[zaloguj się]
[pdf]

CIEŃ (532) sb m i f

m (497), f (8), m a. f (27); f WitosłLut (2); m : f WróbŻołt (3 : 1), Mącz (13 : 5).

-e- (503), -ę- (29).

-e- (66), -é- (49); -e- MurzNT, Mącz (26), KochTr, KochJez, KochFr (3), KochWr, ZawJeft, GórnTroas, KochCn (2), OrzJan; -é- BiałKat; -e- : -é- OrzQuin (2 : 1), GrzepGeom (4 : 36), KochPs (8 : 5), KochPieś (5 : 3), KochFrag (3 : 2), GosłCast (6 : 1).

Fleksja
sg pl
N cień cienie
G cienia, cieniu cieniów, cieni
D cieniowi
A cień cienie
I cieniem cieniami, cienmi
L cieniu, cieni cieniach, cienioch
V cienié

sg N cień (127). ◊ G cienia (51), cieniu (12); -u RejZwierc (2); -a : -u Mącz (4 : 2), GrzepGeom (2 : 6), SkarŻyw (1 : 1), Calep (2 : 1). ◊ D cieniowi (10). ◊ A cień (59). ◊ I cieniem (103); -em (8), -ém (4), -ęm (2), -(e)m (89); -em OrzQuin (3), BiałKat, KochTr, GosłCast (2); -ém ZawJeft, GórnTroas, OrzJan; -ęm GórnDworz; -em: -ém: -ęm KochPs (1 : 1 : 1). ◊ L cieniu (77), cieni (4). ◊ pl N cienie (19); -e (3); -(e) (16). ◊ G cieniów (16), cieni (3) KochTr, WisznTr, KochFrag; ~ -ów (3), -(o)w (13). ◊ A cienie (30); -e (3) KochTr, KochPieś, GosłCast, -é (1) KochFr, -(e) (26). ◊ I cieniami (8), cienmi (1) CzechRozm. ◊ L cieniach (7), cienioch (3); -ach GrzepGeom (2), CzechRozm, ModrzBaz, KlonŻal, PowodPr, KlonWor; -och BibRadz, RejPos. ◊ V cienié (2); -é (1), -(e) (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Ciemna plama padająca od jakiegoś przedmiotu na oświetlone tło, miejsce osłonięte od promieni słonecznych, zaciemnione, chłodne; odbicie w wodzie; umbra Mymer1, Mącz, Calag, Calep, Cn (341): Umbra. Schaten. Cień. Mymer1 3v; Ten [ptak] tak ſie ſlońca chroni, iż też dzieci ſwoie z gniazdem około krza za cieniem obnoſi albo obwłocży FalZioł IV 25d; LubPs S3v; Poźrzał nędznik ná ſtronę áno ſie cień ruſza/ Toż dopirko ná poły wſtąpiłá weń duſzá. RejWiz 84v; Chceſz áby wſtąpił ćień [umbra] (ſloneczny ná zegárze) dzieſiąćią liniy: Cżyli áby ſie wroćił dzieſiąćią kárbow á ſtopniow? Y rzekł Eſechiaſz: Latwieć przyrość ćieniowi ná dzieſięć liniy á prętow/ áni chcę by tho było: ále żeby ſie wſpák wroćił dzieſiąćią kárbow. Wzywał tedy Iſáiaſz Prorok Páná Bogá: y wſtecżył cień przez dzieſięć liniy á prętow ktore iuż był záſſedł ná zegárze Acházowym/ wſtecż dzieſiąćią Kárbow. Leop 4.Reg 20/9-11, Ion 4/6; Láſy theż y drzewá podáwáiące wdzięcżną wonność/ na roſkazánie Boże záſłonią ćieniem ſwym Izráelá. BibRadz Bar 5/8, Iob 40/17, Is 25/5; Alexánder ſzedł do niego [do Bucefala]/ vzdę włożył/ obroćił go ku ſłońcu głową/ rozumieiąc to doniego iż gdy cień widzyał tedy rad záwichrzył BielKron 122v; GrzegRożn N2; Nam sciatheras Ieſt gnomon/ to yeſt pálcat álbo laſzczká która cień ná tákowym zegárze kłádźie álbo okázuye. Mącz 373b; Umbrosus, Cieniſty/ pełny cieniá. Mącz 502a, 35b, 245c, 251d, 264b, c (10); Przetóż/ kto chce może y ták iáko Thales zmierzyć po ćiéniu iáką kolwiek rzecz wyſoką: iedno że nie może być czáſu inſzégo iedno o południu/ kiedy ſye ćiénie z rzeczámi porownáią. GrzepGeom 04, O3v [2 r.], 04 [4 r.], O4v [3 r.], Pv [7 r.], P2v; W iáſny dźień záwżdy cień zá káżdym chodzi RejZwierc 224v; BielSpr 63; BudBib Ion 4/6; BiałKaz B4; Bo ſumnienie złego żywotá będźie ie trwożyć [...] ſtráchu wielkiego/ nietylko od nieprzyiaćielá/ ále też y od ſámego ćieniá [sed ab ipsis etiam umbris] ábo ſzumu liſtkow ná drzewie będźie ie nápełniáć. ModrzBaz 113; niedopuſzcżáią złocżyńcom w zgromádzeniu ludzkiem przebywáć/ áby towárzyſzeniem/ rozmową/ á ná wet ſámym ćieniem [umbra] nieſzkodźili dobrym ModrzBaz 141; Márá człowiek: a iego látá ſą lotnemu Cięniowi rowné niehámownemu. KochPs 209, 121; Cień Piotrow chore lecżył. SkarŻyw 600 marg, 301; Niedóydźie ćię tu słońce/ przyrzékam ia tobie/ Choć ſię nawysſzéy wzbiie/ á proſté promienié Sćiągną pod ſwoie drzewá rozſtrzéláné ćienié KochFr 43, 93; KlonŻal Bv; Iuż mdłé bydło ſzuka ćieniá/ Y ćiekącégo ſtrumieniá KochSob 62; Sciatheras – Inſtrument gwiazdarski ktori zczienia godzini y wiatr pokaſuię. Calep 953b, 29b, 560a, 731a, [1134]a; GórnTroas 40; Coż ieſt moy żywot/ o Pánie/ inſzego/ Ieſli nie obraz/ ćieniá niknącego? GrabowSet S2v, O2; Trzećie/ gdy tu Pan Bog tęż moc dał ćięniowi Piotrowemu ktorą y ćiáłu iego WujNT 417, Act 5 arg, s. 416 [3 r.], 435, Aaaaaa2v, Aaaaaa4v, Bbbbbb3v; Pod nimi ćień weſoła wonną łánkę kryie WitosłLut A3v; SkarKaz 41b, 122b.

