[zaloguj się]
[pdf]

PULS (48) sb m

Fleksja
sg pl
N puls pulsy
G pulsu
A puls pulsy
I puls(e)m
L pulsie pulsach, pulsi(e)ch

sg N puls (12). ◊ G pulsu (7). ◊ A puls (2). ◊ I puls(e)m (1). ◊ L pulsie (5). ◊ pl N pulsy (3). ◊ A pulsy (16). ◊ L pulsach (1) Oczko, pulsi(e)ch (1) SienLek.

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII (z Cn) – XVIII w.

1. Rytmiczne, wyczuwalne palcami drgania tętnic, wywołane dopływem krwi z serca podczas jego skurczów; tętno; arteriarum pulsus Mącz, Cn; percussus a. pulsus a. rhythmus venarum Cn [pulsus arteriarum – odbijanie albo żeł drżenie Mącz 287a; puls, ruszanie, tępanie – pulsus Cn] (27): (nagł) Nauka o pulſie. Tho ieſt znamiona poznacz Serdeczney zyły tępania a ruchania zdrowego/ albo niezdrowego człowieka. (–) FalZioł V 12, kt, V 12v [2 r.]; Bowiem puls wielki á moczny w mierze iednakiey znamionuie moc ſercza j dobrą ſkładnoſć ciała GlabGad E4; Doctor niechwaly pulſu. RejKup f7v, q2; O Znákach/ s ktorych Chorobá rozſądzoná być może: á oſobliwie Puls/ ktory też ſkokiem zową. SienLek 23v; A przetoż y Serdeczney żyły Skok álbo Tąpánie/ co Láćinnicy zową Pulſem: ná czworę ſye rozdźieliło/ podług tych wilkośći. SienLek 23v, 23v, S[ss]4v.

W porównaniach (2):

Jako comparatum (1): Pulsy iák młoty wewnątrz rozbiiáią Mozg zápalony/ them ſię rozdymáią Podſkorne kośći RybGęśli D.

Jako comparandum (1): naydźiećie ſześć ſzkodliwych chorob iey [Rzeczypospolitej]/ ktore iey bliſką śmierć (obroń Boże) vkázuią: á iáko złe pulſy źle iey tuſzą. SkarKazSej 664b.

Frazy: »puls bije; pulsu odbijanie« = micant arteriae Cn (1;1): Mącz 85c; Pánie á iákoż ſie macie? A dobrzeż mię ieſzcże znacie? Wierę wam ſłábo puls bije/ Znáć że wam wątrobá gnije. RejZwierc 235v.

[»pulsy wstały [= ustały]«: Tożęm teraz był w złej toni, Aż mi się spociły skroni. Pulsy wstały, jednoć umrzeć. DramStp I 643.]

Zwrot: »pulsu, puls (po)macać« = tangere arteriam a. venam, pulsum venarum attingere, tentare venas pollice Cn (2:1): Spowiednika przebog krzyczy Malo mu ich ſdrowia zyczy. Krzyczą iedny pamietay ſie Drudzy mowia nielekayſie. I tam y ſam prżéwraczaią Wreku wnogach pulſ maczaią. RejKup c2, f7v [2 r.].
Wyrażenia: »puls mdły, leniwy« [w tym: leniwy a mgły (1)] (2:1): Gdy cżęſto kurcż miewa/ gdy ſie iedzey brzydzi/ gdy puls prętki bywa á mdły. Thy znamiona gdy będą w brzemienney/ albo v rodzączey. Iawny znak ieſt iże ona/ trudno ma zoſtać. FalZioł V 32v; zaſię puls leniwy á mgły zimnoſć ſercza á mgłoſć cżłonkow [znamionuje]. GlabGad E4.

»puls prętki (bywa a. będzie)« [szyk 3:1] (4): Zaſię ktora niewiaſta przy rodzeniu mdleie/ zimne kropie nanię wyſtępuią/ puls v rąk pretki/ áſama z dziecięciem nie cżyrſtwa, Złe á ſmiertelne bywaią takowe znaki FalZioł V 18d, V 32v; GlabGad E4; BielKom C8.

»puls u ręki« (2): FalZioł V 18d; Doktor powie prętki puls v ręki/ Mdłość nań idźcie s kártką do ápteki To áptekarz da bolum świeżego BielKom C8.

