramentu« = słowa przeistoczenia w Modlitwie Eucharystycznej (1): Wziął Ieſus chleb [Mar 14/22].) Ten chleb przed ſłowy ſákrámentu chlebem ieſt/ ále ſkoro przyſtąpi poświęcenie/ z chlebá ſtáie ſię ćiáło Páná Chriſtuſowe. WujNT 180.

»stoł sakramentow« = ołtarz (1): ále wſzjtkim wymyſłow ſwoich odſtępowáć/ á ná iedney ſpolney wierze v iednego ſtołu Sakrámentow S. przeſtawáć [Kościół] każe. SkarJedn A3v.

»sakrament stołu (Pańskiego)« (3): Obycźay [!] zgody Ianá Kálwiná o Sákrámenćie ſtołu álbo Wiecżerzy Páńſkiey. WujJud 248, B7v, Mm7v.

»święty, na(j)świętszy, przena(j)świętszy sakrament« [szyk 127:15] (59:66:17): OrzRozm G2v; Ieſliby kto powiedał/ iż w naświętſzym Ciáłá Bożego Sákrámenćie/ iſtność Chlebá y Winá weſpołek z Ciáłem y Krwią Páná náſzego Ieſu Chriſtá zoſtawa/ niech przeklętym będźie. KuczbKat 175, 110, 170; WujJud 26v, 263, 264, 264v; KarnNap D2v, D3v; SkarJedn A3v, 18, 241, 274, 317, 345, 346; wnocy záwołáłá vcżyćielki ſwey Romulá/ y prośiłá áby iey dáłá ſtráwne (to ieſt Sákráment przenaświętſzy) y przyięłá. SkarŻyw 589, 29, 35, 36 [2 r.], 160, 165 (16); StryjKron 597; ReszHoz 131; y [papież] ſam naprzod/ á potym iego wſzyſtek Senat Kárdynałowie Rzymſcy/ [...] przez onę branę [otwartą na rozpoczęcie Roku Świętego] przeſzedł/ y przed nayświętſzym Sákrámentem Pánu BOgu podźiękował ReszList 145, 164; GrabowSet O2v, Pv, P2 [2 r.], P3; Przed naświętſzym Sákrámentem klęknąwſzy moẃ. ZAwitay prawdźiwe ćiáło [...] LatHar 83, 77, 103, 119, 126, 185 (23); A ták prośimy tu nie tylko chlebá powſzedniego/ [...] ále też chlebá nádiſtotnego/ to ieſt wſzelkiego pokármu duchownego/ á zwłaſzczá chlebá naświętſzego Sákrámentu WujNT 26; [heretykowie mówią] że my Páná Chriſtuſá vkázuiemy w zámknieniu/ w Ciborium/ w ś. Sákrámenćie. WujNT 174, przedm 39, s. 35, 57, 89 [2 r.], 98 (72); PowodPr 9; SkarKaz )(3v, 81a, 205a; Naydźieſz tákie złe ludźie/ co Sákráment święty/ Zydom y cżárownicom/ [...] Przedáią bezbożnicy ćiáło y krew Páńſką KlonWor 29.

»uczes(t)nik sakramentu, w sakramencie« [szyk 2:1] (2:1): Lecż to odpuſzcżenie grzechow/ [...] przypiſowáć mamy/ [...] zaſłudze Páná Chriſtuſowey/ ktorey/ sſtawſzy ſie vcżeſtnikámi w tym Sákrámenćie [Eucharystii]/ łáſkę Bożą [...] y obronę mamy. WujJud 223; iſz wyklinaſz tych wſzytkich/ y iáwnie ie przenáſláduieſz/ ktorzykolwiek vcżeſnicy ſą Sákrámentu w przaſnym. SkarJedn 247; LatHar 208.

»do sakramentów ugęszczanie [= uczęszczanie]« (1): A oſobliwie mam wielką poćiechę pracey tey moiey/ gdy pátrzę ná W.K.M. pobożność [...] y do naświętſzych Sákrámentow vgęſzczánie. SkarKaz )(3v.

»sakrament Wieczerzej(-y) Pańskiej« (7): RejPosWiecz3 97v; Bo około Sákrámentu Ciáłá Bożego/ álbo iáko wy zowiećie Wiecżerzey Páńſkiey/ nigdy ſie práwi Luterani [...]/ z Helwetámi y z Hugonotámi niezgodzą WujJud 14v, 248, Mm7v; WujJudConf 217; ponieważ tenże Auguſtyn/ źle też wyrozumiawſzy ſłowá Páná Chriſtuſowe/ [...] dźiećiom ſkoro po Chrzćie Sákráment wiecżerzey páńſkiey dáwáć roſkazał NiemObr 149, 75.

»sakrament wielkonocny« (1): á z twey dobroći/ tym day zgodę [Panie]/ ktoreś Sákrámentem Wielkonocnym nákarmił. SkarKazSej 672b.