cień kogo, czego (37): ábowiem takiey ieſt moci iſz wężowie poranu j wiecżor chronią ſie cienia tego Ieſionu FalZioł I 53d, I 48d, 106c; Cień ludu tego prżikryła gori Cień ludu, czuſz tey winnice. WróbŻołt 79/11; RejPs 120; LubPs X5v; Leop Is 18/1; BibRadz Iudic 9/36, Ez 17/23, Os 4/13, Mar 4/32, Act 5/15; GrzepGeom 03, O4v [3 r.]; RejPos 312v [2 r.]; KuczbKat 275; BielSpr 63; BudBib Is 34/15; CzechRozm 182; SkarŻyw 132, 600; KochJez A2; WujNT Mar 4/32, s. 143, 365, Act 5/15, s. 416 (8); SkarKaz 41b [2 r.]; SzarzRyt B3.

cień od czego (22): RejWiz 23v, 85v; Cienie od gor widziſz [umbras montium vides] iákoby głowy ludzkie/ á tym ſie omylaſz. Leop Iudic 9/36; Mącz 274d; Abowiém kiedyby laſká mogłá być tylka iáko Wieżá/ tedyby téż ćiéń od niéy ták dáleko ſzedł iáko y od wieże GrzepGeom O4v, 03, O3v [4 r.], 04, O4v [5 r.], P [5 r.]; WitosłLut A5v.

W porównaniach (26): SeklWyzn 3v; Podziwienie/ iż táką Pan piecżą ma o 1udzyoch/ gdyż ſą iák cień. LubPs ee5v marg, Zv; wſzákże iż zá pracą w rzeczy poſpolitey vżyteczną/ chwałá ták muśi iść/ iáko ćień zá Słońcem idźie GroicPorz B; Leop Iob 8/9; Dni moię ſą iáko ćień [sicut umbra inclinata] ktory przemiia BibRadz Ps 101/12; RejAp 115; RejPos 40v, 312v; Iáko ćiéń pochylony/ gdy ſłońce gáſnie/ Ták y ią nieſzczęśliwy niſzczeię włáſnie. KochPs 169; WisznTr 12; KochPieś 35, 44; Calep 560a; KochCn B4v [2 r.]; GrabowSet S2v; vſtániem iáko ćień znikomy LatHar 638; KołakSzczęśl A3v, D; WujNT 417 [2 r.], Aaaaaa4v; SkarKazSej 683a; SzarzRyt Av, B3.

W charakterystycznych połączeniach: cień bluszczowy, dąbrowny, drzewny (drzewowy) (2), jaworowy, leśny, lipowy, lotny, marny, mijający, miły, niedostępny, niknący, (z)nikomy (2), obłokowy, sowity; cieniem chłodzić, okładać, okryć, (okrywać się, zakryć) (5), zasłonić; cienia szukać.

Zwroty: »(swego) cienia bać się, lękać się« [szyk zmienny] (7 : 1): BierRozm 9; A za diabła młodoſcz ſtoi Kto ſie ſwego cienia boi RejJóz Dv; GliczKsiąż C8v; A ſwego cieniá márnie by ſie też nie lękał. RejZwierz 29v, 72v, 110; Suam ipsius umbram metuere, Sam ſie ſwego cienia bać. Mącz 501d; KochPs 79.

»bać się jako cienia swego« (1): A gdzyeſz tedy v tych then pocżątek mądrośći ieſt/ co ſie więcey boią nędznego cżłowieká/ á nie inácżey iáko ćieniá ſwego RejAp 120v.

»iść jako cień za ciałem« (1): Poty tedy chćiwość sławy ma być chwaloná/ pokiby ſię o cnotę opieráłá/ á ſzłá zá nią iáko ćień zá ćiáłem [sequatur tanquam umbra corpus]. ModrzBaz 59.

»w cieniu, pod cieniem leżeć« = sub umbriferis arboribus dormire PolAnt; quiescere in umbra Calag [szyk zmienny] (3 : 2): á pod cieniem drzewowym leżąc knim rzekł, odeyczcie proſzę was BielŻyw 77; BibRadz Iob 40/16; Bo będzie drugi wolał gdzie w cieniu pod dębem leżeć/ álbo w kofel náględáć/ niżliby ſie tym co ieſt iemu potrzebnego álbo pożythecżnego páráć miał. RejZwierc 113; ModrzBaz 109v; Calag 401b.

»na (swoj) cień patrzeć, poglądać; cień upatrować« = zajmować się wyłącznie swoją osobą (1 : 1; 1): Ná Hárdego. IDź ty przedſię á pátrzay/ byś nie zmylił kroku/ Pluy ná ſtronę/ á ná cyeń/ pogląday po oku. RejZwierz 124; iuż ten ieſt iáko báłwan przed Máyeſtatem iego: ktory [...] mnima w myſli ſwey iżby takiego drugiego áni w rozmowie/ áni w ſpráwach/ áni w żadnych poſtępkoch/ nie było rownego iemu: ſam ſie ſobie iedno podobáiąc/ ſam ſie w ſobie kocháiąc/ ſam iedno ná ſwoy cień pátrząc, RejPos 228; RejZwierc 53.

