[zaloguj się]
[pdf]

DRUGI (13765) pron i nm

pron (10758), nm (3007).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Fleksja

sg m N drugi (1636). ◊ G drugiégo (719); -égo (92), -ego (4), -(e)go (623); -ego Oczko, KochWz; -égo : -ego BiałKat (3 : 1), SarnStat (40 : 1). ◊ D drugiému (560), drugimu (2); -ému : -imu RejKup (4 : 1), RejPos (23 : 1); ~ -ému (35), -emu (18), -ęmu (3), -(e)mu (504); -ému Oczko (2), PudłFr, KochWr, KochCn, WyprPl, GosłCast; -emu BiałKat (3), KochJez (2); -ému : -emu OpecŻyw (1 : 2), OrzQuin (2 : 3), GrzepGeom (3 : 5), KochFr (2 : 1), SarnStat (20 : 1); -emu : -ęmu MurzNT (1 : 3). ◊ A drugiégo (777), drugi (742) [w tym: drugi raz (345), drugie raz (15); -e raz PatKaz III, BielŻyw, MurzHist (2), MurzNT, KwiatKsiąż, BiałKaz; -i raz : -e raz LibLeg (6 : 1), RejKup (1 : 1), KrowObr (1 : 1), BielKron (61 : 2), Mącz (2 : 3)]; ~ -égo (52), -ego (6), -(e)go (719); -ego ForCnR, MurzHist (2); -égo :-ego MurzNT (4 : 2), Oczko (1 : 1). ◊ I drugim (223), drugiem (15); -em ZapWar, PatKaz III (2), MiechGlab (2), MurzOrt, UstPraw; -im : -em RejKup (2 : 2), BibRadz (5 : 3), Mącz (8 : 2), SkarŻyw (6 : 1); ~ -em (1), -(e)m (14). ◊ L drugim (181), drugiem (23); -em MetrKor (3), OpecŻyw, RejPs (2), WyprKr, BudNT, GórnRozm; -im : -em ZapWar (2 : 1), FalZioł (2 : 1), LibLeg (2 : 2), Leop (6 : 1), BibRadz (5 : 3), Mącz (7 : 3), ModrzBaz (1 : 3); ~ -em (1), -(e)m (22). ◊ V drugi (1). ◊ f N drugå (871) [w tym: 79 r. w funkcji przysłówka]. ◊ G drugiéj (506), drugij (1), drugi (19) [w tym: 1 r. błędnie: drugu], drugié (6); -é OpecŻyw (4),KlerPow; -éj : -i BielKron (43 : 1), CzahTr (1 : 1); -éj : -ij MurzNT (1 : 1); -i : -é ZapKościer (16 : 1); ~ -éj (90), -ej (1) MurzNT Sekl, -(e)j (415); -é (5), -(e) (1). ◊ D drugiéj (81), drugié OpecŻyw (2), drugi (1) ZapKościer; ~ -éj (13), -(e)j (68); -é : -e OpecŻyw (1 : 1). ◊ A drugą (616) [w tym: -a (22), -åm (1), -u (2)], drugę (1); -ą : ę ZapKościer (6 : 1; 1586/63. ◊ I drugą (120).◊ L drugiéj (138), drugij (1) LibLeg; ~ -éj (18), -ej (1) SiebRozmyśl, -(e)j (119). ◊ V drugå (1). n N drugié (509) [w tym: 172 r. w funkcji przysłówka]; -é (35), -e (8), -(e) (466); -e BiałKat (2); -é : -e MurzNT (1 : 1), JanNKarKoch (6 : 4), SarnStat (6 : 1). ◊ G drugiégo (174); -égo (19), -ego (3), -(e)go (152); -ego MurzNT, KochFr; -égo : -ego Oczko (3 : 1). ◊ D drugiému (27); -ému (1), -(e)mu (26). ◊ A drugié (292); -é (20) -(e) (272). ◊ I drugim (68), drugiem (16); -em FalZioł (3), MurzHist, MurzNT, HistRzym, RejPosWstaw, BudNT; -im : -em KromRozm II (3 : 1), Mącz (9 : 6), RejZwierc (3 : 1); ~ -em (1) MurzHist, -ęm (1) MurzNT, -(e)m (14). ◊ L drugim (332), drugiem (10); -em OpecŻyw, PatKaz I, PatKaz II, FalZioł (2), BudNT, GórnRozm; -im : -em GrzegRóżn, (1 : 2), BiałKat (13 : 1): ~ -ém (2), -(e)m (8). ◊ pl N m pers drudzy (2269) [w tym: -i (76)], drudz(e)j (1); -y : -(e)j Diar (5 : 1; 66).m an drudzy (12) [w tym: -i (2)], drugi(e) (1) BielSpr 24v. subst m drugié (135), drudzy (2) [w tym: -i (1)]; -y (1) RejJóz A6; -e : -i GlabGad (7 : 1; D3); ~ -é (40), -e (1), -(e) (94); -é : -e SarnStat (14 : 1). f i n drugié (340); -é (28), -e (3), -(e) (309); -e KochWr; -é : -e SarnStat (10 : 2). ◊ G drugich (519). ◊D drugim (441), drugiém (24); -em ZapWar, FalZioł, ConPiotr, MurzHist, MurzNT (2), Diar (2); -im : -em GlabGad (7 : 2), KromRozm III (6 : 1), GliczKsiąż (2 : 1), BibRadz (5 : 1), GrzegRóżn (1 : 4), GórnDworz (10 : 1), ModrzBaz (45 : 1), Oczko (3 : 2), GórnRozm (3 : 1), PaprUp (3 : 2); ~ -ém Oczko (2), -ęm (3) MurzHist, MurzNT (2), -(e)m (19). ◊ A m pers drugie (461) [w tym: -ę (2)], drugich (97); -ich MetrKor, StryjKron (20), ReszList, WisznTr, WysKaz, SarnStat (2), KlonKr (2), PowodPr (5), CiekPotr (3), CzahTr; -e : -ich BierEz (1 : 1), OpecŻyw (4 : 1), LibLeg (2 : 2), Leop (1 : 1), BibRadz (9 : 1), BielKron (117 : 1), KwiatKsiąż (1 : 1), WujJud (1 : 1), RejPosWstaw (2 : 1), CzechRozm (5 : 4), ModrzBaz (39 : 3), SkarŻyw (11 : 3), CzechEp (2 : 8), NiemObr (4 : 5), ReszPrz (1 : 4), WerGośc (1 : 1), GórnTroas (1 : 1), WujNT (28 : 20), SkarKaz (7 : 1); ~ -é (17), -e (1), -(e) (443); -é : -e OpecŻyw (3 : 1). m an drugi(e) (5), BierEz, RejWiz (3), BielSpr, drugich KmitaSpit (2). subst drugié (322); -é (26), -e (6), -(e) (290); -e KochDz, KochMRot; -é : -e Oczko (2 : 2), KochTr (1 : 1), SarnStat (9 : 1). ◊ I m drugimi (182), drugiémi (78); -imi OpecŻyw, HistJóz, WróbŻołt, GroicPorz (2), KrowObr (3), Leop, OrzList, RejZwierz, KochSat, HistRzym (2), KochMon, WujJudConf (2), MycPrz, WierKróc, CzechRozm, SkarJedn, Calag, CzechEpPOrz (3), NiemObr (9), KochMuza, WerGośc (3), GórnRozm, KochAp, JanNKar, PowodPr (3), VotSzl, CzahTr (4), GosłCast, KlonFlis, SzarzRyt; -emi ForCnR, MiechGlab, ComCrac, RejJóz (2), RejRozm, RejKup (2),MurzNT, RejWiz, RejFig (2), BibRadz (2), Mącz (3), RejPosWiecz3, RejPosRozpr, BudNT (2), KochPs, SkarŻyw (3), KochTr, KochPieś, BielRozm, ActReg, GostGosp, SiebRozmyśl, SkarKaz; -imi : -emi KromRozm III (3 : 1), BielKron (61 : 9), GórnDworz (6 : 3), RejPos (2 : 3), RejZwierc (2 : 3), BielSpr (2 : 2), BudBib (1 : 1), PaprPan (4 : 4), ModrzBaz (4 : 7), MWilkHist (2 : 1), CzechEp (23 : 1), Calep (1 : 2), OrzJan (1 : 1), WujNT (5 : 1), SarnStat (2 : 5), SkarKazSej (1 : 2); ~ -émi (6) KochPieś, OrzJan, SarnStat (3), SiebRozmyśl; -emi (3) ForCnR, KochPs, KochTr; -ęmi (2) RejKup, MurzNT, -(e)mi (67). f drugiémi (17), drugimi (11); -émi OpecŻyw, RejWiz, Mącz, GórnDworz (2), RejPos (2), RejZwierc, BudBib, Oczko, CiekPotr; -imi RejZwierz, RejAp, MWilkHist, NiemObr, WujNT; -emi : -imi BielKron (4 : 5), SarnStat (2 : 1); ~ -émi (4), -(e)mi (13). n drugimi (11), drugiémi (5); -imi MiechGlab, CzechRozm, StryjKron (3), CzechEp, SarnStat, KlonWor; -emi RejJóz, RejPos, KochPhaen; -imi: -emi GrzegRóżn (3 : 2); ~ -émi (1), -(e)mi (4). ◊ L drugich (152). ◊ V m pers drudzy (7) [w tym: KochTr 3, MWilkHist E3, KochPieś 23, KmitaPsal A5 może V pl od DRUG].

