[zaloguj się]
[pdf]

OTWOR (26) sb m

Pierwsze o jasne; -ór, -or-.

Fleksja
sg pl
G otworu
D otworowi
A otwór otwory
I otworem otwormi
L otworze

sg G otworu (1). ◊ [D otworowi.] ◊ A otwór (3); -ór (1), -(o)r (2). ◊ I otworem (17); -em (5), -(e)m (12). ◊ L otworze (1). ◊ pl A otwory (3). ◊ I otwormi (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII (z Cn) – XVII w.

1. Przerwa w ciągłości jakiejś rzeczy naturalnie lub sztucznie wytworzona, szpara, szczelina, dziura; apertura, pator Cn (6): Ná tey ſzácie ma być druga ſzátá z wirzchu krotka nad koláná (zową Ephod) co z napięknieyſzych farb/ to ieſt/ s ſztuki modrego złotogłowu [...] máiąc ná pierſiach otwor ná ſzerz y ná dłuż ná dłoń gránowity (zowiemy to dziś Humerał álbo narámnik) BielKron 34; [góra Etna] ogień ſtráſliwy z ſiebie wypuſzcża/ máiąc w ſobie otwory iákoby kominy BielKron 276v, 34.
a. O ranie (3): Ná wſzelákie otwory ran SienLek 161v marg; á wziąwſzy żywice/ woſku/ oleyku bobkowégo zárowno/ ſpuść poſpołu á przykłáday mu ná ón otwór áż mu ſye zgoi. SienLek 183v; [Otwor ſkorny ná goleni/ y indzie ták maſz lecżyć/ 177.d. 183.c. SienHerb B#3].

W połączeniu szeregowym (1): Máść goiąca ná wſzelákié otwory/ rány álbo ſadzele SienLek 162.

2. anat. Początek albo koniec przewodu, wejście (2): Abowiem/ áni w bydle/ áni w źwierzu/ áni wżadney rzeczy żywey ſye tho okázáć niemoże/ áby kreẃ miáła być/ w otworze iákim ćieleſnym SienLek 89v; wypądza z nich zbytki/ á to rozmáitymi otwormi/ ktoré ćiáłá máią SienLek Vuu4.
Wyrażenie: [»otwor maciczny«: á ták pánie brzemienne nie máią tego źielą [opichu] pożywáć [...]/ ábowiem to mdli otwor máćicny/ á płod przed czáſem wypądza SienHerb 12b.]
3. [Odemknięcie, otworzenie [czego]: On przyſzedſzy do goſpody/ ſługi ſwe pobudził/ [...] żeby mogli rowno z otworem brony wyiecháć HistFort K5v.]
4. Otworzenie się, rozwarcie się (1): ty gáłeczki po trzy nocy ſobie kłádź do máćice trzy przez iednę noc/ bo tho máćicę miękczy y czyni otwor lżeyſzy. SienLek 112; [Ale też pryſzcż Plarę przywodźi ku zebrániu y otworowi. SienHerb 535b].
5. W funkcji przysłówka: »otworem« (17): Słuchaymyſz co dáley tu Anyoł Ianowi ſwiętemu od Páná roſkázuie: Abyś áni zámykał áni piecżęthował tych kſiąg/ ále áby ták otworem á iáſnie ku cżythániu káżdemu były RejAp 191v.
Zwrot: »otworem stać (a. stawać), stojący« [w tym: komu (5), do czego (2), dla kogo (1)] = być otwartym, dostępnym; patens, patulus Mącz; patere Cn [szyk zmienny] (16): zdrugiego spidwaſka kthori othworem ſtall dwye poſchwye wyąla LibMal 1544/91v, 1546/116; otworem nam ſtoi pokoy Krolewſki/ práwuiemy ſye przed Krolem ſwym wolnie/ płáczemy przed nim wolnie OrzRozm L4; Patentes fores, Drzwi otworem ſtoyące. Mącz 283c; Patulus, Szeroki/ Roſtoczony/ Co záwżdy otworem ſtoyi. Mącz 283c; Tribunus plebis, Woyski poſpólſtwá/ ku obronie poſpolitego człowieka obrány/ którego dóm w nocy y we dnie otworem ſtał/ áby każdy prętki á gotowy prziſtęp miał do niego. Mącz 463d; GórnDworz B6v; [niemamy ták máiętnośći ſwey zámykáć/ áby iey ſzcżodrobliwość otworzyć niemiáłá/ ále iey też záśię ták bárzo otwieráć niemamy/ áby káżdemu otworem ſtać miáłá CiceroKosz 123]. Cf W przen.
W przen (9):
Zwrot: »otworem stać (a. stawać), stojący« [w tym: komu (4), do czego (2)] = być otwartym, dostępnym; patens, patulus Mącz; patere Cn [szyk zmienny] (9): OrzRozm C3 [2 r.], S4v; przeco Koroná Polſka/ bes ſądu y bes obróny zoſtawáłá/ y otworem káżdemu nieprzyjaćielowi ſtawáłá OrzQuin B2; Patulae aures. Otworzone álbo otworem ſtoyące. Mącz 283c; Wżdy Moſkwi wrotá ſtoią do Litwy otworem. BielSat Hv [idem] BielSen 19; Wſzytki me drogi/ łzámi opływáły/ Ktoby z poćiechą do mnie ſzedł/ nie znáły/ Wrotá otworem/ kłotki pogwałcone/ Smutkiem ſtłucżone. GrabowSet P2; Szukayćie Páná/ mowi Prorok/ poki náleźion być może/ poki wrot głupim pánnom nie zámkną/ ktore teraz pokutuiącym otworem ſtoią. SkarKaz 4b.

Synonimy: 1. dziura, loch; 2. forta, fortka.

Cf OTWARCIE

MŚ