Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: BUHAJ

Następne hasło: BUJAJĄCY »

BUJAĆ (136) vb impf

Fleksja

indicativus
inf	bujać
praes
	sg	pl
1	bujåm	bujåmy
2	bujåsz	bujåcie
3	bujå	bujają

praet
	sg		pl
2	m		m pers	bujaliście
3	m	bujåł	m pers	bujali
3	n	bujało	subst

fut
	sg
1	f	będę bujała
3	m	będzie bujåł
	f	będzie bujała
	n	będzie bujało, bujać będzie

imperativus
	sg
2	bujåj

conditionalis
	sg		pl
1	m		m pers	bychmy bujali
2	m	byś bujåł	m pers
3	m	by bujåł	m pers	by bujali
3	n	by bujało	subst	by bujały

inf bujać (26). ◊ praes 1 sg bujåm (2). ◊ 2 sg bujåsz (3). 3 sg bujå (37). ◊ 1 pl bujåmy (3). ◊ 2 pl bujåcie (1). ◊ 3 pl bujają (14). ◊ praet 3 sg m bujåł (6). n bujało (3). ◊ 2 pl m pers bujaliście (2). ◊ 3 pl m pers bujali (4). ◊ fut 1 sg f będę bujała (1). 3 sg m będzie bujåł (1). f będzie bujała (1). n będzie bujało (1), bujać będzie (1) RejAp (1 : 1). ◊ imp 2 sg bujåj (2). ◊ con 2 sg m byś bujåł (1). ◊ 3 sg m by bujåł (1). n by bujało (8). ◊ 1 pl m pers bychmy bujali (1). ◊ 3 pl m pers by bujali (4). subst by bujały (2). ◊ part praes act bujając (11).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Przekraczać miarę, swawolić, szaleć; dbać o przyjemności i rozkosze, używać, hulać (73)
- Przen: Uzurpować sobie nad kim władzę, samowolnie panować; rozrządzać się (9)
2. Wynosić się, być pysznym, próżnym (5)
3. Poruszać się swobodnie, beztrosko, zwinnie, szybko; unosić się w powietrzu, latać; biegać lekko, prędko (58)

1. Przekraczać miarę, swawolić, szaleć; dbać o przyjemności i rozkosze, używać, hulać; efferri animo, insolescere Mącz; bacchari, debacchari, perbacchari Cn (73): RejRozpr K3; RejKup ee7, ee7v; Gdyż nam nie długo buiáć w nędzy ſwiátá tego. RejWiz 75v, 3v, 50v, 71v, 122, 144v, 175v; Ale ieſli ty będźieſz ſye domagał v Krolá Biſkupſtwá/ [...] álbo Stároſtwá/ niprzecz innego/ iedno żeś buiáiąc ná Dworze vtrácał ſwe OrzRozm R2v; Insolesco, id est, efferor animo, Yeſtem roſpuſtnym/ vnośi mie moyá mysl/ ſzáleyę/ buyam. Mącz 399b; Prot B2, B2v; RejAp 86v; ktory bez rozmyſłu á bez boiáźni Páńſkiey buia ſobie á pływa ſobie/ iáko Jeleń w puſzcży/ ná rozmáitych páſtwiſkach ſwiátá tego RejPos 264v, 6v; Zda ſie nam ták ná wieki bychmy buiáć mieli RejZwierc 245, 31, 113v, 252, 270; V nas poſpolity cżlowiek niewolſtwem nád miárę ieſt vćiążon: á śláchtá záſię názbyt zwielkiey wolnośći buia. ModrzBaz 72; StryjKron 432; Roſkoſzowáliśćie ná źiemi/ y buiáliśćie: odchowáliśćie/ ábo wytucżyliśćie ſercá wáſze CzechEp 50; RybGęśli Cv.

Fraza: »ciało buja« (6): RejKup Mv; By ciáło nie buiáło/ iáko inſze bydło. RejWiz 171, 79, 88v; áby ćiáło nie buiáło/ á duchowi powolne było WujJud 191; ArtKanc F10v.

Zwroty: »bujać pustopas« (2): RejWiz 190; [niedbały] y o ſwym właſnym nic nie myſli/ iedno ták ſobie buia puſtopas RejZwierc 100.