Znaczenia
I. Zaimek (10758):
1. Inny, nie ten, tamten; alius, alter Cn; quidam Modrz, Vulg, PolAnt; ille Modrz, PolAnt; hic, unus PolAnt; aliquis Mącz; nonnullus Modrz (9708): yszem ya vyethnal drvgych ZapWar 1505 nr 2014, 1505 nr 2014, 1506 nr 2035, 1524 nr 2186, 1526 nr 2293, 1537 nr 2494 (9); ListRzeź w. 18; MetrKor 34/135; Pśicá niegdy ſzcżenna będąc/ A gniazdá ſwego nie máiąc: Drugiey też pśice prośiłá/ By iey gniazdá poſtąpiłá. BierEz M3, B3v, B4, Iv, 12, K4v (8); Niemnimayże aby ieden zloto/ drugi mirę/ trzeci kadzidlo ofiarowál/ ale każdy s nijch z oſobna ty wſſytki dary dál OpecŻyw 24v, 26, 38v, 39, 42v, 109v (20); ForCnR B3; PatKaz II 23v, 58, 60v; PatKaz III 98v, 134; wywyodſſy Iozefa scyemnice oſtrzygli y oblokwſſy wdrugye odzyenye ofyerowali iemu HistJóz Bv, B [2 r.], B2v; PIgwy ſą rozmagite/ Iedny ſą ſlodkie drugie takiego ſmaku iako leſne iabłka niedozrzałe A drugie ſą maiącze w ſobie cirpnoſć/ Cżwarte ſą kwaſne FalZioł III 13c; niewſzythki iednę rzecż robią/ ale niektore kwiatki noſzą wązę zakładaią/ drugie materiją na woſk ſprawuią, drugie plaſtri buduią, drugie wody dodawaią. FalZioł IV 27d; Dzień dobry [...] ku przenoſzeniu ſie z domu do drugiego domu FalZioł V 50v, I 9d, 38d, 55d, 59b, 69d (139); czo nagorſzego cżłowieku może być, rzekł [Simonides], drugi cżłowiek. BielŻyw 37, nlb 3 [2 r.], 2, 6, 17 [3 r.], 81 (12); Cżemu niektorzy ludzie maią kędzierzawe włoſi, drudzi proſte. GlabGad A8v; Cżemu v niewiaſti tilko dwa cice gdiż v inſzich zwierząt bywa więcey. Od. Bowiem niewiaſta tilko iedno dziecie miewa, cżaſem dwoie [...] ale drugie zwierzęta iż dzieci więcey rodzą, przeto też więcey nacżynia takiego potrzebuią. GlabGad D6v, A8 [2 r.], B5v, B6v, C4v, C5 (38); MiechGlab *5 [2 r.], *5v, 7, 9 [2 r.], 12 (26); BierRozm 11, 23; LibLeg 6/156, 157, 7/33, 10/56, 58v (13); KłosAlg A2, Dv, D3, D4, Gv; KlerWes Av; WróbŻołt G2 [2 r.], X2; RejPs 27 [2 r.], 152; LibMal 1543/76, 1544/78v, 91v, 1545/94, 95v (21); RejRozpr C4, Dv, Iv; Podmaiek/ ktorego drugim ſlowem kxiądz oſtromądr Czyrwcem zowie LudWieś B2; SeklWyzn a2, Fv; RejJóz A6, B3v, Cv, M3v, M4 (9); SeklKat E2v, I3; RejRozm 398; RejKup b2v, Fv, g5, q7v, r8v (8); w kthorey [wieży] było bárzo wiele więzniow/ iedni s poućinánemi nogámi/ drudzy s połamanemi goleniami/ drudzy przez rąk/ á niekthorzy przez ocżu HistAl F6v; były tam groná iákoby w winnicy s krzyſtału/ á drugie s pereł/ niektore s Smaragdu/ á niektore z Onichimow HistAl Hv; inſze rzecży przez widzenie oglądamy/ drugie przez ſluchánie pobacżamy/ drugie po wonnoſći prziciągamy/ niektore przez dotykánie cżuiemy/ á inſze też przez vkuſzenie ſmakuiemy. HistAl K4, A2, A3, D3 [2 r.], E, Ev (25); nyemáſz tego w piſmye: Albo yeſli vkażeſz iż yeſt/ vkaże on drugye przećiwne KromRozm I K4v, Gv, H, Nv; MurzHist A4v, E2v, E3; MurzNT 36, Matth 13/23, 24, k. 76, Ioann 20/8 (7); MurzOrt Bv, B2v, B3; KromRozm II b [2 r.], b3v, c4, c4v, d (37); KromRozm III A4, C3v, C8, E4v, E5v (28); Diar 29, 70, 74, 81 [2 r.], 95 (8); BielKom A4v; siłá ieden cżłowiek drugiemu tákież cżłowiekowi ieſt powinien GliczKsiąż A2v, A3v, A4v, B8, C2v, Iv (13); LubPs O2v, X3v; Stopień Rozumiey liczbę/ iáko kthora Perſoná dáleko ieſt od drugiey/ między kthorymi bywa pytánie [o pokrewieństwo]. GroicPorz ffv, d3, k3, ee2v, ff [2 r.], ff4 (10); Rzymſki Antykryſt/ z iedney náuki/ drugą náukę fáłſzywą ſtánowi. KrowObr 78, A2v, C3v [2 r.], 3v [7 r.], 7, 14v (63); Złodziey ſie pod dom kopa/ drugi oknem lezye/ Trzeći ſtoiąc zá węgłem ieſli chrapiſz ſtrzeże. RejWiz 94; Kiedy ſiárkę/ zgorzałkę/ woſk/ oley/ zápaliſz/ Więcey iednę niż drugą ſwiátłość wnet pochwaliſz. RejWiz 145; Abowiem márna zazdrość też zwycżáiu pſiego/ Wnet będzye ieden wárcżał/ gdy głaſzcżą drugiego. RejWiz 174, A5v, A7, 12v, 18 (51); Nádziáłał y drążkow z drzewá Sethym pięć ku z ięćiu Forſtow/ ná iedney ſtronie Przybythku/ á drugą pięć thákież ku z ięćiu Forſtow ná drugiey ſtronie. Nád the iną pięć drąſzkow ná ſtronę Przybytku od zachodu przećiwko morzu. Leop Ex 36/32, Gen 41/23, Ex 25/33, 26/10 [3 r.], 36/11, 17 (27); OrzList i2v; UstPraw A4v, B3v [2 r.], F2, G2, I (8); RejFig Aav, Aa5, Bb4, Bb6, Ddv (11); Wziął miecż iemu dał drugi/ by ſie z nim ſkoſztował. RejZwierz 14v, 8, 20v, 31v, 34, 36 (23); WyprKr 19v, 40, 107v [2 r.], 114v; zámknąwſzy drzwi v ſadu/ wyſzły drugą fortką BibRadz Dan 13/18, I 7a marg, 13c marg, Gen 31/25, 43/14, Lev 19/19 (45); OrzRozm H4v, I4v, K4, P3v, S; Synowie wáſzy muſzą być ſłużebnikámi v niego/ iedny pocżyni iezne/ drugie pieſze/ drugie kowalmi ná zbroię/ drugie oracżmi. BielKron 63v; ná iego mieyſce poſadzon Ieroboám/ y pánował nád dzieſiącią pokolenim przykłádem przodká ſwego drugiego Ieroboámá ſyná Nábátowego BielKron 87v; chćiał to przez przypędzenie vcżynić/ zebrawſzy woyſko przećiw iey/ oná drugie przećiw iemu BielKron 340v; Krol Káźimierz zmurował kośćioł w Wiſlicy/ też drugi w Sędomierzu pánnie Máriey/ drugi w Stobnicy/ w Szydłowie/ w Zagośćiu/ y w Gárgowie. BielKron 375; á imioná nie każdemu z oſobná dawáli/ ále tey gromádzye Piotr/ drugiey Ian/ thrzećiey Stániſław/ cżwartey Iákub/ áż do końcá BielKron 382; Rżowa Dymitrowá miáſtho z zamkiem dwádzieśćia mil y trzy od Moſkwy/ nád Wolgą rzeką/ ieſt też druga Rżowa/ od wielkich Lukow dwádzieśćia mil BielKron 431v; puśćił ſie ku południu/ áby ſie wywiedźiał Kráin drugich/ ktore ieſzcże nie były znáiome ſwiátu. BielKron 443; rozmáićie zową okręty ktore iney á iney ſpráwy/ iedny máłe drugie wielkie/ iedny ćięſzſze drugie lżeyſze/ iedny żaglámi drugie wioſły wożą BielKron 460, 6 [2 r.], 7, 8, 9 [2 r.], 11 (552); GrzegRóżn Ev, Iv, M, M3, Nv (13); KochZg A3v; KwiatKsiąż C, G3, H2, H3, I4v, K2v; Bellum ex bello ferere, Yednę woynę z drugiey wſzczináć. Mącz 24a; Castanae molles, Castanae hirsutae, Yedny głádkie á drugie koſmáte kaſtany. Mącz 40a; Nectere aliud ex alio, Iednę rzecz z drugiey pliéść. Mącz 244a, 7a [2 r.], 11b, 11c, 11d [2 r.], 13a (71); iedni [posłowie] dźierżą z Stánkárem/ drudzy z Cálwinem/ trzeći z Lutrem/ czwarći z Góniącym/ ini z Sárnickim/ drudzy z Grzegorzem/ j z inemi. OrzQuin V3; Pápiſtowie iedni á Ewányelikowie ſą Polacy drudzy/ między ſobą ludźie bárzo rózni/ á nie ieden lud OrzQuin Y4, R3, Z2v; Prot B4v, C2v, C4v; SarnUzn B3v, D, D5, E6v, Hv, H4; A ktore lepák potráwy ſą złego ſoku/ nie iednoſtáynie ſye mieć máią: ábowiem iedny mnożą flágmę drugie żołć Kolerę: á drugie melánkolią. SienLek 8, 1v, 10, 10v, 17v, 22 (24); LeovPrzep A2, Cv; RejAp BB3v, 9v, 15, 39, 59v (37); kazał ſobie [...] drugiego winá nálać/ iż mu tho czo przed nim ſtało/ nie ſmákowáło GórnDworz Nv; gdy mu kilká rzecży záraz przypádnie w głowę/ miedzy kthoremi iedná będzie trefna/ druga nie: ábo záſię tá trefna/ á tá ieſzcże trefnieyfza GórnDworz N8v; trefnośći [...] rozne ſkutki w cżłowieku cżynią: bo iedne vſzcżkną pod pokrywką/ drugie iáſnie: záſię te máią przyſtoyną wdzięcżność/ á owe troſzkę iákoby bez wſtydu: Inym záras cżłowiek ſkoro ye vſłyſzy/ roſmiać ſie muſi: á inym/ im dáley o nich myſli/ tym ſie bárziey ſmieie. GórnDworz S2v; ábowiem niektore ſą rzecży iednáko pothrzebne obiemá/ niekthore záſię bárziey przyſthoią białeygłowie/ niż męſzcżyznie: á ſą też drugie/ ktore męſzcżyznie przyſtoią/ á białagłowá owſzeki ſie ich wyſtrzegáć muſi. GórnDworz V7; wilicżáią ich wiele/ kthore Philozophią vmiáły: drugie kthore wirſz dziwnie dobrze piſáły: nákoniec ſpomináią y the/ ktore inſtigowáły v práwá GórnDworz X7, B2 [3 r.], B4v, C3, C6v, F2v (86); Záśię nie proſté Lineae, iedny ſą Okrągłé/ drugie ſą Zátocżóné/ drugie Krzywé: á inſze króm tych/ zową Zámotáné. GrzepGeom C2, B, C3 [3 r.], C3v [2 r.], C4, C4v (35); kazał ſtánąć cżterem ſlugam z cżtermi miecżmi/ iednemu przed nim/ drugiemu zá nim/ á dwiemá zbokow. HistRzym 94, 11v [2 r.], 47, 49v, 50, 51v (19); A iżby to co zbywa od pocżćiwey żywnośći twoiey/ záſię pozbierał w koſze ſwoie/ ábyś też mógł y ony drugie tłuſzcże pożywić przy ſobie RejPos 185v; Bo ácż nie ten ále pewnie drugi cżłonek ták duſze iáko y ciáłá náſzego záwżdy vpáść muśi. RejPos 248; ty ſłowá [...] ktoremi ſie on [= apostoł] roſkochywał przez iną brácią ſwoią y z drugim towárzyſzem ſwoim RejPos 273v, 13, 27, 43, 44v, 45v (90); BiałKat b2v, 98v, 138v, 168v, 183v (9); BielSat B4, C2v, C3v, D2v [5 r.], G4v (18); GrzegŚm 6, 47; HistLan A3v, B4v, C3 [2 r.], D4v; KuczbKat 20, 35, 60, 125, 130 (16); Ano ná iedney miſie báran pozłoćiſty/ ná drugiey lew/ ná drugiey kur/ ná trzeciey páni iáka ubrána. RejZwierc 58v; áno iuż iednego kłopotu zbył drugiego nábył/ bo zbył pracze/ biegánia/ á nábył fráſunku á myſlenia RejZwierc 160v, Av, 3, 9v, 13v, 16 (93); BielSpr c, 3v, 4v, 6v [2 r.], 8 (86); KochMon 25; WujJud 73, 81v, 120, 154v, 202v (7); WujJudConf 9 [2 r.], 118v; RejPosRozpr c3 [2 r.], c3v; RejPosWstaw [213]; przekład/ gdy iy nie zárázem z onego ięzyká cżynią/ w ktorem one kśięgi nápiſano/ ale przez drugi ięzyk bywa przepuſzcżan/ niemoże być ſzcżyry ani doſkonáły. BudBib B2; Głupſtwo to ieſt mową iedney kráiny gardzić/ á drugiey ſłowká pod niebioſá wynośić BudBib C, Ex 37/21 [2 r.], Num 4/8, 7/11, 2.Reg 13/16, 4.Reg 2/9 (28); HistHel Av, C4, C4v; Strum B3, C, H4v, L2v, L4v, N3; BiałKaz E3, E4, K, M2; BudNT a2, b2 [2 r.], b3 [2 r.], b4, b4v [2 r.] (22); StryjWjaz C, D; CzechRozm Av, 7, 12, 16v, 17 (57); PaprPan E4v, F2v, Hh2 [2 r.]; KarnNap A2; Są lepak niektorzi vbodzy co w ſzpitalách mieſzkáią/ tám śię żywią/ y tám ie opátruią: á drudzy [alii] po vlicách śię przechodząc żebrzą: drudzy [tertii] ſą ktorzi w cháłupkách ſwoich mieſzkáiąc/ ſwoie/ y domownikow ſwych potrzeby/ iáko mogą opatrzáią. ModrzBaz 37v; A ták wſzytkie práwá/ iedne z przyrodzenia vrosły/ drugie obycżáymi y vſtáwámi ludzkiemi ſą vchwalone/ niektore też ſą Boſkie. ModrzBaz 73v; mądrze ſobie záiſte w tey mierze Fráncuzowie poſtąpili/ y niektorzi drudzy narodowie ModrzBaz 75v; wedle roznośći rzecży vkrádźionych/ iedne złodźieie wrácániem w pięćior naſob/ drugie we cżwor naſob/ á inſze we dwoy karały. ModrzBaz 78; niektore ſummy zwał pirwſzemi/ drugie wtoremi/ á niektore trzećiemi. ModrzBaz 121v, 10v, 13v, 14, 19, 31v (56); á odſtępuiąc od iednego kácerſtwá w ktorym byli/ do innego ſię vdáią: y od tego záſię do drugiego idą SkarJedn 23, 8, 18, 24, 31, 40 (19); KochOdpr A2, D2; Oczko 4, 8v, 12v, 13, 22v (11); KochPs 54; ná pále wbijał ś. Boże wyznawce: [...] y onego Szcżepaná onemu drugiemu pierwſzemu Szcżepánowi podobnego/ ſrodze zámordowáł. SkarŻyw 299; vyrzał rozmaite á nieznośne męki wyznawcow Chryſtuſowych. Ieden wiśiał zá nogi [...] drugi na cżterzech palách rozbity/ drugi piłą przetárty/ drugi rozśiekány leżał: drugim ocży kłoto/ ręce odćinano/ nogi vtrącano/ drugi iáko pień bez ręku y nog zoſtawał: drugiemu pál wbity aſz do ſzyie vſtámi wychodził: drugiemu kośći podruzgotáne były. SkarŻyw 441, 26, 30, 51, 57, 76 (79); MWilkHist A4, Hv, Iv; ZapKościer 1580/7, 10v, 1582/35v, 1584/46v [2 r.], 1585/62v; poſtrzałem vbito pod nim koniá dwoim/ Ná drugiego ſię przeſiadł StryjKron 702, 1, 16, 21, 36, 51 (83); Iż ieſli ſłowo to/ ktore też ieſt Bogiem/ iáko y Bog oćiec/ tworzyło/ tedy koniecżnie będźie muśiáło być drugim/ á nie tymże iſtym/ Bogiem. CzechEp 198, *4, 14, 39, 89, 98 (44); KochJez B2v, B3; NiemObr 11, 25, 33, 34, 35 (28); KochFr 44, 49, 63, 64; KlonŻal A4, D2; KochPhaen 13 [2 r.], 15, 18, 20; Białego pieſzká wnet gárdłá pozbáwił/[...] Ale niewiedział/ że drugi náń ſtoi KochSz B, A4, Bv, Cv; KochWz 142; KochMRot C; ReszPrz 13, 20, 26, 41, 70 (9); ReszHoz 118, 119 [2 r.], 130, 131; Kárdynał też niektory w ſákku tákże twarz zakrywſzy do drugich Kárdynałow y Pánow po iáłmużnę chodźił ReszList 170, 161, 162 [3 r.], 163, 165, 170 (24); WerGośc 216, 217, 219, 247, 249, 251; BielSen 12; BielSjem 6, 14, 26, 37, 41 (8); KochPieś 12, 37; KochSob 65; PudłFr 18, 31, 41, 70, 77; Nie máſzći cżaſu iednego/ nád drugi cżás godnieyſzego ArtKanc S17, P7v, S17; BielRozm 13, 18, 27 [3 r.]; Záśię około iedze roźnie poſtanowił/ iednem źwierżętom kazał ieść tráwę/ drugim korżonki/ tym liśćie/ owym z drżewa owoc/ niektorym źiarná/ á niektorym też mięſo inych źwierżąt GórnRozm Nv, A2v, B, C2v, Dv, F2v (13); PaprUp B3v, F, F3v, G3v, H (10); ZawJeft 14; wyrozumiałem iż Cieklinski Pana Kanclerzow, acz dla drugych przyczyn ale tez nieposlednie dla tey iest sam od niego do Kr Imsci posłąn ActReg 172, 5v, 7 [2 r.], 13, 26, 44 (14); Calep 357b; cżáſu ſwego końcż wſzyſtko: nie záchowyway ná inſzy. Bo drugi cżás inſzy przypadek może przynieść GostGosp 6, 2, 14, 20, 42, 56 (16); GrochKal 15, 19; Phil N3; GórnTroas 41, 68, 70 [2 r.], 72; GrabowSet Ov [2 r.], Q2, V4v; Przyſzćié tych wſzytkich narodów/ któré ſię tu miánuią/ od Dunáiá część/ drudzy ku zachodu. KochCz B2v; OrzJan 9, 35, 58, 79, 108 (8); KochAp 13; WyprPl A2v, C2; A byłá tám Márya Mágdálená/ y druga Márya/ śiedzące przećiwko grobowi. LatHar 702, +5, 121, 168, 261, 682 (10); Tu mámy iáwną á iáſną rozność grzechow; że iedne ſą śmiertelne/ ktore záſługuią piekło: á drugie powſzednie WujNT 21; żoná ktora ma mężá ábo ſchorzáłego/ ábo ná woynie/ ábo w więzieniu/ ábo w dálekich ſtronách będącego/ nie może prze to iść zá drugiego mężá/ iż pokuſy ćierpi WujNT 595, przedm 2, s. 5, 21 marg, Matth 8/21, s. 35 (125); WysKaz 9, 18, 21, 34 [2r.], 36 (9); Trzebá było ieſcze ſześćiorgá piſm drugich (inſzych nie wſpomináiąc) więtſzych śrzednich/ mnieyſzych JanNKar A4v, A3v, B4, C3, C4v, E (15); JanNKarGórn H; JanNKarKoch G2; kmieć kmiećiá drugiégo zábiwſzy y zápłáciwſzy trzy grzywny groſzy/ od winy mężobóyſtwá był wolen SarnStat 654, *7, 8 marg, 91, 117, 189 (70); SiebRozmyśl K3v; GrabPospR K2v, M3; KlonKr B2v; KmitaSpit B, C5 [2 r.], C5v [3 r.], C6; PowodPr 5, 11, 36, 38, 58 (8); SkarKaz )(3v, 2b, 3a, 83b, 84a (27); Spráwy dobre drugiemi dobrémi ſpráwámi Pokłáday CiekPotr 22, 4, 45, 84; CzahTr D4, D4v, E4v H2, L3v; GosłCast 42; PaxLiz ktv, Cv; SkarKazSej 658a, 660b [2 r.], 666b, 669b [2 r.], 672b (31); W tym kąćie GLOWA/ w drugim záſádzoná LATERNIA oná. KlonFlis Hv, A3, F2, F3v, H2, H4 [2 r.]; KlonWor ded **3v [2 r.], 8 [2 r.], 23, 29, 80 (14); ZbylPrzyg A2 [2 r.], A4; SzarzRyt B4, Cv, C2, C4v, D2, D4.