»w sakramencie zakryty« (2): Przeto nie chleb áni żadne ſtworzenie/ ále onego ſámego [Pana Chrystusa] w tym Sákrámenćie zákrytego ſłuſznie chwalimy WujJud 176v; LatHar 77.

»sakrament zwierzchny (a. zwirzchni)« [szyk 1:1] (2): RejPosWiecz2 94v; Rácż mi dáć/ Pánie/ proſzę/ nie tylko zwierzchnego Sákrámentu Ciáłá y Krwie Páná mego vcżeſtnikiem ſię sſtáć/ ále też y rzeczy ſámey ábo ſkutku tego Sákrámentu doſtąpić. LatHar 208.

Szeregi: »sakrament i (też) ciało Boże (a. Pańskie)« (3): PatKaz II 39v; [Orzechowski do Krowickiego:] Przed Sákramentem też iáko to ieſt przed ćiáłem Páńſkim/ gdy go noſzono/ álbo podnoſzono/ Sbiſzek Kárdynał [brat dziada twego] vpadał OrzList e2; á po poświęceniu żadney cżći przenaświętſzemu Sákrámentowi y ćiáłu Bożemu/ [w ruskim Kościele] nie cżynią. SkarJedn 345.

»sakrament to jest ciało i krew Pańska« (1): [są w fałszywym Kościele] Ktorzy [...] ſacramentu/ to ieſt/ ciała y krwie pańſkiey niezupełnie [tj. pod jedną postacią] pożywaią SeklKat Q2v.

»duchowny pokarm i sakrament« (1): Nie rozumiey/ iáko odſzczepieńcy/ żeby oni [Żydzi na pustyni jedzący mannę] tegoż duchownego pokármu/ y tychże Sákrámentow vżywáli ktorych y my [...]. Bo to ieſt błąd y bluznierſtwo. WujNT 602.

»sakrament albo Eucharystyja« (1): Nie zápominay y tego/ że zá Apoſtolſkich cżáſow/ trwano [...] ná łamániu chlebá. to ieſt [...] ſzáfowániu tego to Sákrámentu álbo Eucháryſtyey. LatHar 252.

»sakrament a krew święta« (1): tedy on koſzczyol poſzwyączy pyeruey [...] byſkup aby tam kaplany naydoſtoynyeyſzy ſacramenth pod oſobą chleba, a krew ſzwyąthą pod oſobą vyna panu bogu ofyaroualy PatKaz II 39v.

»ofiara i sakrament« (2): WujJud 242v; kielichy y inne naczynia świętey ołtarzney ofiáry y naświętſzego Sákrámentu/ poświącáią ſię przez dotknienie ćiáłá y krwie Páńſkiey WujNT 98.

»(i) sakrament a(l)bo (a, i) świątość (ołtarza a. ciała (i krwie))« (11): O Sacramencie albo ſwiątoſci oltarza. SeklKat X4; MurzHist P3v; RejPos 88; Ieſzcże też tu ſobie przytocżymy ſwiádectwá oycow ſwiętych/ o ſákrámencie á o ſwiątośći ciáłá Páná Kryſtuſowego/ y o ſwiątośći krwie nadrozſzey iego. RejPosWiecz2 95v, 90v, 94v, 95 [2 r.], 95v [2 r.]; iż to [tj. świątość Ciała Bożego] ieſt práwy Sákráment álbo Swiątość/ iuż nam nietrzebá inſzych dowodow. KuczbKat 160.

»tajemnica i (abo) sakrament« (2): [w Kościele zachodnim i wschodnim] Táiemnicę ábo Sákráment ſwoy ſprawuią/ [...] w przaſnym/ to ieſt/ nie w kwáśnym chlebie. SkarŻyw 456; SkarKaz 243b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»sakrament a(l)bo (a) wieczerza (Pańska)« [szyk 2:1] (3): RejAp 67; Obácżmyſz iuż záſię/ iáko wiele błędow było y ieſt ieſzcże o tym Sákrámencie/ ábo wiecżerzy Páńſkiey. RejPosWiecz3 97, 97 marg.

»sakrament albo znak« (1): A ták oná widoma pozwirzchnia oſobá chlebá/ ieſtći Sákrámentem álbo znákiem dwu rzecży/ ábowiem znácży y nośi ná ſobie podobieńſtwo/ ták prawdźiwego Ciáłá Kriſtuſowego/ iáko y duchownego WujJud 257v.

b. O obrzędach praktykowanych w judaizmie, rozumianych analogicznie do sakramentów chrześcijańskich (15): [Chrystus] wſzyſtkim Sákrámentóm ták przeſzłym iáko y ninieyſzym dał ſkutek y moc tę/ którą miáły/ y máią BiałKat 296; Y Auguſtyn ś. tę rozność miedzy ſtárym y nowym zakonem cżyni/ że nie tylko Sákrámenty w nich rozne ſą/ ále też w ſtárym zakonie ſą obietnice docżeśne/ [...]. A w nowym lepák iáwnie y iáſnie nam obiecuią rzecży duchowne y wiecżne. WujJud 79v; WujJudConf 162v.