»w rozkoszach bujać« [szyk zmienny] (6): Tákiego nie ſláchćicem lecż fortunnym zową/ Co ták buia w roſkoſzach/ á z nicżemną głową. RejWiz 100v, 131; RejAp 128, 152v; RejPos 15v; Zyliśćie w roſkoſzách ná źiemi (marg) y buiáliśćie. G. (–)/ y w zbytkách wytuczyliśćie ſercá wáſze WujNT Iac 5/5.

»po (swej) woli, swowolnie bujać« [szyk zmienny] (12): RejWiz 121v, 168v: Ale ty po ſwey woli/ nie dáy ciáłu buiáć/ Niechay ie duſzá rządzi RejZwierz 142; RejAp 81v; Nie dáy ſwowolnie rozumowi buiáć/ Boć iedno przez ten ieſliś cżłowiek poznáć. RejZwierc 214v, A3v, 115v, 223v, 269, 269v; HistHel Av; PudłFr 61.

»bujać po świecie« [szyk zmienny] (9): RejJóz I7; Buiáiąc po tym ſwiecie iáko Paw gdy pierze/ Tu ku pięknemu ſłońcu nadobnie rozſzyrzy RejWiz 84, 79, 82, 128, 168v; Aby płocho niebuiał po świećie w młodośći BielKron 477; RejPos 204; winny buia po świećie/ á tęn ćierpieć muśi/ kto vkrżywdzon ieſt GórnRozm I3v.

W przen (5): Oná wáſſá Alleluia Iáko páni ſobie buia A collecta zánią chodzi Też ſobie ná ſtároſć godzi RejRozpr B4v; Záchowa myſl ſtátecżnie/ á złey wſzetecżnośći/ Nie da buiáć nád ſobą RejZwierz 133; iedno iż w tobie buia á pánuie moc onego okrutniká RejPos 27; A ty wzgárdziwſzy ty wſzytki ſwięte głoſy á obietnice iego/ buiaſz ſobie po tey nędzney Sodomie ſwiátá tego RejPos 262, 196.

Przen: Uzurpować sobie nad kim władzę, samowolnie panować; rozrządzać się (9): RejWiz 175v; RejAp 171; Tu iuż dopirko [książę świata tego] buiał/ tu iuż rozſzyrzał ſkrzydłá ſwoie nád ſzyrokoſcią ſwiátá tego. RejPos 76v, 115.

bujać nad kim, nad czym (4): on okrutny hárcownik [= szatan] twoy/ ktory ſobie buiał á roſkoſzował nád narodem ludzkim/ muſiał krotko gdzieś ſtáć RejPos 87; Tu obácż że [książęta] nie nád zamki/ nie nád miáſthy/ nie nád iákiemi vrzędy ábo przełożeńſtwy zacnemi tylko buiáć máią/ ále w rozſądku á w ſpráwiedliwośći. RejPos 313, 71 v, 74v.

bujać w czym: iż Kápłan naywyżſzy dźierży ná wódzy Krześćijáńſkié Króle/ áby nie buiáli w ſpráwách ſwoich Królewſkich/ iákoby chćieli: ále żeby ták poddánym ſwym królowáli/ iáko ſye ná Koronácyéy ſwéy/ [...] obowiązáli OrzQuin S4.

2. Wynosić się, być pysznym, próżnym (5): Serce ich w hárdey myſli z nádętoſcyą buyáło LubPs Rv; RejWiz 180v.

Zwrot: »bujać wysoko, pod niebem« (3): TEn dom z myſlą/ ácż zacny/ nie buiał wyſoko/ Alechmy iuż doználi/ [...] Záwżdy ſtrzela wyſoko/ Pan Bog pokornemi. RejZwierz 59, 141; Phil I4v.