W charakterystycznych połączeniach: ... drugi ... drugi (26), ... drugi ... drugi ... drugi (5), ... drugi ... drugi ... drugi ... drugi (3), ... drugi ... iny (1), ... drugi ... niektory (2), ... drugi ... niektory ... niektory (1), ... drugi ... ten (1), ... drugi ... trzeci (2).... inszy... drugi (2), ... inszy ... drugi ... drugi ...niektory ... inszy (1). jeden... drugi (354), jeden ... drugi... drugi (51), jeden ... drugi ... drugi ... drugi (17), jeden ... drugi ... drugi ... drugi ... drugi (1), jeden ... drugi ... drugi ... drugi ... drugi ... drugi (2), jeden ... drugi ... drugi ... drugi ... drugi ... drugi ... drugi ... drugi (5), jeden ... drugi ... drugi ... czwarty (1), jeden ... drugi ... drugi ...inszy (1), jeden ... drugi ... drugi... niektory (2), jeden ... drugi ... drugi ... trzeci (1), jeden ... drugi ... in(sz)y (3), jeden ... drugi ... niektory (4), jeden ... drugi ... ten ... ow ... niektory ... niektory (1), jeden ... drugi ... trzeci (26), jeden ... drugi...trzeci ... czwarty ... iny ... drugi (1), jeden ... inszy ... drugi ... drugi ... drugi ... drugi (1). niektory ... drugi (41), niektory ... drugi ... drugi (10), niektory ... drugi ... drugi ... drugi (5), niektory ... drugi ... drugi ... drugi ... drugi (1), niektory ... drugi ... drugi ... drugi ... drugi ... drugi (1), niektory ... drugi ... niektory (4), niektory ... niektory ... drugi (1), niektory ... niektory ... drugi ... drugi (1). on ... drugi (4). ten ... drugi (33), ten ... drugi ... trzeci (1), ten ... drugi ... trzeci ... czwarty (1), ten ... ow ... drugi (2), ten ... ow ... drugi ... inszy ... niektory ... drugi ... inszy (1).

