[zaloguj się]
[pdf]

FORTA (96) sb f

forta (91), furta (4), chworta (1); furta KochPs, KochPieś (3); chworta Calep.

o prawdopodobnie pochylone (tak w fortka), a jasne.

Fleksja
sg pl
N fórta
G fórty fórt
D fórtåm
A fórtę fórty
I fórtą
L fórcie
V furto fórty

sg N fórta (19). ◊ G fórty (21). ◊ A fórtę (29). ◊ I fórtą (10). ◊ L fórcie (2). ◊ V furto (2). ◊ pl N fórty (2). ◊ G fórt (1). ◊ D fórtåm (1). ◊ A fórty (9).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Wejście, przejście, drzwi do budynku, brama w murach miejskich, zamkowych, klasztornych; porta Mymer2, Calag, Vulg; ostium Vulg, Cn; ianua Vulg; fores Cn [porta – brana BartBydg; Murm 27; ‒ brama albo brana, wrota Mącz 313c; – brama, wrota, drzwi Calep; brama, brana, brona miejska; drzwi, weście (dziura sama, plac do weścia); bramne – porta Cn] (95): TarDuch A6v; Mymer2 31v; Item Maruſchą kthorey Mathka ſzyada ſchlyebem wforczye, wodzila baccalarzevi mathiſſewy LibMal 1545/96v; myąſchka wkrakowye polye Jozepha Blizu forthy, kthorą chodza do wiſly wſzy, tho ieſt trzeczi dom od forthy na liewey ſtronye wchodzacz wfortha od kazimyerza LibMal 1547/129v; RejKup t3; LubPs F4; Leop Ps 99/4; BibRadz I 2v, Mar 11/4; ſkoro brony zámkniono wyſzli precż fortą/ gońcie ie rychło áza ie poimacie. BielKron 46v; Przyiechał Náámán do forty Helizeuſzowey z dáry/ áby go vzdrowił [ad ostium domus 4.Reg 5/9] BielKron [853]; krol Sábińſki záſtąpił iey á rozmawiał z nią/ obiecał iey dáć klenoty dobre [...] áby mu vkazáłá fortę ná zamek/ gdzyeby mogł wiecháć ná gorę. A gdy ták vcżyniłá/ wzyęli zamek BielKron 99v; wyſzłá z miáſtá/ á v forty cżekáli iey kápłani/ ktorzy ſie dziwowáli wielkiey iey cudnośći BielKron 113v; Vránákontes niedał poſłom do miáſtá wchodzić/ tylko przed fortą ie odpráwował/ kthora iednáſz byłá w mieśćie BielKron 249v; W pośrzodku miáſthá kośćioł ná kſtałt Koloſsá Rzymſkiego/ zową Amphiteátrum/ z cegły murowány/ ſto fort máiąc/ ſklepiſty. BielKron 264; ledwieſmy fortę mogli, zámknąć zá ſobą przed nimi vchodząc do domu: oſkocżyli dom o nas ktory był wyſoko murem obtocżon BielKron 454; forthy ſrebrne ná wieżę idąc. BielKron 457, 88 [2 r.], 96v, 113v, 215, 250v (18); GórnDworz T7; Weźmi z ſobą kłębek nići/ á gdy prziydzieſz do drzwi ogrodnich v więż nić v forty á idąc rośćiągay ią/ áż wnidzieſz pośrzod ogrodá HistRzym 103v; RejPos 341; BudBib Esth 15/9; Calag 378b; dzieći [...] przełożona modlitwą lecżyłá. Raz przynioſą do forty dźiećię powietrzem záráżone y nieme SkarŻyw 226; MWilkHist D4; ReszList 145; Furto (powiáda) ſrożſza/ niżli páni twoiá/ Mnie to ná złość trzymaſz ſye ták mocno podwoiá: Czemu mię w dóm ſmutnégo nie puśćiſz? KochPieś 29, 28, 29; Pſeudoporticus ‒ Chworta zkritą. Calep 870b; A poſzedſzy náleźli oślę vwiązáne v forty ná dworze [ianua foris]/ gdźie ſię dwie drodze ſchadzáły WujNT Mar 11/4.
Wyrażenie: »forta miejska« (1): Przyſzłá do forty mieyſkiey gdzye iey cżekano/ á wyſzli byli przećiw iey BielKron 114.
Zestawienia: »forta Świętej Anny« (2): Niektorzy żydźi chcąc gárdłá ſwe záchowáć/ vćiekli ná wieżę nád fortę S. Anny/ stámtąd ſie bronili. BielKron 385, 394.

»forta Gliniana« (2): Krzyżacy [...] rzućili ſie ná żydy w Káźimierzu/ wiele ich pozábijali y ſtatki wybráli/ złamawſzy do nich fortę gliniáną y brany ich potłukſzy. BielKron 400v, 400.

»Jan przed fortą Łacińską« = św. Jan Apostoł; kościół zwany Ioannes ante portam Latinam jest w Rzymie na miejscu męczeństwa tego świętego (1): Day Boże/ ábyſmy przes Monikę od związek grzechow náſzych byli wybáwieni: Także teſz przes Gotartá/ przes Ianá przed fortą Láćińſką KrowObr 172v.

»forta Stradomska« (1): [królowa] pátrząc z zamku Krákowſkiego/ vyrzáłá Węgry tárgaiąc ſie ná ſłużebniki Przedborá z Brzezya/ kthorzy nie dawali gwałtem bráć ſiáná/ y innych rzecży poddánym páná ſwego/ ſthoiąc przed fortą Stradomſką BielKron 377v.