Szereg: »puls to jest tęptanie« (1): Gdzież godzi ſie wiedzieć iż ſprawa ſerdecżna, takież y zdrowia ciała po pulſie to ieſt tęptaniu ſercza nawięcey bywa poznana. GlabGad E4.
W przen (1):
Fraza: peryfr. »poki puls dech leje« = dopóki ktoś żyje, oddycha (1): Gdy chorego odbieży Doktor bez nádźieie/ On ſam w zdrowiu niewątpi poki puls dech leie. RybGęśli B.
Przen (3):
Zwroty: »pulsu macać« (1): bo tá [dusza] iuż tu raz zábolawſzy w tym nędznym ciele/ á opátrzenia żadnego nie máiąc iuż ták ná ſmiertney poſcieli áż do cżáſu ſwego obumrzeć muśi. Ale potym poznaſz co tho byłá zá chorobá/ gdyć on nadolny doktor [tj. diabeł] będzie pulſu mácał. RejZwierc 133.

»(po)macać pulsu na kalecie, na worku« [szyk zmienny] (1:1): RejWiz 124; Witayże pánie Doktorze/ Náſz miły Prokuratorze/ Co ná worku pulſu mácaſz/ A práwo opák wywrácaſz. RejZwierc 235v.

2. Miejsce na ciele, w którym łatwo wyczuć tętno; tętnica, żyła; arteria Mącz, Calep, Cn [w tym: pl (18)] (21): FalZioł I 26b, V 94v; Arteria, Zyłá pulſowa którey lekárze mácáyą/ też bywa rzeczoná Puls. Mącz 17a; Ale dźiećiom nieſpiącym/ przywięzowáć do rączek korzeń Koſzyſzczkowy/ ten im ſen przywodźi/ gdy ij ná pulśiech máią. SienLek 56v; Calep 99b; [A gdy tego [olejku] vżywáć chceſz/ pomázuyże nim wſzędy około ſercá/ wſzyſtki pulſy/ to ſą ſkokne álbo tępne żyły/ a vśrzyſz pomoc wielce dziwną/ z mocy tego oleyku. SienHerb 540b (Linde)].

pulsy na czym (1): A nie trzebá iuż w ten cżás [gdy się zepsuje żołądek] wiele pſowáć groſzy/ Iedno [...] tu pulſy ná ſkroniach nadobnie obłożyć RejWiz 79v.

Wyrażenia: »pulsy u nog« (7): Też vcżyń plaſtr s Krwawniku/ z babki/ s pokrzywy/ z ocztem á z oliwą á tho ſpołem ſthłukſzy, przyłoż na pulſi v rąk ytez v nog przed febrą we dwie godzinie/ wypadza ią s ciała to lekarſtwo. FalZioł I 80d; takieſz pod koſtkami pulſy v nog, zimną tą iſtą maſcią pomaży. FalZioł V 41, I 2c, 24a, 26b, 104c, 128a.

»pulsy u rąk« (9): Też ſok iego [bożego drzewka] zmieſzany s ſolą y z oliwą/ a gdy będą pomazane pulſi vrąk y vnog/ tedy zymnoſtz y drżenie oddala: ktore bywa w febrach/ y zymnitzach. FalZioł I 2c; Albo wezmi rożanego oleyku/ zmieſzay rowno z ſokiem Lactucżanym/ á thym na nocz maży ſkronie/ pulſy v rak [!]/ y też żołądek. FalZioł V 42, I 24a, 26b, 68a, 80d, 104c, 128a, V 41.

Szereg: »skroni(e), (i) pulsy« [szyk 4:2] (6): Theż gdy namażeſz ſkronie y pulſi vrąk y vnog tą maſcią, vcżini ſpanie tim ktorzi ſpaćniemogą [!] FalZioł I 104c, I 82a, 149b; SienLek 56v, 73; álbo wźiąwſzy ſoku różánégo trochę/ białków iaiowych rozbitych dwá/ máku białégo vtłuczonégo ſzczubáć/ ná ſkróni [choremu] przez chuſtkę przyłożyć: y ná pulſách trzebáli tóż vczynić. Oczko 31v.

Synonimy: 1. skok, tępanie, tęptanie, tętno; 2. »skokna żyła«.

AĆ