Przysłowia (2):cżęſtokroć cżłowiek chcąc ominąć ieden doł/ wpádnie w drugi GórnDworz N6.

Nie ma wołow nie ma koni/ Ieden kłopot drugi goni BielKom A4.

Wyrażenia: »co(ż) drugiego« = aliud Mącz (31): Albo kiedy ią [= wodkę celidonijową] theż ſzcżem drugim zmieſza/ iako z żołciami rybnemi albo z ptaſzemi. FalZioł II 5a; RejKup aa7v; KromRozm III K5; GliczKsiąż A3v; KrowObr 227v; RejWiz 129; GrzegRóżn N4; Nunquid est aliud, Maſz co drugiego. Mącz 254d, 277a [2 r.], 350; RejAp 28; Katho ſpytał/ ábo ieſzcże co drugiego/ okrom tey ſkrzynie nieſieſz? GórnDworz R6v, B6, Bb4v, Ee4v, Hh8; GrzepGeom N3; RejPos 171v, [226]v, 276v, 327v; HistLan E4; A coż s tego táki cżłowiek oſięgnie? Oto pokoy y od wſzech miłość á błogoſłáwieńſtwo. A coż drugiego? Obietnicę pewną RejZwierc 141; CzechEp 254, 293; KochFr 85; KochMarsz 153; PudłFr 70; GostGosp 26; PowodPr 65.

»drugiego czasu, drugim czasem« = kiedy indziej (8 : 1): BielŻyw 36, 60; O Zydowſkim roſproſzeniu. [...] To ſie ſtáło (iáko piſze Euzebius) przed záłożenim Rzymu 123 roku. Drugiego potym cżáſu/ ktorego Syrya byłá woiowáná BielKron 266; Drugiego cżáſu oćiec ieden vmárłego ſynacżká do iego klaſztoru przynioſł SkarŻyw 252, 497, 498, 527, 596; Byłáś raz czćią pánnóm náſzem/ Byláś żalem drugim czáſem ZawJeft 45.

»jako (i) drugi (a. drudzy)« = taki sam jak każdy inny (4): Gdyby mię ſiedmią powrozy żylanemi związano/ byłbych iáko drugi cżłowiek. BielKron 52, 143v; CzechRozm 49; O nowych fráſzkách. [...] Więc ie ná párgáminie nadobnie piſano/ [...] V káżdéy orzeł/ y pſtra czyſta ſznurá długa/ Spytayże Ariſtárchá: fráſzká iáko druga. KochFr 79.

