[zaloguj się]
[pdf]

SAMIEC (82) sb m

W N sg -ec (51), -eć (1).

W N sg sa- (16), så- (3); så- BielKron, BudBib; sa- : så- Leop (2:1); w pozostałych formach sa- (15), så- (2); sa- : så- BibRadz (2:1), BielKron (1:1).

Fleksja
sg pl
N samiec samcy, samcowie
G samca samc(o)w
D samcowi samc(o)m
A samca samce
I samc(e)m
L samcu samc(a)ch

sg N samiec (50). ◊ G samca (3). ◊ D samcowi (1). ◊ A samca (7). ◊ I samc(e)m (5). ◊ L samcu (1). ◊ pl N samcy (6), samcowie Leop (1). ◊ G samc(o)w (4). ◊ D samc(o)m (1). ◊ A samce (2). ◊ L samc(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

1. Istota płci męskiej; masculus BartBydg, Mymer2, Vulg, PolAnt, Calep, Cn; mas Vulg, Calep, Cn; vir PolAnt (63): Mas, Masculus: cui opponitur Foemina – Mąż, ſamiec. Calep 641b.

W przeciwstawieniu: »samica ... samiec« (5): Bowiem wſzelka ſamicza zimnieyſzego ieſt przyrodzenia niżli ſamiec GlabGad C8, C8, D; Mącz 224b; Sexus – Rodzai rozni miedzi ſamczem a ſamiczą. Calep 976b.

Szereg: »(tak) i samiec (jako) i samica« (2): MurzNT 12 marg; Epicoenum [...] vel Promiscuum, Dwiemá poſpolite, Nomen scilicet Substantivum, Oboyey płći/ ták ſámcowi yáko y ſámicy prziſwoyte. Mącz 106b. [Ponadto w przeciwstawieniach 5 r.]
a. Zwierzę uznawane za osobnika płci męskiej (52): Samiecz [koń] z mathką ſwą nie przebywa/ á gdyby mu ſie tho przydało z zapamiętania/ tedy [...] FalZioł IV 10a; (nagł) Kaczka. (–) [...] Samcza po ſzygi poznać bo na niey pierze zielone miewa FalZioł IV 18a, IV 5d, 21d, 48b; Ieſli że offiára iego będzie Zupełna á z ſtádá/ tedy ſámcá cżyſtego bez wſſelkiey zmázy będzie offiárował Leop Lev 1/3, Gen 31/12; BielKron 4v; Initus, Od ſámcá poyeżdżony. Mącz 105a; SienLek 152v; Wſzytko otwarzáiące żywot/ moie [tj. Bogu na ofiarę] (ieſt) y wſzelkie bydlę twoie zſámcow otwarzáiące (żywot) zbydłá y zdrobu. BudBib Ex 34/19, Ex 12/5, Lev 1/10; Vrzędnik ma tego doyźrzeć [...] áby [...] dobytkowi wſzelkiemu/ rządni ſámcy byli do mnożenia. GostGosp 16.

W połączeniu z nazwą lub przymiotnikiem od nazwy zwierzęcia [w tym: sb N + samiec (6), samiec + G (1), samiec + ai (2)] (9): Simius. eyn aff Máłpá ſámyeć. Murm 42; Mymer1 27; Rak ſamiecz ma wſzytki cżłonki twarde iako kamień. FalZioł IV 31a, IV 10d; Ale moy miłoſtnik vſzedł iako ſamiecż iednorożczow. WróbŻołt 28/6, I7v; GroicPorz ll3; BielKron 30; Myrinus, Sámiec ryby morſkiey Murená zwáney. Mącz 240a.

W przeciwstawieniu: »samiec ... samica« (12): bo gdy by mu ſamicza do inſzego vſtąpiła/ tedy ſamiecz pocżuwſzy to gdy przyleci. Noſem ią na obie ſtronie przebija FalZioł IV 20c, I 142a, IV 11d, 21a, 36b, 38d [2 r.]; Cżemu ſamci lepiey ſpiewaią niżli ſamice. GlabGad D, C8, H5v, H7; Acż ſámiec krotko żywie/ ále więc przewiedźie Sámicá: że kilká lat dźieći zgniazd wywiedźie. KmitaSpit A2v.

Zwrot: »z samcem obcować, złączać się« [szyk zmienny] (1:1): ISidorus piſze: iż ta riba ieſth ſproſna: gdy ſię złącża z ſamczem/ tedy vſthy pocżyna w ſobie płod FalZioł IV 38c, IV 10a.
Szereg: »(tak) samiec (jako) i (a(l)bo) samica; samiec z samicą« = masculus et f(o)emina Vulg, PolAnt; vir et uxor PolAnt (12;4): FalZioł IV 11d; SeklKat K4v; GliczKsiąż Q3; GroicPorz ll3; vzrzałem we śnie/ iż ſámcowie zeymowáli ſye z ſámicámi/ pſthrzy/ ſrokáći/ y rozmáitey bárwy. Leop Gen 31/10, Gen 7/9, 16; Weźmieſz też do Archy po parze z káżdego żywego ſtworzenia [...]/ áby z tobą żywo záchowáne były/ tho ieſt/ ſamcá y ſámicę. BibRadz Gen 6/19, Gen 7/2 [2 r.], 3, 9, 16, Lev 3/6; BielKron 4v; BudBib Gen 6/19. [Ponadto w przeciwstawieniach 12 r.]
b. O mężczyźnie (3): Masculus, [...] mąsczynskey plczy parobek vel chlopyecz, samyecz BartBydg 87b; Mymer2 21v; [Acż wſſytcy ná mury weſzli y z białemi głowámi/ bowiem iuż nie doſtawáło ſámczow ktorzy by ſie ku bitwie godźili. FlawHist 34v].
Szereg: »tak samiec jako i samica« (1): Ty lekárſtwá ſą poſpolite y vżyteczne thák ſámcom iáko y ſámicam SienLek 108.
2. Roślina (też grzyb) uznawana za osobnika płci męskiej; masculus Cn (19): Trzeci rodzaj małey Ozanki/ ma gałąſki naſubtelnieyſze/ blade y koſmate/ á to ieſt prawy ſamiecz FalZioł I 37a; Powiedaią lekarze kiedy pry liſtki ſzcżyrowe ſetrzeſz á nimi namażeſz męſki cżopek [lege: członek] taiemny/ [...] thedy ſie będą dziewki rodzić/ ále ſok pithy ſamca tego ziela/ tedi ſie ſinowie będą rodzić. FalZioł I 86a, I 115b [4 r.]; Sagmina – Koſzyczko ſamiec, zeleżnik. Calep 938a, 1111b.

W przeciwstawieniu: »samiec ... samica« (7): ieſt dwoiaki rodzay bluſzcżow/ ieden ieſth biały á drugi cżarny/ albo ieden ieſt ſamiecz á drugi ſamicza FalZioł I 48c, I 85d, 86c [2 r.], 145a [2 r.], III 3c; [Cresc 1571 67].

Szereg: »samiec i samica« (4): Modrzewowa gębkha [...] Ieſth dwoiakha/ Samiecz y ſamicza FalZioł III 3b, I 85d, 145a, 150b. [Ponadto w przeciwstawieniach 7 r.]

KW, (LWil)