»forta Wodna« (1): cżedł wſtąpiwſzy ná wſchod drzewiány przed wſzytkim ludem v forty wodney [ante portam aquarum 2.Esdr 8/3]/ od ráná áż do wiecżorá. BielKron 97.

»Złota forta« [szyk 4 : 1] (5): Páweł nieboſzcżyk Papież rádował ſie ſtego máiąc záto iż miał docżekáć Miłośćiwego látá/ áby złotą Fortę otwarzał/ ále nie docżekał [...] rychło tedy po Elekcyey ten Montanus [...] tę Fortę otwarzał złotą/ tym obycżáiem. Napierwey Młotem złotym vderzy w tę złotą Fortę/ ktorą potym rzemieſnicy do końcá odbiją/ bo zámurowána bywa BielKron 234v, 234v marg, 474.

»Z(o)łota (albo Carska) forta« (3): BielKron 345 marg, 348; wiezdzał przes bramę/ ktorą zwano Zołota álbo Carska fortá/ dobywſzy mieczá roſćiął ią ná znák zwyćięſtwá. StryjKron 170.

»Żydowska forta« (1):Záſadzili pothym we dwoię dziáłá pod miáſtem/ Pereni z Cżechy miedzy Horſzakiem á broną Schábácką/ á Rogiendorf od Zydowſkiey forthy/ wybili bárzo wiele muru BielKron 312.

Szeregi: »forta i brana« (l): Otworzcye wſſytki forty y wſſytki ſwe brany/ Niechay wnidzye krol chwały Pan wiecżny nád pány LubPs F4.

»wrota i forty« (1): Ale Sláchtá połamawſzy wrotá y forty w murze/ weſzli gwałtem do miáſta BielKron 416v.

W przen (3): Wielę ich przed morem wfortę śmierći wbiegło. WisznTr 33; ArtKanc P17v.
Wyrażenie: »piekielna forta« (1): Práwieś mię wróćił od podwoiá Piekielnéy furty/ ábych wiecżny Oglądał ieſzcze krąg ſłoneczny. KochPs 129.
Przen (32):
a) Dostęp, możliwość, konieczne warunki, wstęp (31): Braná też żadna inſza nie może być miánowána ktorąbyſmy do thego miáſtá wniść mieli/ iedno on ieſt fortá/ on ieſt wrotá/ on ieſt drogá/ á przeń ieſli kto nie wnidzye/ iuż iną braną żadną wniść nie może RejAp 182, 183v [2 r.]; Chrzeſt ś. głowá ieſt y fortá do innych [sakramentów]. SkarJedn 41.
Zwroty: »fortę otworzyć (a. otwarzać); (jest) forta otworzona [komu]« [szyk zmienny] (11; 2): O nędzny nędzniku ktori żeś kolwiek ieſt/ iż do twoich vſzu iáwnie á iáſnie przychodzi to żáłoſne kołátánie Páná twego/ á thy áni głoſu iego ſłyſzeć/ áni tey nędzney forti ſwoiey iemu otworzyć chceſz. RejAp 45v; Pan ieſt drogá y ta fortá nam otworzona RejAp 183v, 45v, 46 [5 r.], Dd4v; Pocżęli tedy Mniſzy z innymi popy vcżynki ſwe ſmiele przedáwáć/ á tym ludźiom fortę ku wſzelákim złośćiam otwarzáć CzechRozm 220; CzechEp 303, 362, 376.

»zamknąć (a. zamykać), zawierać fortę; zamkniona forta« (2 : 1; 1): RejAp 158v; izaſzli lepiey tobie [...] kołátáć z inemi ſzalonemi do zámknioney forti oſtátecżney pociechy ſwoiey/ á vſłyſzeć on żáłoſny á ſtráſzliwy głos Páná ſwoiego: Iż idź precż/ a nie kołác więcey RejPos 342; Tákći y teraz kápłani Heretykowie zámykáią fortę prawdy. CzechEp 250, 251.

Wyrażenia: »ciasna, ściśniona forta« [szyk 6 : 1] (6 : 1): Iezu ienżes ciaſną drogę ſprawiedliwoſci/ y zciſnioną fortę pokuty thwogim vkazał. TarDuch B4; SkarŻyw 57; A toć to ieſt oná wąſka drogá/ y fortá ćiáſna/ do żywotá prowádząca: á coż gdy ich máło ieſt ktorzy ią náyduią Máth. 7.ꝟ 14. CzechEp 23; Wąska drogá y ćiáſna fortá do żywotá, xięza ſię nią nie wćiſną. CzechEp 23 marg; WujNT 249; WysKaz 13 [2 r.].

»szyroka forta« (1): ſzyroka fortá y przeſtrona drogá ieſt/ ktora wiedźie ná zátrácenie WysKaz 13.

b) Potęga piekieł (l):
Wyrażenie: »forty piekielne« = portae inferni Vulg [Matth 16/18] (1): náuká ich á ſłowá ich burzą y wyciężą wſzytek ſwiát/ ták iáko piſmo poſwiadcża/ iż nie tylko mocy ziemſkie/ ále y forty piekielne nic nie mogą przećiwko niey á bárzo ſą oſłábiáły. RejAp 57.
2. Ujście, otwór; tu ujście macicy (1): Też barzo pomaga ku richłemu porodzeniu. Wziąć ruty iarey: wyciſnąć z niey ſok. A w onym ſoku bawełnę rozmocżyć dobrze/ y włożyć tam w fortę [otwor SienHerb 452a] FalZioł V 24v.

Synonimy: 1. brama, brona, drzwi, porta, wrota; 2. otwor.

AK