»kto(ś) drugi« = alius Modrz; quis alius Vulg (34): KromRozm III H8v; In locum et vicem alterius substituere Kim drugim cziye mieyſce záſádźić. Mącz 414a, 295c, 352b, 375a; ná weſelu ſzłá ſnim/ iáko y s kim drugim w taniec. GórnDworz Aa5v, L5v, R2v, Hh6v; RejPos 322v; HistLan A3v; RejZwierc 46v, 192v; CzechRozm 36, 103, 127, 199v, 245v; A ieſliże on pirwſzy/ ábo kto drugi/ chce mu co nowego zádáć/ ábo mu wcżem winę dáć/ wolno mu to. ModrzBaz 46; KochPs 168; CzechEp 8, 28; NiemObr 19, 50, 51; KochSz B2v; KochPieś 14; Phil M4; GórnTroas 5; ná kráiu był te ſłowá przypiſał/ á potym ie ktoś drugi w text wpiſał. WujNT 4, 1.Cor 1/16; CiekPotr 6, 25; CzahTr Kv.

»na drugim miejscu (a. mieścu), na drugich miejscach« = gdzie indziej (w tekście, piśmie) (260 : 5): OpecŻyw 168v; PatKaz I 10; PatKaz II 46; GlabGad N5v; SeklKat K4v; KromRozm I F3v, G3, H2v, H4v, N3; KromRozm II iv, 12 [2 r.], 12v, o4, q4v [2 r.], s; Acz tu powyáda ná yednym myeyſcu iż od Bogá/ ná drugim od Kryſtuſá/ co yedná rzecz yeſt KromRozm III G8v, Ev, E2, H4, K, M8 (8); LubPs H3v, P2v; GroicPorz h2; Słuchay Dawidá proroká ktory ták mowi. Bog moy/ opoka moiá [...]. I záſię ná drugim mieyſcu. Cżáſu złego obronił mię Pan Bog KrowObr 14v, B4, C4v, 3 [2 r.], 3v, 14 [3 r.] (52); OrzRozm G4; BielKron 82, 132v, 134 [2 r.], 134v, 359 (7); Tákżeć Kálwinowi ieden Bog Troyca nie podoba ſię Stánkárow y Sofiſtow [...] A iednák ná drugich mieyſcách broni iednego Bogá Iſtności GrzegRóżn 12, D2v, I2v; OrzQuin M3, N4; SarnUzn D3v; RejAp 4 [2 r.], 24, 29, 43, 62; RejPos 4, 6v, 13v [2 r.], 29, 41 (38); RejPosWiecz2 93v, 94 [3 r.]; BiałKat b2v, 3v, 8v, 91, 103v (13); KuczbKat 55, 320, 325; RejZwierc 11v [2 r.], 39 [2 r.], 74; Ale ſłuchayćie/ co tenże Iuſtynianus ná drugim mieścu nápiſał WujJud 22, 39v, 50v, 96, 101v, 159v (12); WujJudConf 197v; RejPosRozpr b3v; RejPosWstaw [21*], [413]v, [1433]; BiałKaz Cv, D4v, F4, Gv; CzechRozm 4v, 75, 130, 213v, 225v (7); SkarJedn 5, 13, 33, 68, 69 (15); SkarŻyw 120 [2 r.], 320, 457; StryjKron 95, 380; CzechEp 30, 40, 132, 161; NiemObr 45, 53; ReszPrz 9, 35, 47, 48, 56 (8); WerGośc 215, 244 [2 r.], 267; WerKaz 287, 293, 295, 298, 301; PaprUp E2v; Phil M3, N4; LatHar 302; KołakSzczęśl A2; WujNT przedm 19, 23, 31, s. 12 [2 r.], 187 (18); WysKaz 4, 30; JanNKar B4; Co ná iednym mieyſcu w Státućie zową, Propoſitio Citationis: á ná drugim, Narrationem SarnStat 751; SkarKaz 243b, 420a.

»drugi raz, drugie raz, drugim razem« = kiedy indziej, innym razem; alias Calep, Cn; iterum Vulg; modo Cn (90 : 3 : 2): Kto ieden raz śmie śię ważyć/ Zobopolną przyiaźń ſkáźić: Vcżynić to y drugi raz/ Kiedy iedno będzie miał cżás. BierEz N2v; MetrKor 40/814, 57/120v, 59/282; OpecŻyw 55v, 156; RejPs 160v; Zeznala yſch panyey ſwoyey Zuchowſkyey vkthorey ſluzila yeden raſz 11. grzyvien a drugi raſſ polgrzywny vkradla LibMal 1546/116v; przyłączyć śię rás ku inſzem nád śię zacnieiſzem/ drugierás ku ſtronie przeciwnyi. MurzHist 2v; [opiły] Iednym rázem zámrucży á drugi raz ſzepce RejWiz 30v; GrzegRóżn D4v; tedy ſię w ieden cżás rozmaitego vcżenia vcżam/ tedy ſię ras ſam drugierás tám wciepiaią KwiatKsiąż L; Mącz 493b; mnie ſámemu raz ták/ drugiras inácżey/ widzieć ſie może. GórnDworz D, C5v [2 r.], F, M4, T5, Cc5v (13); RejPos 227v, 261; RejZwierc 100v, 163; Tákći ná świećie być muśi: raz rádość/ Drugi raz ſmutek: Z tego dwoygá żywot Náſz vplećiony. KochOdpr Bv; SkarŻyw 30, 226 [2 r.], 292, 308, 324 (14); Iednym ſie razem boimy A drugim ſie weſelimy. MWilkHist H4v; Tu niech káżdy bacży iáko ſię w tym X. K. ſam z ſobą zgadza/ raz ták á drugi inák rzecż ſwą prowádząc CzechEp 175, 75, 109, 110, 172, 175 (17); NiemObr 31; ReszList 170; ActReg 42, 102; Alias ‒ Drugim razem, inſzego czaſu. Calep 52b, 56b, 131a; Phil N; LatHar 56, 648; iedni ſię śmiali/ á drudzy mowili: Będźiem ćię drugi raz o tym ſłucháć. [Audiemus te de hoc iterum] WujNT Act 17/32, s. 551 [3 r.]; SkarKaz 242b, 275b [2 r.], 313a, 417a, 420a, 485a; ná śiewbę Raz ſuſza, drugi, mokrość, to mrozy, to wiátry CiekPotr 65, 78 [2 r.], 79; Fortuná [...] Raz pogodna/ drugi raz ſzalona y nieſtátecżna/ raz matká/ drugi raz mácochá/ raz bogáta/ drugi raz nága/ raz iezdna/ drugi raz pieſza/ raz kroluie/ drugi raz żebrze/ raz páni/ drugi raz błaźnicá. KlonFlis B.

»i drugie rzeczy (a. drobiozgi, miejsca) tym podobne« = et similia Modrz (4): Y mnogie drugie thym podobne mieyſcá/ ktore záwſze rozdźielnie mowią o Bogu GrzegRóżn A4v; diſputatio ktora ars ieſt miſternieyſza ieſli pictura, cży flatuaria, [...] wſpominánie miánowicie kilká oſob Fráncuſkiego narodu [...] y drugie drobiozgi tym podobne/ ktorych ia wylicżáć niechcę GórnDworz B2; ModrzBaz 72v; Więc vćiśnienie żywnośći poſpolitey/ przez żydy/ cudzoźiemce/ Cłá nieznośne/ cżáſem y priwatne depáktácie: Monopolia, y przedawánia iáko kto chce bez ſzácunku vrzędnego/ y w tych záśię ſzacunkach grauamina: y drugie rzecży tym podobne PowodPr 78.

»drugi świat« [szyk 10 :1] (11): Ale to áliż ná drugim ſwyećye ſye wypełni/ gdy bog będźye wſſyſtko we wſſyſtkich KromRozm III E8, C8, Mv; RejWiz 159v; nic niedbáią o ſpráwy onego drugyego ſwiáthá przyſzłego RejPos 126v; KochMon 29; KochPieś 50; ArtKanc E15v; táka zelżywość y ćierpienie ná tym świećie dobrze ſię płáći ná drugim po śmierći SkarKaz 122a, 81b, 386b.

»in(sz)y drugi« [szyk 3 : 1] (4): Delphin [...] Gdy vmrze, tedy ſie do niego zbieżą/ á wziąwſzy go miedzy ſię : thedy go nioſą na głębią, aby go drugie riby inſze nie z ijadły FalZioł IV 33d; GliczKsiąż D; Bo znaydzyeſz táką wodę/ co kurá opárzy/ Y inych drugich rzecży przez ogniá vwárzy. RejWiz 149v; BielKron 37.