»(po)dawać cień« [szyk zmienny] (5): BibRadz Dan 4/9; Gnomon, [...] Miáſto żelázá álbo laski/ która ná zegárze słonecznym cień dáyąc vkázuye o którey godźinie yeſt/ Kompás. Mącz 147b; RejZwierc 18; KochFrag 26, 28.

bibl. »jako cień przechodzić (a. schodzić), przejść (a. zejść)« [szyk zmienny] (5 : 2): BibRadz Ps 143/4; Kto wie cżego cżłowieku potrzebá w żywocie iego dni wſzytkich/ ktory przeſzedł iáko cień/ álbo kto mu powie co ma być po nim ná ſwiecie. BielKron 80v; KuczbKat 430; BiałKaz B4; CzechRozm 218; WisznTr 34; LatHar 167.

bibl. »jak(o) cień (prze)mijać (a. (prze)minąć)« = fugere velut umbra PolAnt [szyk zmienny] (7): LubPs X3v; BibRadz Iob 14/2, Eccle 7/1; Coſz mu pomogłá Pychá iego? Iáko ćień minęłá wſzytká. SkarJedn 246; gdyż to wyznawa że cżłowiek poddány ieſt prożnośći/ ktorego dni iáko ćień przemijáią CzechEp 162; ReszList 183; SkarKaz 422b.

»siedzieć (a. siadać) w cieniu« [szyk zmienny] (3): Leop Ion 4/5; Qualis populea moerens philomelae sub umbra, amissos quaeritur foetus, Iako álbo yákim ſpoſobem/ żałoſni słowik zwykł opłákáwáć ſwych ptaſząt ſyedząc w cieniu ná Topoli. Mącz 337b; Nie rad żnieſz/ nie rad kośiſz: á w ćieniu rad śiadaſz KlonWor 45.

bibl. »uciec (a. uciekać) jako cień« (2): Iáko kwiát wychodzi y wyćináią (iy) á vćieką iáko ćień [fugit velut umbra]/ y nie záſtánawia ſię. BudBib Iob 14/2; BiałKaz B4.

»cień (u)czynić« [szyk zmienny] (4): Mącz 502a [2 r.]; ſpodek iego cżynił cień zwierzętom polnym [sub se umbram faciebat bestiis agri]/ á ná gałęziu iego/ mieſzkáli ptacy niebieſcy BudBib Dan 4/12[9]; Calep 1134b.

»jako cień zniknąć« (1): Bo gdy będzieſz raczył nieynáczey iedno iáko cień mogę zniknąć zręku ich RejPs 164.

Wyrażenia: »cień rozkoszny« (3): RejZwierc B4v, 170; O Bluſzcżyku miły pierwey źwiędnąwſzy vpadaſz/ á niżeli wzroſtem twym wſpániáłym y ćieniem roſkoſznym twoie dźiś od ſmutku ſprácowáne Ionaſze oglądaſz. WysKaz 2.

»wdzięczny cień« [szyk 2 : 1] (3): Y ſiedli pod Cypryſem nadobnie pachniącym/ A wdzyęcżny cień od ſiebie wſzędzye podáiącym. RejWiz 85v, 23v; RejZwierc 18.

Wyrażenia przyimkowe: »pod cień« (1): Captare umbras arborum, Cienia ſzukáć/ Pod cień vciekáć. Mącz 35b.

»w cień« (3): ſkray czebulę wtalerziki/ ápothym vwiązawſzy każdy talerzyk nithecżką albo wdziać na nić ony talerzycżki á zawieſić kędy w cień iżeby tak vſchnęła przez trzydzieſci dni FalZioł I 133a; GlabGad G; KochPieś 40.

»pod cieniem« = sub umbra PolAnt, Vulg (10): FalZioł I 48d, 106c; á podawa z śiebie gáłęźie wielkie/ tak iż pod ćieniem iego mogą mieć gniazdá ptacy powietrzni. BibRadz Mar 4/32, Ez 17/23; BielKron 50v; RejZwierc 159v; WujNT Mar 4/32; WysKaz 1. Cf »pod cieniem leżeć«.

»w cieni(u)« = in umbra PolAnt (32): Mabytz to ziele zbierano ku chowamu [!] na oſtatku wioſny: a ma bytz ſuſzono w tzieniu FalZioł I 1a, I 79d, 81d, 87d, 147a, II 22v (9); Umbraculum, Mieyſce w czieni zasłoná/ letnia yátá/ obroná słoneczna Mącz 501d, 501d; SienLek 46v, 47v, 64, 82v, 160v; GórnDworz Ov; RejZwierc 170; BudBib Is 34/15, Ion 4/5; Zwáliwſzy ſie tám w cieniu/ vſnął iáko trzebá HistHel C3; WisznTr 12; KochPieś 43; Calep 1134b; WujNT 365; SzarzRyt D2v. Cf »w cieniu leżeć«.

