Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CNOTKA

Następne hasło: CNOTLIWOŚĆ »

CNOTLIWIE (84) av

cnotliwie (83), ctnotliwie (1) PaprUp.

o oraz e jasne (w tym w e 1 r. błędne znakowanie).

comp cnotliwi(e)j (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI w. (jeden z tych samych przykładów).

Znaczenia

1. Uczciwie, rzetelnie, dobrze (58)
2. Sprawiedliwie, słusznie, dobrze (15)
3. Szlachetnie, wspaniale, znakomicie (4)
4. Obyczajnie (7)

1. Uczciwie, rzetelnie, dobrze; integre, sancte Mącz, Cn; probe, probiter Cn (58): Panna náſwiętſſá iako pokorná zapálaiątz ſie/ tznotliwie powiedala o dziwnym iego pocżęciu/ dziwnieyſſym narodzeniju OpecŻyw 24v; RejPs 122v; mądry człowiek/ poczyná ſobie mądrze/ i cnotliwy ſprawuie śię cnotliwie MurzNT 61, 111; BielKron 87v, 411; Amplecti virtutem, Cnotliwie ſie obchodźić. Mącz 8a; Lex virtutum commendatrix, Prawo cnot yeſt ſtánowicielka/ To yeſt práwá nas zádzierżawáyą ábyſmy ſie cnotliwie záchowáli/ y ſpráwowáli. Mącz 206d; Amicitias tueri, Cnotliwie ſie w prziyáźni záchowáć. Mącz 467d, 40d, 327a, 366d [2 r.]; RejAp 186v; RejPos 357v; RejZwierc 156v; BiałKaz M2v; Miéy ty nádźieię w pánu/ á cnotliwie Swóy żywot ſpráwuy KochPs 52; KochFr 27; WerKaz 301; A przeto bráćie ſłuż ludźiom cnotliwie/ Niechay cudzego/ nie żártuy dotkliwie. KlonFlis H5.

W charakterystycznych połączeniach: cnotliwie sprawować (się) (7), służyć (5), trwać, zachować, (za)chować się (7).

Zwrot: »cnotliwie żyć« [szyk zmienny] (26): LubPs bb2v [2 r.]; A iżbychmy w ſwych cżeſiech thu żyli pocżćiwie/ Wiernie/ cále/ cnotliwie/ ná wſzem ſpráwiedliwie. RejWiz 122, 176; Ut integre vivere, Pobożnie/ cnotliwie s dobrą sławą żyć. Mącz 172a; GórnDworz B, Hh3v; RejPos Bv, 71v, 72v, 156v; A ták kto ſie chce zwáć ſzcżęſnym prawdziwie/ Bogá ſie boiąc żyẃ s káżdym cnotliwie. RejZwierc 229v, 82v; RejPosWstaw 22, [41²]v; PaprPan Ee; ModrzBaz 71; CzechEp 62; WerGośc 208; PudłFr 6; ArtKanc B12v; GórnRozm A3; ZawJeft 24; KołakCath C3; WujNT 796; SkarKaz 277b.

Szeregi: »cnotliwie a mądrze« (1): Abowiem ktho [...] cnotliwie á mądrze żywie/ ten w kącie nie ſiedząc/ y przykłádem/ y pomocą vżytecżny ludziom być może GórnDworz B.

»cnotliwie abo niecnotliwie« (1): ták iż pirwey cżynimy cnotliwie/ ábo niecznotliwie/ też potym ſtawamy ſie/ ábo cnothliwemi/ ábo niecnotliwemi. GórnDworz Ff2v.

»pobożnie, (a, i) cnotliwie« [szyk 12 : 6] (18): LubPs X5, bb2v [2 r.]; RejWiz 176; RejZwierz 142v; Mącz 172a; ábyś wiernie/ pobożnie/ cnotliwie/ á z boiáźnią iego/ nábywał chlebá ſwego RejPos 82v, Bv, 71v [2 r.], 72v, 83, 289v; RejPosWstaw 22, [41²]v; PaprPan Ee; WerGośc 208; WujNT 796.

»cnotliwie a poczciwie« (2): RejPos 72v; A tu ſobie vważ czo tho ieſt cnotliwie á poććiwie żyć RejZwierc 82v.