Szereg: »ten i drugi« (3): Dlá tych ij drugich vżytkow/ Iezus mily dál nám powód modleniá OpecŻyw 54; Patrz y w ten kąt y w drugi ieſtli wſzytko ſpełna RejJóz G3v; GórnDworz Ii3v.
α. W funkcji rzeczownikowej: ktoś inny, coś innego, bliźni; alius, alter Mącz, Cn; aliquis Mącz; ille Modrz, Vulg, PolAnt; hic, unus Vulg, PolAnt; ipse, iste PolAnt; alienus Modrz; quidam Vulg (2995): ListRzeź w. 21; MetrKor 40/814, 46/46v; Xántus do niego przemowił: Dziękuięśći z tey poſługi/ Nie vmiałby tego drugi. BierEz E2v; A ktory zdradza bliźniego/ Będzie zdrádzon od drugiego. BierEz Q4v, A2, Bv, B2, C3v, Fv (21); OpecŻyw 33, 33v [2 r.], 38v, 42v, 43v (55); iakoby mu to nicz/ tego znędźićz/ owego wſpanoſzićz/ iednego poniżyćz/ drugiego powizſzyć ForCnR A4v; PatKaz III 136 [2 r.]; ZapWar 1528 nr 2417, 1550 nr 2674; HistJóz Cv; FalZioł I 39c, 108a, II 3b, III 37c, IV 8c (7); Czo komu vcżyniſz tego ſie też od drugiego nadzieuay BielŻyw 41, nlb 6, s. 10, 20, 32, 33 (13); GlabGad C2v [2 r.], G2v, G4, L6, L8 (11); MiechGlab 3, 16, 44 [2 r.], 58, 61, 87; BierRozm 6, 15; powyadayacz yz mvrath yachal do Lvblyna drudzi powyadaly yz yechal do Vylna a trzeczy do Gdanſka A drudzi powyadaly yz do Crakowa LibLeg 11/95, 7/31v, 10/56, 56v, 57, 60 (16); Hij in curribus et hij in equis: [...] Iedni w woźiech drudzy w koniech ale my w imię pana boga naſzego będźiem iego wzywać na pomocż. WróbŻołt 19/8; RejPs 99, 145v, 149, 157v, 174; ComCrac 13v; Bo ázać więc máło tych ſpraw Ten záſuknią/ ten zá rękaw Ieden ſpiewa drugi ſkacze Trzeći idąc łáie płácze RejRozpr D3, Av, A2v, A3, A4v, B (27); SeklWyzn E, e2v, e3; Ale prawda kto ią mowi/ ma ſwych płatow niemało Iednym złotem drugim pańſtwy drugim też guży płaći RejJóz C7, C8, C8v [2 r.], D4, E7, H6v (18); SeklKat E2v, H3v, 14, Tv, X3 (9); RejRozm 396 [2 r.], 406; Bo ſię więcz nięmaż [!] czim czieſzyć Gdy złodzieia ydą wieſyć A drudzy na to patrzaią Czo ſnim towarzyſtwo maią. RejKup b8, b2v, b5v, b8, b8v [2 r.], c2 (46);HistAl D3v; Ale ten z Melánchtonem dźyerży/ on z Ozyándrem/ ow z Bucerem/ drugi z Brencyuſem/ drugi z Nowokrzczeńcy/ drugi z Zwingliuſem/ álbo z Oecolámpádiuſem/ álbo Caluinem/ álbo Coruinem/ álbo Sárceryuſem. KromRozm I Gv, C2v, D2, E, E4v, G3 (12); MurzHist B2v, E, Rv; Bo by iednak trudno to wſzyſtkięm vſtawić/ gdy iedén muśi ieść/ drugięmu śię niechce/ iedén má co pomyśli/ drugi nic/ iednęmu o ryby łátwiéi/ drugięmu o mięſo abo mléczno [...] ten na ryby niemoże pomyślić/ owoten o mięſo niedbá/ ći od mléczna abo od ryb niezdrowi/ drudzy zaś i mięſá dlá tego odſtępuią MurzNT 13v, 11, 21, 31, 43v [3 r.], 56 (24); bywa to/ iż ſye to temu yáſnyeyſſe widźi/ drugyemu drugye. KromRozm II q4, cv, c2, qv, q3v; nye wſſyſtcy ſą ápoſtołmi/ áni proroki/ áni doktormi. etc. ále drudzy tymi/ drudzy owymi KromRozm III Hv; Y zebrawſfy ſye w Fráncyey nyektorzy/ drudzy w Grecyey/ drudzy w Ponćye/ drudzy w Páleſtynye/ zgodnye wſſyſtcy przeſtáli ná zdányu papyeſkim. KromRozm III P7, C2, D8, E7v, F8v, G7v [2 r.] (26); LibMal 1554/190; Diar 32, 34, 61, 77 [2 r.], 91, 93; DiarDop 111; Nie mnimáć ſie lepſzym nád drugyego Gdyſmy poſzli od oycá iednego BielKom F4v, Av [2 r.], Bv [4 r.], B8v, C4v, D5v (14); piſánia [...] cżłowiekowi/ iákoby ſie przećiw drugiemu ſwemu rowniemu záchowáć y ſnim ſie obchodzić miał drogę ſcielą GliczKsiąż A2v, B8, F7v, G3v, H4v, I4 (9); zámyka wſobie ſtany ludzkie [...] náſwiecie rozdzyelone: Iáko ſą vbodzy tułáiący ſie/ á nie máiąc pewnego mieſzkánia ſwego. Drudzy więzyenie ćirpiący. Drudzy niemocámi ociążeni, Drudzy w niebeſpiecżeńſtwach morſkich pływáiący. Drudzy głod y niedoſtátek ćirpiący. Drudzy od okrutnikow ſwieckich y duchownych ociążeni. LubPs Y4, B3v marg, K3v, T, Z4, Z5 (13); SWiádek ieſli ſam ſobie w ſwey mowie ieſt przećiwny/ álbo w iednym prawdę powie/ á w drugim nieprawdę/ tákowy bywa od Sądu odłączon. GroicPorz x4, B, b4v, d2, h, i2 (15); GroicPorzRej C4; Epiſtołę y kęs Ewánieliey/ niektorzy przypiſuią Teleſſowi. Drudzy Dámáſowi. Trzeći Ieronimowi. KrowObr 195v, C3v,36v [5 r.], 80, 124, 124v, 138v (27); á iákie kłopoty Miewa/ komu iuż we łbie grzebą więc ty koty. [...] Drugi záſię po polu biegáiąc pſy goni/ [...] Drugi gryzye śklenice/ drugi ręce pali/ A trzeći z niego ſzydząc iż to cżyście/ chwali. RejWiz 42; Bo ſie rodzi gniewliwy/ rodzi ſie pokorny/ Rodzi ſie ieden proſtak/ drugi záſię dworny. RejWiz 117, A6v, 1v, 4v, 6, 7v (169); Iáką ſzkodę vcżyni drugiemu/ táką ſam ćierpieć muſi Leop Lev 24/20; Iedurny ſam ieſt cżłowiek/ á drugiego niema [et secundum non habet]/ áni ſyná/ áni brátá Leop Eccle 4/8; Bywa drugdi iż kto śćiemnice y z okow przychodzi ku kroleſtwu: á drugi rodząc ſie w kroleſtwie/ á wżdam w vboſthwie zginie. Leop Eccle 4/14; Bo nád wyſokiego/ ieſt drugi wyſſy/ á nád te też ſą wynieſieni inſſy Leop Eccle 5/7, Cv marg, 3.Esdr 3/5, Sap 18/18, Eccli 34/29, 2.Mach 4/41 (20); OrzList g, i; UstPraw H3v, H4v [2 r.]; RejFig Aav, Aa2 [2 r.], Aa2v, Aa3v [2 r.], Aa7v (51); RejZwierz 2v, 5v, 10v, 18v, 20v (32); W thym słowie rozumieią niektorzy Wielorybá/ á drudzy záſię mniemáią iż to imię poſpolite káżdey ryby bárzo wielkiey BibRadz I 288d marg; Poſpolićie czytáią/ Mieſzkánie náſze/ á drudzy záſię/ Ieſteſmy mieſzcżánie niebieſcy BibRadz II 110c, I *5v, 2c marg, 6a marg, 9c marg, 21a marg (58); OrzRozm Iv, P3v; rozmáite przezwiſká cżártá miánowáły. Abowiem niektorzy ten obraz w ktorym cżárt ſiedzyał zwáli Belus/ drudzy Báál/ drudzy Behel/ drudzy Báháláim/ drudzy Belfegor/ drudzy Belzebub. BielKron 8; Przyſzedł tedy Izráel do Egiptu w pocżcie przyrodzonych ſwoich ſiedmidzyeſiąt y pięć (drudzy piſzą bez cżterzech/ á drudzy ſpełná). BielKron 17v; A ták wyſzedł wiátr od Páná y przygnał wielkość ptakow (zową ie Koturnices/ drudzy Iárząbki) BielKron 40; boię ſie by mi ſie tákież nie sſtáło iáko y drugim BielKron 97v; Servilius rádził odpuśćić długi vbogim Rycerzom. Appius przećiw temu y drudzy. BielKron 107; niechay then przykład ſpráwiedliwośći ná tobie zoſtánie ná wiecżną (drugim) pámiątkę. BielKron 302; nie wſzyſcy v nas ná woyny ieżdżáią/ iedny chowáią do roley/ drugie ná rzemioſła/ drugie ná ſłużbę Bożą drugie ná ſpráwy ſądowne/ y ná opátrzenie zamkow. BielKron 402, 3v, 5v, 7v [2 r.], 8v (332);GrzegRóżn B4v, G2v, H2v [5 r.], Iv, I2v (11); KwiatKsiąż C3v, E4v [2 r.], Kv, L2v, L3 (8); KochSat A4, C, Cv; Communicare aliquid cum altero, Zwierzić czego drugiemu. Mącz 61d; Synechtochicos. Adverb. compraehensive. Z yednego drugie rozumieyąc. Mącz 437b, 5d, 9d, 20b, 36d, 42d (41); MączKoch nlb 12; OrzQuin C2v, C3, H, O3, Tv [2 r.] (8); Przeto że ſtárſzy milcżą gdźie mowić ſię godźi/ Drudzy ledá co plotą iáko ludźie młodźi. Prot A2v; To wſzytko mnie ſłużyło/ iam ſię wedle cżáſu/ Przemieniał z tego w drugie/ vchodząc niewczáſu. Prot A3v, Bv, B2, B2v [2 r.], B3v, B4v (10); SarnUzn Dv, E5 [2 r.], H; SienLek 40v, 41 [2 r.], 56v, 62v, 77 (9); LeovPrzep b; RejAp 49v, 50, 73, 80, 92v (18); ábym ia theż thę ſłodkość nálazł tám/ gdzie drudzy gorzkość náyduią. GórnDworz C5; ktho w cżyni wyſtąpi/ á da s ſiebie zły przykład/ [...] nie telko zá ſwoy grzech ma być karan/ ále y zá grzech drugiego. GórnDworz E4v; Bo iednych náucżył nabożeńſtwá: drugich goſpodárſtwá/ tych mieſzkánia w małżeńſtwie: owych miłoſierdzia nád właſną krwią GórnDworz Ii4, B5v, B8v, C4v, C5 [2 r.], C6 (87); GrzepGeom B4; HistRzym 30, 59v, 95v, 97v; iednemu da á drugimu [!] weźmie RejPos 72v; kęs chlebá podaſz vbogiemu/ á z drugiegobyś rad wydárł y duſzę iego. RejPos 163, A2v, A5v, A6, 1v, 27v (114); RejPosWiecz3 96v, 97; BiałKat 26, 108v, 201 [2 r.], 258v, 298v; BielSat C2v, C4 [2 r.], C4v [2 r.], D4, [I4] (9); GrzegŚm 8, 10, 11, 14, 15 (10); HistLan E2, F6; KuczbKat 5, 140 [3 r.], 195, 225, 250 (10); Bo pátrz iż ſie iednemu chcze goſpodárſtwá/ drugiemu koniá a ſzárſzuná/ drugiemu práwá/ drugiemu pokoiu á czytánia/ drugiemu tańczu/ máſzkáry/ drugiemu opilſtwá/ á cekláciey/ więcz ſzyrmirſthwá/ więcz rozmáitych poſkokow. RejZwierc 12v; áby też záſię pothym ludzie tákież s ciebie przykłády bráli/ iáko ty teraz też z drugich bierzeſz. RejZwierc 19; Bo ſie iednemu podoba iedno/ drugiemu drugie. RejZwierc 60; Nie zaźrzy ſtroyny żebrakowi płátow/ Ani iedynak drugiemu trzech brátow. RejZwierc 224; milcży/ A iáko Bárnádyn ſiedzi/ Drugich ſłucháiąc ſpowiedzi. RejZwierc 233, 2v [5 r.], 7v, 14 [2 r.], 16v [4 r.], 18v (184); BielSpr b4, 3v, 4, 5v, 9 (35); KochMon 27; iedni obrázy wyrzucáią/ iáko Sákrámentarze y Anábáptyſte etć. á drudzy ie