W połączeniu szeregowym (1): Náucżył ich [Mojżesz lewitów] y ſakrámentow y obrządkow y świąt kośćielnych ktorymi chwalić Páná Bogá/ [...] mieli. SkarŻyw 482.

Zwrot: »przyjąć sakrament« (1): [chcieli dowieść odszczepieńcy] iż Abram pierwey był ſpráwiedliwy/ á potym przyiął ten Sákráment obrzezánia/ iákoby známię y pieczęć ſwego vſpráwiedliwienia. WujNT 537.
Wyrażenia: »sakramenty Mojżeszowe« (1): Sákrámentow náſzych od Moyzeſzowych rożność SkarKaz Oooo2c.

»sakrament obrzezania« (1): WujNT 537 cf Zwrot.

»sprawowanie sakramentow« (1): Kto ſie bjć potomkiem Aaronowym nie pokazał [w czasach starotestamentowych]/ práwá żadnego do kápłáńſtwá/ náuki/ y ſpráwowánia ſakrámentow nie miał SkarJedn 47.

»sakrament (tak) starego (jako) i nowego zakonu (a. przymierza), stary (i nowy), starego testamentu« [szyk 6:1] (4:2:1): Przydáć było y to potrzebá/ co ś. Auguſtyn nápiſał: Ze nie ſą iedne Sákrámentá áni obietnice ſtárego y nowego zakonu. WujJud 162v, 162v marg, Nn2v; A ták mi to pokaż iáko ſie ten moy wykład ſprzećiwia właſności Sákrámentow ſtárych y nowych? CzechRozm 263, 262v; CzechEp 189; SkarKaz Oooo2c.

Szereg: »sakramenty i obrządki« (1): Máło był pożytecżny ſtáry zakon: Bo w ſwoich ſakrámenćiech/ y obrządkách/ znáki tylo gołe miał SkarŻyw 2. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
2. W tekstach polemicznych: obiekt kultu, coś poświęconego (2):
Wyrażenia: »szatański sakrament« (1): Yeſly byſmy też chcieli zwac ſwiątoſcziamy koſcielnimy wymiſly [...]/ iako ſą ludzy vmarlich głowy/ nogy/ ręcze goleny/ koſcy y yne ſzatańſkie ſacramenti/ tedyc by ym nigdi niebylo liczby SeklKat Y4v.

»zbawienny sakrament« (1): A zwłaſzcża żem też to y w Agendźie [tj. w księdze obrzędów Kościoła katolickiego] nálaſł/ przy cżárowániu ábo záklinániu ſoli: iż też tám Bogá ſwego proſzą/ w imię ś. troyce/ [...] áby [sól] ſię ſtałá zbáwiennym ſákrámentem/ dla wygnánia nieprzyiaćielá CzechEp 70.

3. Przysięga wojskowa składana na wierność w starożytnym Rzymie [sacramentum – przysięga, ślub albo przyrzeczenie pod przysięgą Mącz 363b; – obwarowanie przysięgą Calep; przysięga – sacramentum Cn] (1):

W połączeniu szeregowym (1): [poganie] onę przyśięgę/ przez ktorą obiecuią Zołnierze iż wiernie rzecży poſpolitey ſłużyć chcą/ Sákrámentem/ to ieſt węzłem/ álbo ślubem Rycerſkim zową KuczbKat 105.

*** W rozważaniach filologicznych (6): Przeto vcżyć potrzebá Chrześćijány/ iż tego imieniá Sákráment [...] inácżey świeccy álbo Pogáńſcy niżeli świętych rzeczy Piſárze álbo Doktorowie vżywáli. Bo Pogáńſcy przez tho imię/ Sákráment/ rozumiec chćieli on obowiązek/ kiedy zá przyśięgą nieiákim obowiąſkiem ſłużby związáni bywamy [...]. Ale v Láćińſkich Oycow [...]/ to imię Sákráment/ rzecż nieiáką świętą/ y ktora śie w ſkrytośći tái/ znácży: iáko też y Grekowie tęż rzecż znácżąc/ onego ſłowá Myſterium (to ieſt Táiemnicá) vżywáli. KuczbKat 105, 105 [2 r.]; według tych ſłow iáſnych Páwłá S. [małżeństwo] ieſt wielkim Sákrámentem [ad Eph 5/32]/ po Grecku μυστηριον, ktore ſłowo tákże Sákráment známionuie WujNT 679.

Synonim: 1., 2. świątość.

MC