3. Poruszać się swobodnie, beztrosko, zwinnie, szybko; unosić się w powietrzu, latać; biegać lekko, prędko; evagari, exspatiari, vagari (per orbem terrarum, quocumque volare) Cn (58): Roſkoſſuią rozliczni ptacy ná wyſokoſći drzew [...] á ielenie piękni y ine zwierzętá buiáią ſkacząc ná żywnoſćiach gor wyſokich. RejPs 152v; przyſſedł przedeń/ tám yął ſie przebyegáć y przechodzić/ álbo ſobye buyáć. GliczKsiąż H8v; Iáko kiedy piękny koń co buiał po łące RejWiz 57v; Sokoł twárdo związány dzwonki y pęcżcámi/ Teraz iuż wolno buia gdzyeś ſobie s káwkámi. RejWiz 126, 24v, 48, 50, 57, 84v (10); Abowiem łácnoć buiáć cudzemi ſkrzydłámi RejZwierz 25, 105v; Pátrz y Wilk w leſie iż theż buia ſobie. Lecż gdy go gonią bárzo go tho ſkrobie. RejZwierc [213]v, 157v; Głupia/ proſta owiecżká/ Gdy ią páſterz niebácżny/ W lás buiáć puśći/ ſkąd trudna vćiecżká GrabowSet G3, R4v; Icáre przecż racżyſz Ták śmiele pod wiátr buiać vpaku niebacżyſz. RybGęśli C; Skrzydłámy pląſzą po pod niebiu ptacy/ Tám bez fráſunku y bez wielkiey pracy/ Iuż ſobie gorą/ iuż buiáią niſko KlonFlis B4v.

Zwroty: »bujać pod obłoki«: IAko Więc orzeł młody/ [...] zá oycem pátrza [...] Kiedy álbo wyſoko buia pod obłoki/ Albo prędki źwiérz goni KochJez A2.

»bujać pustopas«: Ale gdy owo bydło wolno roſpuſzcżone/ Buia márnie puſtopás práwie na wſze ſtrony. RejWiz 175.

»po woli, wolnie bujać« (2): RejZwierz 126; Wilk/ ktory wylągſzy ſie nádźiedźinie/ potym ſobie wolnie buia PowodPr 68.

»wysoko, po wysokości bujać« [szyk zmienny] (6): Sokoł dla kęſá mięſá wyſoko buiáiąc RejWiz 72v, 65v, 130; RejZwierc 99, 148; KochJez A2.

W przen (29): RejWiz 116; kiedy zdrowe ciáło/ W roſtropnych obycżáioch/ iż będzye buiáło. RejZwierz 134, 25, 108, 127; W petlicách v nas Orzeł POlſki śiedźi/ áby nam niebuiał po Polſzce iákoby chćiał OrzRozm L3v; RejAp 78v [2 r.], 186; RejPos ktv; Gdy ciáło żywie w nadobney ſkromnośći/ Thám vmyſł buia w rozlicżney rádości. RejZwierc [213]v; Ten ma narody wſzytki pod nogámi/ A iego ſławá buia nád gwiazdámi. KochPs 173; PaxLiz B2; ZawJeft 3; GrabowSet C4v, T3v; PudłDydo B6.

Zwroty: »myślą bujać«: muśiſz go [oka] w Rzymie/ [...] y indźie po świećie myślą buiáiąc/ ſzukáć OrzQuin F.

»na wolności, po woli bujać« [szyk zmienny] (3): RejWiz 150; iż yuż duſfá ma ná wolnośći buya LubPs aa2; ArtKanc K15v.

»by sokoł bujać«: [cnotliwa myśl] Iedno ſobye by Sokoł buia w beſpyecżeńſtwie RejWiz 103.

»bujać jako (by) orzeł« [szyk zmienny] (7): OrzQuin Q4v; Obudzi ſie áno myſl oná wſpaniła iáko Orzeł ku gorze wſzytko buiáć chce/ á żadney iney rzecży więcey ná piecży nie ma/ iedno [cnotę] RejZwierc 22v; Pięknieſz było gdy oni poważni krolowie/ Buiáli ſobie w Polſzcże by zacni Orłowie. RejZwierc 249, 68, 38v, 102, 146.

Synonimy: 1. rozkoszować, szaleć; 3. biegać, latać.

Formacje pochodne: nabujać się, pobujać, rozbujać, rozbujać się, wzbujać się, zbujać się.

Cf BUJAJĄCY, BUJANIE

ZZie