chowáią/ iáko Confeſsia Augſzpurſka: iedni Mſzą záchowuią y niemal wſzyſtkie Ceremonie przy niey/ iáko też Augſzpurſka Confeſśia o ſobie świadcży: á inſzy zgołá nie tákowego mieć niechcą WujJud 140v, 85v, 185, 194 [2 r.], 194v [3 r.], 195v (20); że niektorzy iedno ieden dźień pośćili/ drudzy dwá/ drudzy więcey/ niektorzy też cżterdźieśći dni poſtow záchowywáli WujJudConf 193v, 6, 119, 153, 154, 227v (9); RejPosRozpr b3, b4, c2 [2 r.], c3v [3 r.], c4; RejPosWstaw [212], [212]v; Szytym drzewo ktore niektorzi Cedrem/ á ini iodłą/ drudzy drzewem nigdy niebotwieiącym przekládáią. BudBib I 43d marg, B, B3, I 9a marg, 229a marg, 2.Par 2/17 (19); MycPrz I B2v, B3 [2 r.], C3, II A2v, A3 (11); Strum, H2, Iv, N2; WierKróc A4v, B2, B2v, B3v; BiałKaz A4, C3, Dv, D2v; Liſtek Iudy ś. y liſt do Ebreow. Ktory/ niektorzy Klementowi/ drudzy Páwłowi/ inſzy Bárnábaſzowi/ inſzy Apolloſowi/ przypiſuią. BudNT d3, a2, b, c5, c6v, e7v (12); StryjWjaz Bv [2 r.], B2, B3, C [2 r.], C2v, C3; cżemuby nie radſzey zábić tego/ ktory miał wolą zábić drugiego? CzechRozm 231v, 1v, 6, 12v, 23, 24v (74); PaprPan F, Hv, I4, K2, L2v (20); Przeto niedziw/ że iedni o nie máło dbáią/ á drudzy ie bez nabożeńſtwá y bez dobrego rozmysłu prziymuią/ á nie ktorzy też niemi gárdzą. KarnNap A2v, A3, B2v; Ktemu też trzebá pácholętá vcżyć/ iáko ſię przećiw drugim záchowáć máią ModrzBaz 11; ten záprawdę y drugim niebędźie pochlebował/ y cudzemi pochlebſtwy łácno wzgárdźi. ModrzBaz 17v; Bo ieden chce przewyżſzáć głádkośćią/ drugi ćiáłá dużośćią/ inſzy náuką/ á inſzy rozumu oſtrośćią. ModrzBaz 56, 1 [2 r.], 4v [2 r.], 10v, 11v, 12v [2 r.] (171); SkarJedn 49, 53, 151, 182, 186 (10); iáko ſam przyſtoyność/ y cnotę miłuieſz Ták nie wſtydu/ y fałſzu w drugich nie lubuieſz. KochDryas A2v; KochOdpr B2, C3; Oczko A3v, 1v, 5, 8v, 10 (12); Calag 107b; KochPs 6, 43, 73, 107, 161 (7); nie pátrz co tobie/ ále co drugiemu pożytecżno ieſt SkarŻyw 51, A3v [2 r.], 14 [2 r.], 20, 31, 69 [2 r.] (82); Ieſlim kiedy nád dziećmi piórko miał zábáwić/ [...] Bodayże bych był ráczéy kolebkę kołyſał/ Y z drugiemi nieważne mamkom pieśni piſał KochTr 4, 23 [2 r.]; Mátuchnę ſwoię náwiedzę. Y drugie co w mię wierzyli Iżby ſie mną poćieſzyli. MWilkHist F3v, A3v, B2 [2 r.], B2v, C4v, D (16); Kontorow ktorych trzy ſtá/ drudzy ſześć ſet kłádą/ Drudzy iż ich cżtery ſtá legło/ z prawdą iádą StryjKron 532; wſzytkich záraz do iednego zbili/ drudzy obaczywſzy zdrádę vciekli. StryjKron 637, 61 [2 r.], 76, 140, 255 [2 r.], 260 (25); ZapKościer 1582/32v; A niech ſię nie wſtyda prawdy v inſzych vcżyć/ puśćiwſzy drugich bayki ná ſtronę CzechEp 265; Iednym ocży łupiąc, drugim ięzyki vrzynaiąc, inſzym ręce, palce, noſy y co więcey obrzezuiąc. CzechEp [408], *2v, *3 [2 r.], *3v, 4, 6 (87); CzechEpPOrz *2v, **3; KochJez A3, B, Bv; NiemObr ktv, 5, 6, 8 [2 r.], 12 (30); KochFr 26, 40, 45, 49, 55 (15); KlonŻal B2 [5 r.]; KochDz 107; KochPhaen 2, 13; KochSz A3, B3 [2 r.], B4, C [2 r.], C2; KochMRot Bv; Ieden ſię trzyma Confeſſyey pierwſzey Auſzpurſkiey: drugi w Wittemberku przedrukowáney: drugi w Genewie: drugi w Bázyleiey/ drugi w Eſlebium: drugi drugiego druku. ReszPrz 70, 41, 57, 62, 83, 93 (11); A ktoby drugiego vpoił ze złośći/ ma cżterdźieśći dni pokutowáć. WerGośc 269, 215, 217, 223, 248, 251 (10); WerKaz 297; WisznTr 9, 33 [2 r.]; BielSen 10 [2 r.], 17; BielSjem 4, 11, 14, 15, 35; KochPam 80; Wy téż drudzy/ co maćie pogodę/ Káżdy ſwoiéy włóż w vcho ledá co KochPieś 23; Kto z goſpodárſtwá/ á kto záś z wyſługi Zbierze pieniądze: y z kupiectwá drugi KochPieś 42, 27 [2 r.], 29 [2 r.], 34, 39, 44; KochSob 56, 58, 59, 61, 62; PudłFr 26, 27, 45, 47, 48 (8), ArtKanc K20v, N2, R17 [3 r.]; BielRozm 17, 21, 22 [2 r.], 23, 31; poſłuſzeńſtwo rozumie bydź y ſobie/ y drugiem zdrowe GórnRozm A3, A4v [2 r.], B marg, B2, B2v, B3 (21); Pan naſz po tym fráſunku/ vćieſzył rádośnie/ Przeto drudzy zágrayćie w ſwe lutnie vćieśnie. KmitaPsal A5; KochProp 9; chce [...] żeby miał co nawięcéy/ á tego nigdy y ſam nie vżywał/ y drugiému vżywáć nie dał KochWr 32, 37; PaprUp A3, Cv, D3, D4v, E (16); ZawJeft 13, 37; ActReg 3v [2 r.], 10 [2 r.], 13, 27, 29 (21); Colloquor ‒ Mowię z drugim. Calep 215b; Criminosus ‒ Ten ktori rad o drugich zle mowij, obzuwacz. Calep 270b, 106a, 107a, 136b, 209b, 213a (39); Iedni áby bieżeli z śiekierámi/ drudzy z hakámi/ trzeći z drábinámi/ drudzy z śikawkámi/ z wiádry/ z cebry. GostGosp 144, 2, 42, 84, 106, 138 (8); GostGospSieb x2 [2 r.]; GrochKal 12; In mortem alterius ſpem tu tibi ponere noli [...] Nie chciey ſwey nádzieie mieć w ſmierći drugiego. Phil H3, B3, C, D2 [2 r.], F3 [2 r.], G4 (13); Ten żonę Hektorowę ſobie obiecuie/ Ow záśię Helenowę w ſercu ſwym cukruie: Antenorowę drugi prágnie poiąć żonę/ Ieſt y ten Co Káſsándro chce ćię na ſwą ſtronę. GórnTroas 11, 26, 28, 62, 65, 66 (10); KochCn B3v, B4; KochPij C3; GrabowSet B4v, D4, G2; KochAp 8, 13; KochFrag 48; OrzJan 12, 24, 25, 49, 56 (8);OstrEpit A2, A3v [2 r.]; Pięknie ſobie y drugim ſercá dodáie. LatHar 169 marg, +4, +5v, + + +2, 56, 57 (23); KołakSzczęśl A3 [2 r.], A3v; RybGęśli D3v; Abowiem w czym drugiego ſądźiſz/ w tym ſámego śiebie potępiaſz WujNT Rom 2/1; A ty ktoś ieſt co ſądźiſz blizniego (marg) drugiego. G. (–)? WujNT Iac 4/13, przedm 37, s. 12, 26, 43, 56 (121); WysKaz 12, 38; JanNKar B, B4v, C4, Dv, D2 (10); JanNKarGórn H; SarnStat *7v, 86, 101, 238, 379 (32); SiebRozmyśl Gv, K3; GrabPospR L3 [2 r.], N3v; KlonKr D4, D4v, E2v; KmitaSpit A3, B2v, B3, B4, C2v, C5v; PowodPr 30, 35, 36, 38, 48 (11); Iedni ſą/ ktorzy do ſkárbu klucze máią y wydáią drugim wedle potrzeby/ á drudzy/ ktorzy z ich ręku biorą. SkarKaz 80b; Inſzy ſą miſtrzowie á inni vczniowie. Inni Bogá y táięmnic iego blizſzy/ á drudzy dálſzy/ inni táiemnice iego ſpráwuią/ á inni ich vżywáią. SkarKaz 608a, )(3 [2 r.], 2b, 3b [2 r.], 6b, 44a (65); VotSzl B2v, C2, D2, Ev, E3v, F; ſą iedni ktorzy śiłá máią; A drudzy záśię máło: iedni doſtawáią Siłá, á drudzy záś nic. CiekPotr 64, 7, 8, 9, 12, 18 (16); CzahTr A2, A2v, C3v, C4v [2 r.], D (7); GosłCast 12, 28, 36 [2 r.], 38, 42 (15); PaxLiz C4; SkarKazSej 659b, 661b, 662a [2 r.], 663a, 669a (24); KlonFlis C2v, C3, C3v, D3v, D4 (15); SapEpit B4; Nie oddáią pieniędzy [...] Iedni prze niedoſtátek: drudzy prze niedbálſtwo: A trzeći prze łákomſtwo: cżwarty prze zuchwálſtwo. KlonWor 73, ded ++3v, 6, 11, 14, 15 (20); RybWit A3; [krezy] V tey z śiadki foremney/ á v tey z Flamſkiego/ V drugiey z rąbku widzę też bárzo ćienkiego ZbylPrzyg A2, A2v, A4v; SzarzRyt C2 [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: ... drugi ... drugi (21), ... drugi ... drugi ... drugi (2), ... drugi ... drugi ... drugi ... drugi (4), ... drudzy ... drudzy ... drudzy ... drudzy ... drudzy (1), ... drugi ... drugi... drugi ... drugi ... trzeci (1), ... drugi ... drugi ... drugi... trzeci (2), ... drugi ... drugi ... ow (1), ... drudzy ... inszy (1), ... drugi ... trzeci (4), ... drudzy ... trzeci ... drudzy (1). drugi [= niektory] ... drugi (3). in(sz)y ... drugi (4), ini ... drudzy ... inszy (1). jeden ... drugi (434), jeden ... drugi ... drugi (56), jeden ... drugi ... drugi ... drugi (14), jeden ... drugi ... drugi ... drugi ... drugi (1), jedni ... drudzy ... drudzy ... drudzy ... drudzy ... drudzy (8), jeden ... drugi ... drugi ... drugi ... drugi ... drugi ... drugi (3), jeden ... drugi ...in(sz)y (6), jeden ... drugi ... inszy ... drugi ... drugi ...drugi ... drugi ... drugi (1), jeden ... drugi ... inszy ... inszy (3), jedni ... drudzy ... niektorzy (7), jedni ... drudzy ... niektorzy ... niektorzy (1); jeden ... drugi ... trzeci (21), jeden ... drugi ... trzeci ... czwarty (5), jeden ... drugi ... trzeci ... drugi (3), jedni ... drudzy ... trzeci ... inszy (1). Kto ... kto ... drugi (1). niektory ... drugi (61), niektory ... drugi ... drugi (14), niektory ... drugi... drugi ... drugi (5), niektorzy ... drudzy ... drudzy ... drudzy ... drudzy ... drudzy (2), niektorzy ... drudzy ... drudzy ... niektorzy (2), niektorzy ... drudzy ... inszy (1), niektorzy ... drudzy ... niektorzy (1), niektorzy ... drudzy ... trzeci (2), niektorzy ... ini ... drudzy (1), niektorzy ... niektorzy ... drudzy (1), niektorzy ... niektorzy ... drudzy ... drudzy (1), niektorzy ... niektorzy ... inni ... drudzy (1). ow ... drugi (2). ten ... drugi (22), ten ... on ... ow ... drugi ... drugi ... drugi (1), ten ... ow ... drugi (1), ten ... ow ... on...inszy ... drugi (1), ten ... ten ... drugi (4).