W przen (97): Abowiem od tego ták zacnego celu á od tey ſwiętey cnoty/ y od thákiego każdego kto ſie około niey báwi/ dáleko na wſchod/ ná zachod/ ná połnocy/ y ná południe/ á tákże y ná wſze ſtrony cień zálátuie/ y tu ieſzcze zá żywotá y po ſmierći. RejZwierc 23; Pan vſtáwicznie będźie przy boku twoim/ Y ten ćię zewſząd ćieniem okrije ſwoim KochPs 187; iż choćia nie wſzyścy ſą ták święći iáko Piotr/ ále że ſą ćieniem Piotrowym/ y oſobę iego wyrażáią/ przetoż ináią moc y władzą Piotrowi od Bogá dáną WujNT 417, 417.

cień czego (82): RejPs 190; Leop Cant 2/3; BibRadz Eccle 7/13 [2 r.]; Mącz 425a; Gdyż przed tym widzyeli/ iż iedno cieniem ſwey możnośći ſwiętey vzdrawiáło wiele niemocnych ono ſwięte á możne Boſtwo iego. RejPos 204; ModrzBaz 64; KochPs 19; ArtKanc P8v; SkarKaz 672b. Cf Wyrażenia.

Zwrot: »cień ułapić« = dokonać rzeczy niemożliwej (1): Każeſz mi ćięń vłápić? iáſnie niewyſłowiſz: Vkaż kto ieſt beſpiecznie: czemu niewymówifz? GosłCast 65.
Wyrażenia: »cień boży« = tytuł władców tureckich (z arabskiego zillu ’llahi fi arzejn = cień Ałłacha na dwóch kontynentach) (3): yam czyn Buozy na ziemy. MetrKor 46/46v, 46/117v, 175.

»pod cieniem ręki, prawice« = pod opieką (1 : 1): LubPs cc2v; Pan [...] pod ćieniem ręki twoiey [in umbra manus suae] záſſcżyćił mię y położył mię iáko ſtrzałę wyborną Leop Is 49/2.

»cień skrzydeł« [w tym: w cień (1), pod cieniem (16), za cieniem (1), w cieniu (4)] = opieka, osłona (25): á rácz mię zákryć ićieniem ſkrzidł ſwoich przed wſſytkiemi przygodámi memy. RejPs 22v, 23, 53v, 84, 85, 89v, 136; Syny ludzkye pod cyenyem ſwych ſkrzydłeś położył LubPs I4v, O2v, Pv, V; Leop Ps 16/8; BibRadz Ps 16/8; BielKron 465v; RejPos 44, 146v; Strzeż mię iáko zrzenice oka/ w ćieniu ſkrzydeł [in umbra alarum] twoich ſkryi mię. BudBib Ps 16/8 [przekład tego samego tekstu RejPs 22v, Leop, BibRadz, KochPs 22, LatHar 65], Ps 56/1[2]; KochPs 22, 90, 138; A duſzá ták zwiedźiona/ Niech w ćień twych ſkrzydeł ſtroni GrabowSet N2; LatHar 65, 291; CzachTr [D2].

bibl. »cień śmierci, śmiertelny« [w tym: pod cieniem (2), w cieniu (22)] ‒ groźba, zagrożenie, bojaźń (40 : 1): OpecŻyw 12v; Abowiemes nas vkorzył na tym mieſtczu vdręcżenia á przykrył nas cień ſmierci. WróbŻołt 43/20, 07, 106/10, kk5v [2 r.]; aby śię wyiaśnił/ tym ktorzy śiedzą wcięmności i cięniu śmierci [umbra mortis] MurzNT Luc 1/79; Ták iż choćbych chodził w cyenyu śmierći wyecżney/ Nye ſtrách myę nie złego bom w ſtraży beſpyecźney. LubPs F3, M2, T3v, Y5 [2 r.]; Leop Ps 87/7, Is 9/2; BibRadz Iob 28/3, I 283c marg, Iob 34/22, Ps 106/10, Luc 1/75 [79]; Lud then ktory chodził w ciemnoſciách widzyał ſwiátłość wielką/ ktora weſzłá tym ktorzy mieſzkáli pod cieniem ſmierći RejPos 14v; ále y ſwiátłość wielka miáłá ſie zyáwić á vkázáć tym/ ktorzy ſiedzyeli/ iáko w ciemnoſciach/ á iáko w cieniu ſmiertelnym RejPos 14v, 14v [2 r.], 15 [3 r.], 17, 297v [2 r.]; ále będącym w ćieniu śmierći á śćiśnionym ćięſzkimi grzechowymi y Szátáńſkimi pęty/ vcżynił świátłość KuczbKat 25; BudBib Is 9/2; SkarJedn 401; ArtKanc A18v, Q6v; A ktoż mię ſtámtąd wyprowádźił/ gdźiem był vśiadł ślepotą záráżony/ ćieniem śmierći obtocżony? LatHar 568, 46, 568; WujNT Matth 4/16, s. 14 marg, Luc 1/79; WysKaz 7.

»cień świata« [w tym: pod cieniem (3), w cieniu (1)] (5): O wielkaſz ſie tho ſwiátłośc zyáwiłá a wielka pociechá nam niebożątkom/ ktorzychmy chodzili w tym cieniu a w ciemnoſciách tego ſwiátá. RejPos 15v, 39; Iáko ſiedzimy pod cieniem ſwiátá RejZwierc Aaa4, 170 [2 r.].

Wyrażenia przyimkowe: »z cieniu« (2): Tákże my też pod thym drzewem á pod tym cieniem ſwiátá tego to ſie oſkubamy/ tho ſie przewrácamy/ to ſie chłodzimy/ to ſie nam niechce s cieniu tego RejZwierc 170, 170.

»pod cień« (2): BibRadz Cant 2 arg; Ale pan káżdégo broni/ Kto ſye pod iego ćiéń ſkłoni. KochPs 19.

