[zaloguj się]
[pdf]

CZELUŚĆ (81) sb f

e jasne.

Fleksja
sg pl
N czeluść czeluści, czeluście
G czeluści czeluści
D czeluściåm
A czeluść czeluści
I czeluścią czeluściami
L czeluści
inne sg a. pl G - czeluści

sg N czeluść (9). ◊ G czeluści (8). ◊ A czeluść (9). ◊ I czeluścią (7). ◊ L czeluści (5). ◊ pl N czeluści (8), czeluście (2); -i : -e Mącz (1 : 2). ◊ G czeluści (9). ◊ D czeluściåm (2); -åm (1), -(a)m (1). ◊ A czeluści (7). ◊ I czeluściami (3). ◊ L czeluści(a)ch (8). ◊ sg a. pl G czeluści (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z tych samych przykładów) ‒ XVIII w.

1. Szczęka; mandibula Murm, Mymer1, Calep, Cn; maxilla Calep, Cn (50): Murm 53; Mymer1 22v; á thak kogo zęby bolą/ przyłożże tego na cżeluſć albo na ząb/ ábowiem vſmierza bol mocznie. FalZioł I 80d; Popioł z cżeluſci wieprowych vzdrawia wrzody ſzerzącze ſie. FalZioł IV 3d, ‡4c, I 85b, 89a [2 r.], IV 32d, 34d; Cżeluśćią Oſlą tyſiąc Filiſtynow zábił/ y wody ſie z niey nápił dziwnie. Leop Iudic 15 arg; Stárłem więc cżeluśći [molas] nieprawemu/ á z zębow iego wydzierałem łupy. Leop Iob 29/17, Iudic 15/14; BibRadz Deut 18/3, Iudic 15 arg, Iob 40/21, Os 11/4; Tedy duch Boży przypadł ná Sámſoná á roſtárgał powrozy ná nim iáko nići ſkoro ſobą ruſzył/ pochwyćiwſzy cżeluść Oſlą zabił ich tyſiąc áż drudzy vciekli. Sprágnął Sámſon przez picia/ wołał ku Pánu Bogu o wodę/ wnet mu Pan Bog wypuśćił wodę s cżeluśći ktorą iuż był zárzućił/ wyrwawſzy z niey trzonowy ząb/ nápił ſie y pośilił ciáło ſwoie/ (marg) Wodá s cżeluſći. (–) s tey przycżyny y dziś to mieyſce zową wzdroy s cżeluśći. BielKron 52; ále kieł pśi ma być z práwey cżeluśći. SienLek 77; Koń ktory bolączkę ma pod czeluśćiámi/ álbo miedzy czeluśćiámi ieſth bárzo niepewny SienLek 184, 35v, 77, 78, 149v, 167 [2 r.] (12); RejPos 150v, 175, 218v; RejZwierc 166; Tedy tráfił ná czeluść Osłową [maxillam asini] świeżą BudBib Iudic 15/15, I 142a marg, Iudic 15/16 [2 r.], 17, Ps 3/7 [8], Thren 3/30, Ez 38/3; Calep 634a, 644b.

Tłumaczenie etymologii hebrajskiej nazwy Lechi (2): Wtárgnąwſſy tedy Filiſtynowie w źiemię Iudá/ położyli ſie z woyſkiem ná mieyſcu ktore Potym zwano Lechi/ tho ieſth cżeluść (Oſlowa) ná ktorym poráżono było ich woyſko. Leop Iudic 15/9; BudBib I 142a marg.

W charakterystycznych połączeniach: czeluść lewa, odspodnia, osłowa (8), ośla (3), prawa (3), świnia (2), wieprzowa.

W przen (1): Ku téy gwiaźdźie/ trzy drugié koniowi należą: Ktoré na iego bokach cztérmi kąty leżą: Iáſné/ y wielkié/ głowá nie ták iáſno goré/ Ani ſzyiá: choć wielka czeluść ma ták ſporé Swiátło/ że może zrównáć z gwiazdámi piérwſzémi KochPhaen 8.
2. Policzek lub szczęka wraz z policzkiem; mandibula, maxilla Mącz (11): Bili ſą cżeluſtz moię nakármieni ſą mąk moijch. OpecŻyw 109v; Na przod iż gdy ktho płacże/ albo mu łzy z ocżu płyną, tedy pomazać na czeluſciach/ á przeſtaną płynąć FalZioł IV 39c; Bowiem przi cżeluſciach cżłowiecżich ſą niektore żiłki GlabGad B8v, O5; Mandibula idem quod maxilla, Policzek czeluść. Mącz 206d, 211c, 212a; Zyły z obu ſtron Cżeluśći/ pomagáią náprzećiw kroſtam ná licu/ y ná ſtrupy głowne SienLek 35v, 81, 93.
Szereg: »jagoda i czeluść« (1): Widziſs też dziewitzo blogoſlawioná ninijé iagody ij cżeluſci moię bytz niepokáloné OpecŻyw [79]v.
3. Otwór, wgłębienie, jama (20):
a. Jama ustna; faux Murm, BartBydg (8): Faux, superior pars gulae, mentae propinqua, sed interior, ubi os angustatur [...] Cżeluſć Murm 55; BartBydg 56b [2 r.]; ſny prożne odgania/ niemoczy ktore bywaią wgardle y wcżeluſciach y inſze wſzytki ktore pochodzą z wilkoſci od głowy FalZioł IV 49a, V 40v; Drudzi mienią iż ziewanie przychadza z dymow grubych od żołądka pochodzącich, ktore gdy ſie ku cżeluſciam vſtnym zbieraią, tedy chcząc wyniſć otwieraią ie GlabGad C2; Cżeluśći y gárdło moye w ſproſnem ochrapienyu/ Zoſtáło LubPs P6v; Niechby ku cżeluſciam moim [faucibus meis Ps 136/6] moy nędzny ięzyk przyſtał LubPs dd6.

W charakterystycznych połączeniach: czeluść ustna, wirzchnia; czeluść paszczeki.

b. Otwor żołądkowy, jama brzuszna; orificium, ventrix BartBydg [w pl] (8): Orificium, czelyvscy, foramen inferius, ut ventris sunt duo orificia BartBydg 103b; FalZioł V 34; Bowiem dwie wielkie żyle od mozgu pochodzą aże do cżeluſci żołądkowych. GlabGad B3v; Bowiem gdy ſie żołądek obetka tedy y pokarm drugi nad nim zoſtawa w cżeluſciach iego GlabGad G3; Iako gorzka zgaga pochodzi z zapalenia tłuſtoſci nie iakiey na wirzchu żołądka albo w cżeluſciach iego będączey. GlabGad K5v, E4v, E7v, E8.

W charakterystycmych połączeniach: czeluści żołądkowe (3); czeluści żywota.

c. Wnętrze pieca, palenisko; propnigeon Mącz, Calep; praefurnium Mącz, Cn; propnigeum, vaporarium Cn (4): propnigeon, Czeluśćie v piecá. Mącz 326d, 141b, 317d; Propnigeon – Dziura pieczouą, cżeluſczi. Calep 862a.

Synonimy: 1. szczeka; 2. jagoda, policzek; 3. dziura, jama, otwor; a. paszczeka.

ZZa