»wiernie a cnotliwie« [szyk 4 : 1] (5): áby ſie thám ſpráwili y náucżyli/ yákoby ſlużyć myeli wyernye á cnotliwye/ pánu ſwemu w poſlugách ſie záchowáć y popiſáć. GliczKsiąż H6; RejZwierz 142v; RejPos 43, 58v, 250.

2. Sprawiedliwie, słusznie, dobrze; probe, probiter Cn (15): RejJóz M3v; RejKup d5; Trzećia ſprawiedliwość ieſt/ wedle któryi cnotliwié śię przéćiw káżdęmu tak wurzędźie/ iako niewurzedźie zachowamy MurzNT 3v; za nam nie lepiey było ſpráwiedliwie/ Obchodzić ſie ná ſwiecie s káżdym/ á cnotliwie. RejWiz 162v; Telámon odpowiedzyał/ iż ia dáru ſwoiego ktory mi dan cnotliwie/ nie dam nikomu BielKron 55v, 171, 176v; PaprUp F3; ZapKościer 1588/69; KochCn B4; CiekPotr 10; Gdyż igránie vcżćiwe ná fortunę zgołá Puſzcża ſię [...]. Doſyć ma/ gdy ſię gráiąc cnotliwie/ vćieſzy KlonWor 72.

W charakterystycznych połączeniach: cnotliwie chować, czynić, obchodzić się (2), opiekać się, sprawować (2), zachować się (2).

Zwrot: »cnotliwie żyć« (1): Toż ieſt wielki znák dobroći páńſkiey/ kiedy poddáni cnotliwie żywą GórnDworz Gg5.

Szeregi: »dobrze a cnotliwie« (1): yz ma [...] tysyancz zlotich [...] yako to liſt kroliewski scherzei opisuye, dobrze, a cznothlywie wiſluzonego dlugu MetrKor 59/75v.

»cnotliwie a prawdziwie« (1): A y thy ktorzy iey cnotliwie á prawdziwie náucżáią/ dziwnemi ie Sámáritany y przezwiſki inemi zową RejPos 85v.

3. Szlachetnie, wspaniale, znakomicie; nobiliter Mącz (4): Onerari imaginibus maiorum, Wiele czćy y powagi mieć/ z przodków ſwoiych áby ſie cnotliwie w ich ſtrzemioná wſtępuyąc záchował. Mącz 264b; Societatem fide colere. Vprzeymie á cnotliwie ſie záchowáć w towarziſtwie. Mącz 398b, 248d.

W charakterystycznym połączeniu: cnotliwie zachować się (2).

Zwrot: »urodzić się cnotliwie« (1): TEn ácż ſie nie vrodził tu ná ſwiát cnotliwie/ Wſzákoż y tá niecnotá nigdy nie záżywie. PaprPan Hh3v.

4. Obyczajnie; integre Mącz, Cn; caste Mącz; innocenter, prudenter Cn (7): iedno iż Małżeńſtwo święte/ ktore cnotliwie ſię ſpráwuie/ ieſt święty ſtan/ y ći ktorzy w nim mieſzkáią/ ſą ludźie święći/ cżyśći WerKaz 283; By ſię ludźie rozmnażáli/. A ten to świát nápełniáli. A nierządu poniecháli/. Cnotliwie ſię tu chowáli ArtKanc V2v.

Zwrot: »cnotliwie żyć« (5): Grzeſą ktorzy malzeńſtwem gardzą dla vboſtwa/ á tego grzechu vziwaią iako by ich pan bog niemiał pożywyć/ gdi by cznotliwie zili SeklKat K3v; MrowPieś A4; Caste et integre vivere, Cnotliwie á vczćiwie żyć. Mącz 40c; Zono miła poydę ia do źiemie ſwiętey/ á przetoż proſzę ćie ábyś thu cnotliwie żyłá wedle przykazánia bożego. HistRzym 54v; ArtKanc N11v.

Synonimy: 1. 2. dobrze; 1. pobożnie, uczciwie; 2. sprawiedliwie; 3. zacnie, znamienicie; 4. obyczajnie.

Cf CNIE, NIECNOTLIWIE