»pod cieniem« (32): Pod ćieniem [sub umbra] onego/ ktoregom pożądáłá/ ſiedziáłám Leop Cant 2/3 [przekład tego samego tekstu BibRadz ]; BibRadz Eccle 7/13 [2 r.], Cant 2/3; Sub umbra foederis, Pod cieniem przimierza. Mącz 425a; RejZwierc B4v; ModrzBaz 64; ZawJeft 16; ieſli pod iego obroną y ćieniem odpoczywáć chcemy: tárgáć tych łáncuchow ták mocnych nie możem SkarKazSej 672b. Cf »pod cieniem ręki«, »cień skrzydeł«, »cień śmierci«, »cień świata«.

a. Odbicie w wodzie (5): A gdy w wodzie ſwoy ćień vźrzał/ Pſá innego támo mnimał. BierEz K3v, K3v [2 r.]; BielKron 46 [2 r.].
2. Ciemność, mrok; umbra PolAnt, Vulg; tenebrae Mącz (55): Iáko ſługá prágnie ćieniá [anhelabit umbram]/ á iáko naiemnik czeka zapłáty zá pracą ſwoię. (marg) To ieſt nocy áby odpoczynął. (–) BibRadz Iob 7/2 [przekład tego samego tekstu BudBib]; Po ześćiu ſtárego zakonu á wypełnieniu od Kryſthuſá vcżynionemu/ kośćioł z nowotku miał być dziáłan/ ćień po świátłośći. BielKron 266, 23; SienLek 53v; BudBib Iob 7/2, Cant 2/17, 4/6; Niż ćięnie iáſne ſłońce/ ze dniem rozłącżyło/ Wſzytko moc twoiá Pánie y ſłowo rządźiło GrabowSet E, C4v [2 r.], D3, T3v; Czarnéy nocy pośrzodek/ gdy ćieniem obléwa Swiát/ wſzelki duch żywiący mile odpoczywa. GosłCast 31; KlonWor 21.

cień czego (5): Tám miał iámę Ież/ y wychował Ieżętá/ y okopał/ á wychował w ćieniu iey Leop Is 34/15; GosłCast 68; SzarzRyt A3. Cf »nocy cień«.

W porównaniu (1): Iuż ćię y przyiaćiele ná ten cżás nie znáią/ Iáko ćienie przed Słońcem iáſnym vćiekáią. CzahTr H4v.

Zwrot: peryfr. »cieniem (śmiertelnym) odziać, zakryć« = kazać umrzeć (1 : 1): Lecż wżáłości ſowitey cną máłżonkę iego Zoſtáwiwſzy/ ćieniem go śmiertelnym odźiáły/ Mnie w śieroctwie zoſtáwić tym nie żáłowáły. KołakCath B3; GosłCast 26.
Wyrażenia: »chmurny cień« (1): parę białych niech Cupido Gołębi lecem iedwabnym pożenie/ Przez chmurne ćienie. SzarzRyt D4v.

»gorne cienie« (2): KlonŻal A4; [wołki] Ozwáły ſię w iáſkini/ żáłośnie rycżáły: Bo tám w tych gornych ćieniách iuż były zdźicżáły. KlonWor 23.

»leśny cień« (2): Miawſzy odniéść śioſtrę żenie/ Záwiódłeś ią w leśne ćienie. KochSob 65; KołakSzczęśl Av.

»nocny, nocy cień« [szyk 6 : 1] (5 : 2): Z krzykiem/ z hukiem ogromnym áż obłoki grzmiáły/ A cienie nocne głoſſy w leſiech rozdwaiáły/ Bili/ ſiekli Tátárow StryjKron 632; NOcne ćienie cżarną bárwą świát okryły WisznTr 30; KochPieś 24; GrabowSet F3, X; ćiemnéy nocy ćienie/ Dźień/ gdy ſie rodźi/ niedługo rozwienie GosłCast 68; SzarzRyt A3.

»cień wieczorny« (2): biádá nam/ że ſię náchylił dźień/ że ſię rozćiągnęły ćienie wiecżorne [extenderunt se umbrae vesperi] BudBib Ier 6/4; KochPs 151.

Wyrażenia przyimkowe: »z cienia« (1): O kthorych ſłuſznie mowić tho nie moiá głowá/ Bo Słońcá nie doleći nigdy s cieniá Sowá. RejWiz 115v.

»w cień« (5): Ieſtli chori nie rad ſwiatła widzi/ á obracza ſie w cień. FalZioł V 13v; SienLek 22v; KochSob 65; IAk cżłowiek/ co ſię dopuśći niecnoty/ Słońcá nie lubi/ lecż ſię kryie w ćięnie GrabowSet Ov; KołakSzczęśl Av; KołakCath B3v.

»w cieniu« = in umbra Vulg (7): Bo iáko ieſt iáſnieyſzy záwżdy ogień w cieniu/ Tákżeć cnotá pocżćiwa w káżdym vćiśnieniu. RejWiz 141v, 154; Leop Is 34/15; Forma in tenebris nosei non quita est, Xtałt álbo twarz nie mogła być w cieniu poznána. Mącz 340a; RejPos 337; KlonŻal A4; KlonWor 23.

W przen (7): poniewaſz od Bogá świátłośći [...] v ktorego niemáſz odmiány świátłośći/ ćieniá ná przemiány przychodzącego y odchodzącego/ wſzyſtko dobre doſkonáłe pochodźi. CzechRozm 209; GrabowSet S2v; SzarzRyt D3v.

cień czego (3): CzechRozm 251 v; A ią co dáley/ lepiey ćień głęboki Błędow mych widzę SzarzRyt A, A2.

Wyrażenie przyimkowe: »w cieniu« (1): Mądrego cżłowieká ſą ocży w iego głowie/ á błazen w cieniu chodzi. BielKron 79v.
a. O podziemiach (piekle) [tylko w pl] (7):

cienie czego (1): o lutośći Pánie/ rácż władzą odiąc mey żáłośći: Abym nie był ſkazány Ná długie/ a ſna ono potępienie/ Gdźie wiecżnę ſtráchow ćięnie GrabowSet K2.

Wyrażenia: »piekielne cienie« (1): Tákich mędrcy rownáią ślepey Proſerpinie/ Y Tyſiphonie przykrey/ gdy ſwoy łep rozwinie. Ná ktorym zá ſłonecżne ma ſobie promienie/ One ogniſte węże/ gdźie piekielne ćienie. KołakSzczęśl C2v.

»cienie wieczne« [szyk 1 : 1] (2): GrabowSet K2; Lecż duſzá ná powietrze żáłoſna vćiekłá: Szłá w one ćienie wiecżne zgrzytáiąc do piekłá. KlonWor 43.

Wyrażenia przyimkowe: »z cieniow« (1): SZARY FRANT. IDę ią z ſwych páłaców y ćieniów zákrytych GosłCast 13.

»w cienie« (4): Wepchnionym ieſt/ w cogłębſze ieźioro/ y w cienie/ Albo w mieścá/ do ktorych záięte śmierć żenie. GrabowSet H3, G2, I3; KlonWor 43.

3. Ubocze, ukrycie (21):
Szeregi: »w kąty i w cienie« (1): Ale to mieyſce [raj] po zgrzeſzeniu Adamá/ ſtráciło ſwoie wſzytki dáry oſobne/ obroćili ſie w ſmutek y kłopot: zwłaſzcżá gdy ſie po zgrzeſzeniu krył w kąty y w ćienie przed oblicżnośćią Bożą. BielKron 466v.

»w cień ani pod korzec« (1): Nigd [!] świece zapáliwſzy ią (marg) wſkryté kładzie (—) wćień nieſtawiá [Nemo autem lucernam accendens in abscondito ponit] ani pod korzec/ ale na świecznik MurzNT Luc 11/33.

»w cieniu albo w pochronie« (1): á zyadſzy onę ſztukę mięſá [...] tákże też głod gdzie w cieniu álbo w pochronie iákiey ćirpieć muśi/ iáko oná wygá pod łáwą. RejZwierc 104v.

Wyrażenia przyimkowe: »z cienia« (4): RejZwierz 9v; Twóy nieprzyiaćiél łuk wźiął/ ſtrzałę ma ná ćięćiwie/ Myśląc iákoby z ćieniá dobre ſtrzélał zdrádliwie. KochPs 16; KlonWor **5, 2.

»w cieniu« (4): KochPs 15; KochPieś 36; iá ná to ſádzę wſzyſtkié inſze pánié/ Bym iedno ſwégo dowiódł/ to moie ſtáránié. Lecz owo duſzká kroczy/ ia w ćieniu vlęgę/ Będźie ſie czemu rośmiac/ zá to wam przyśięgę. GosłCast 16. Cf »w cieniu albo w pochronie«.

a. Miejsce ustronne, mało znane, niesprzyjające życiu światowemu, odsunięte od głównego nurtu życia (11);
Wyrażenie: »cienie klasztorne« (2): Y tego iáko s cieniow klaſztornych dobywſzy/ Vcżynił Krolem lud mu ták mężny zlećiwſzy. PaprPan Dd4; KochPieś 13.
Szereg: »w kącie, w cieniu« (1): Znáć żeś w koſćiele máłym/ w kąćie/ w ćieniu then liſt piſał OrzList b4.
Wyrażenie przyimkowe: »w cieni(u)« (9): Przecżże niewoleć racżey znacżnie przed wſzitkimi/ Popiſać ſię dzielnoſcią/ i cnotami ſwymi: Niſz utrącać nikcżemnie wcieniu wieku ſwego KochSat C2; Ut vita umbralis et delicata, Zywot pod dáchem w cieni/ to yeſt ſpokoyny á świebodni. Mącz 502a, 502a [3 r.]; KochPieś 51; KochFrag 17, 39. Cf Szereg.
4. Pozór, złudzenie; nieznaczny ślad, odbicie czegoś, cecha, znak, zapowiedź, symbol (88): z płácżem prośiłá Páná Bogá/ áby iey to ziśćił/ co iey był iáko przez ćień w oney wodzie vkázał. SkarŻyw 192; GosłCast 13.

cień czego (3): po tey drábinie/ kthora ná ſpodnim ſzcżeblu ma/ cień iákiś pięknośći/ idźmy áż do onego naiwyſzſzego gmáchu/ gdzie niebieſka/ pożądána/ á iſtotna piękność mieſzka GórnDworz Mm6, Gg4v, Mm5; SkarŻyw 127; ták właſnie krzywdy tyráńſkie [...] táią ſie pod iákimśi ćieniém powodu ſczęśćia ich OrzJan 31. Cf Wyrażenie.

Zwroty: »bać się, lękać się cienia« (1 : 1): BibRadz I *2v; Niech przeto káżdy zlecży myśl ſwą/ á miáſto rzecży/ niech ſię nieboi ćieniow ani ſnow [umbras ac tanquam somnia metuat] ModrzBaz 66.

»cienia się chwytać« (1): Mam zá to iż ſie to przygodziło Zydom/ iáko onemu pſu/ ktory gdy niofł mięſo w gębie przez wodę/ vyrzał ſwoy cień w wodzye/ puśćił mięſo z gęby á do cieniá ſie rzućił/ ſtrácił korzyść. Tákież oni cieniá ſie chwytáią/ rzecż właſną opuśćiwſzy. BielKron 46.

Wyrażenie: »cień wojny« = namiastka, próba, ćwiczenia wojenne (1): tedyć záprawdę/ ktorzi ſię w tákowych iákoby ćieniách woyny [in his quasi umbris praeliorum] niećwicżyli/ niemoże to być/ áby/ gdy przyidźie y ku ſámey niebezpiecżnośći/ mogli ſobie dobrze y mężnie pocżynáć. ModrzBaz 112.
Szeregi: »cień abo maszkara« (1): á perſoná bez iſtnośći nic nie ieſt/ iedno ćień ábo máſzkárá w vmyśle cżłowiecżym ſpłodzoná CzechEp 146.

»cień i zasłona« (1): tedyby naprzód vtraćili cięń i zaſłonę pod ktorą obronnié wſzyſtki nierządy płodzą MurzNT 111.

a. Pozostałość, resztka tego, co było (16): y nie mnimayćie tego/ ábym ia w Zurowicách Goſpodárſtwá iákiégo pátrzał [...] ćiéniem domá ieſtem/ yſtáwicznie myśląc o pewnym vpadku ſwym OrzQuin Y3v; PaprPan H2v; SkarŻyw 134; KochFr 82.

cień czego (9): BierEz N3v; KochSat A3; RejAp 143v; RejPos 280v; RejZwierc 184v; Ten obycżay woiennego ćiągnienia ſtárodawni Polacy ſtátecżnie záchowywáli/ lecż dźiś y ćieniá iego niezáchowuiemy [ne umbram quidem eius tenemus]. ModrzBaz 117v; KochFr 111; KochWr 28; PowodPr 33.

Fraza: »(jedno, ledwie, tylko, ani, i) cień (nie) (z)ostał« (9): A gdy źimá na ćię prziydzie/ Nád ćię nędznieyſzy nie będzie: Gdzież będzie twoie bucenie/ Gdy ćię iedno ćień oſtátnie [!]. BierEz N3v; Nie ſądzcie tego mieśca z poſady dziſieyſzey/ Bo to ledwie cień zoſtał ozdoby przednieyſzey. Co waſzych przodkow ſiła/ i męſtwo ſpráwiło/ Ze ſię to zacne miaſto wniwecz obrociło. KochSat A3; RejAp 143v; RejPos 280v; RejZwierc 184v; Táki vpad w mym ſercu miłosć vczyniłá/ Ze mię tylko ćień zoſtał/ ſámégo zniſczyłá. KochFr 111; áż oná ták wielka/ y ták zacna rzeczpoſpolita ku temu końcowi przyſzłá/ że iéy y ćień nie zoſtał. KochWr 28; GórnTroas 35; PowodPr 33.
Wyrażenie: »cień człowieczy« (2): Na koniec/ ćieniem człowieczym/ a nie człowiekiem prawdźiwym kożdy człowiek w Kśięſtwie Głównym żywiąc/ ieſt ſzpátną á wzgárdzóną rzeczą OrzQuin P4v; KochPs 60.
b. W tekstach religijnych przy interpretacji Starego Testamentu: symbol, wzór, figura, podobieństwo, zapowiedź; umbra Vulg (59): A przeſto ieſliśćie ten ćień ieden mázánie Oleiem s ſtárego zakonu wzięli/ chowayćieſz tedy y drugie ćienie. KrowObr 85-85v, 85 [4 r.], 85v, 91, 226 [2 r.]; WujJud 149v; Nád to wypełnił Pan Kriſius [!] wſzyſtki zakonne figury y známionowánia/ dla cżego iuż ćień vſtąpił gdy rzecż ſámá przyſzłá WujJudConf 78; przetoż Páweł od rzecży iuż vſtáwáiących y ginących/ ku pewnym y trwáiącym ná wieki/ nápominał. Od ćieniow odwodząc/ onych vżywáć ná potym zákázował CzechRozm 71, 71 [3 r.]; CzechEp 32; W ſtárym zakonie/ choć ieſzcże iáko w ćieniách/ Bog był znány y chwalony PowodPr 39.

cień czego (21): Abowyem zakon duchowny yeſt/ yáko śwyádſfy Páweł S. A myał w ſobye tylko ćyeń przyſzłego dobrá/ á nye práwye iſtne rzeczy KromRozm II 1v; KrowObr 91v, 183v; BibRadz I *6v, 121; BiałKat 20v; KuczbKat 294; Nie vſtał Szábát prawdziwy (áni go my gánimy ábo odrzucamy: oprocż ſámych ćieniow iego/ ktorych ſie ieſzcże y po dziś dzień żydowie/ y to iuż tylko po częśći/ á nie cále trzymáią) ále owſzeki práwie dopiero ożył. CzechRozm 71v, 71, 71v, 94; SkarŻyw 493; CzechEp 115, 367; ABowiem zakon máiąc ćień przyſzłych dobr [umbram futurorum bonorum]/ nie ſam obraz rzeczy: nigdy nie może tymi ofiárámi ktore ná káżdy rok vſtáwicznie ofiáruią/ doſkonáłymi vczynić tych ktorzy k nim przyſtępuią WujNT Hebr 10/1, s. 316, 319, 699, Col 2/17, Hebr 8/5; PowodPr 16.

W porównaniu (4): Bo gdyż ony Ceremonie iákoby ćieniem świátłośći y prawdy były/ tedy muśiáło też ták być/ áby po przyśćiu świátłośći y prawdy/ ktora ieſt Pan Chriſtus/ vſtáły. KuczbKat 294; WujJud 80, 199; CzechRozm 87.

Zwrot: »za cień się chwytać« (1):práwie ſie zá ćień chwytáiąc/ ćiáłá nie widzą CzechRozm 83v.
Wyrażenie: »cienie zakonne« (5): Ieſli rzetzeſz iż nam iuſz tych ćieniow zakonnych chować niepotrzebá/ á tzemuſz ty tedy otzyśćienie zakonne/ znowu w wodziſz do kośćiołá krześćijáńſkiego? KrowObr 226; CzechRozm 93v, 267, 267v; CzechEp 48.
Szeregi: »(zasłona), cień, (i, a, a(l)bo, to jest) figura« [szyk 13 : 7] (20): KrowObr 182, 182v, 183v, 187; tym chćiwiey prágnęli przyśćiá Kryſtuſowego/ ktoryby ie od grzechow wykupił y wybáwił/ cżego áni zakon vcżynić mogł/ áni ofiáry zakonne/ bo były tylko ćieniem á figurą oney prawdźiwey ofiáry ćiáłá Kryſtuſowego BibRadz I *6v; CzechRozm 71 [2 r.], 91, 93v [2 r.], 94, 164v; BAcżyłeś iáko wielki máieſtat był kápłáńſtwá onego ćieniu y figur zakonu Moyżeſzowego SkarŻyw 493; CzechEp 112, 119; Ktemu wſzytko nabożeńſtwo Moyżeſzowſkie/ pod zaſłoną/ y pod ćieniem/ y pod figurą podáne było/ co ſię pokázowáło/ w oney zaſłonie/ ktorą Moyżeſz kładł ná twarz ſwoię NiemObr 83; WujNT 316 marg, 319, 699; Lud krześćiáńſki tym więtſzy związek ma z Pánem Bogiem ſwoim/ im świátłość y ſkutécżne viſzcżenie nowego przymierza/ prześięga ony ćienie/ figury/ y obietnice ſtárego teſtámentu. PowodPr 16.

»cień, (i) podobieństwo« [szyk 1 : 1] (2): BibRadz I 121; A iż nie pierwey Bog okazał był tey łáſki/ áni też záras podał prawdy/ bes podobieńſtw nie iákich ćieniow y figur: tedy tego nie inſzą widzę być przycżynę iedno tę ktorą Apoſtoł Páweł pokázuie. CzechRozm 93v.

5. Postać, rzecz lub pojęcie o znikomej wartości, mało ważne (9): RejPs 212; Ládá ćień/ będźie miał więcey godnośći/ Niż ia/ wzgárdzony od twoiey lutośći. GrabowSet Tv; Achileſá zbroynego/ niech wierſzem máluie/ Z Vliſeſem iáko chce niech ſię pokázuie. Wſzyſcy ći ſtáną ćieniem przed Kśiążęty cnymi SapEpit A3; SzarzRyt Av.

W charakterystycznych połączeniach: cień niepotrzebny, znikomy.

Szeregi: »(baśń), komedyja i cień« (2): Komedya y ćień tu wſzytko ná ziemi. SkarŻyw 234 marg, 234.

»proch a (i) cień« (2): Rzekł Abráám/ gdyżem pocżął s Pánem moim gádáć/ będąc proch á cień. BielKron 12; nákoniec/ ślepym/ ſmrodliwym/ prochem y ćieniem/ ſtan Swiecki bes ſtanu Duchownégo ieſt OrzQuin G3.

»ziemia i cień« (1): Iáko łáſkáwy oćiec ſynow lituie/ Ták równie twoich wiernych ſług pan żáłuie: Czynu bowiem náſzégo ſamże świádomy/ Y pomni/ żechmy źiemiá/ y ćiéń znikomy. KochPs 154.

6. Duch zmarłego, widmo (12): KochTr 4; A Charon [...] iuſz ſię y ſam więcey Duſz przewozić boi/ Gdy tyſiąc zá tyſiącem cięniow mu przybywa StryjKron 255; KlonŻal C3v; Vćieſzna Mátko/ wzgárdziłáś iuż námi/ Odſtráſzyłá ćię nieużyta Páni. Nikomych ćieni: bládemu poſłowi/ Oddáłá ćiebie żeláznemu ſnowi. WisznTr 16; KochFrag 52; KołakCath A3; GosłCast 33.

W charakterystycznych połączeniach: cień czczy, (z)nikomy (2).

Wyrażenia: »blade cienie« (3): Zebych ia [...] on bród mógł przebyć/ przez który Srogi iákiś przewoźnik woźi bládé cięnie KochTr 13; WisznTr 27; RybGęśli B2.

»cień człowieczy« (1): A duſzyce ſię śmieią/ że ten/ co by grzeczy/ Słowá wyrzéc nieumié nowy ćięń człowieczy. KochFr 130.

Szereg: »lubo snem, lubo cieniem, lub marą« (1):Poćieſz mię/ iáko możeſz: á ſtaẃ ſye przedemną Lubo ſnem/ lubo ćięniem/ lub márą nikczemną. KochTr 10.
7. Sztuczna postać ludzka, kukła (2): Ná takowe pukánie zdziáłáć w ſukniách ćienie/ Iáko draby przy ſzańcoch/ ſpoſtáwiáć przy śćienie. BielSat N [idem] BielSjem 35.
8. W malarstwie (3):
a. Fragmenty obrazu pokryte ciemną farbą (1): iáko dobry málarz/ cienięm/ wyſádzi rzecż/ y vcżyni ią oblą: á iáſnoſcią poda ná dálą/ ná głębią/ zniży/ ſkroći/ podług potrzeby. GórnDworz I5v.
b. Zarys, szkic (2): Graphis ‒ Czien malarsky. Calep 462b, 953b.
9. [Lizena, pionowy, płaski pas muru stosowany jako wzmocnienie ścian lub ozdoba: Tam mur stoi stary, wysoki. Przy cieniach tego muru są blanki gontami nakryte, aż do bramy LustrWpol 14; Około tego kołpaka cienie po włosku murowane są na zwyż łok. 3 3/4, a mur tych cieniow wzmięż łok. 1 i troszkę więcej. LustrWpol 88.]
10. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »nocna cień« = rodzaj ziela (1): Solanum herba, Noćnacień/ Nachtſchatten. po niemiecku. Mącz 398d.

Synonimy: 1. chłod; 2. ciemność, mrok; a. piekło; 3. pochrona, zasłona; 4. figura, maszkara, zasłona; 6. duch, mara; 7. kukła; 8. umbra.

Cf CIENISTOŚĆ, CIENNOŚĆ

MM