Przysłowia: WróbŻołt B7 [2 r.]; Byś drugiemu nie cżynił/ co tobie nie miło. RejWiz 187v; Cżegoby niechćiał áby tobie inſzy vcżynił/ wáruy byś thego kiedy drugiemu nie cżynil. [Quod ab alio oderis fieri tibi, vide ne tu aliquando alteri facias] Leop Tob 4/16; Czo ſie tobye nie podoba/ nie cżyń drugiemu. RejPos 130v; RejZwierc 34v; Cżego ſam nierad widziſz nie cżyńże tego drugiemu. BudBib Tob 4/16; ModrzBaz 77v [ogółem 8 r.].

co iednemu dziś potym drugiemu przychodzi BielKron 112, 129v; MycPrz II C4v; co iednemu dzis to drugiemu potem PaprUp L4v [ogółem 4 r.].

Ktory kopa doł drugiemu/ wpádnie ſam weń [Qui alteri fodit foveam in eam cadet] BibRadz Prov 26/27; żadnemu brátu ſwemu nie dufay. bo káżdy brát podchwyta y doł pod drugim kopa. SkarKazSej 658b.

Ale ſtára przypowyeść/ kto w pyecku lega/ ten drugyego ożogyem máca. KromRozm I B; Acżći ták powiedáią kto ſam w piecu lega/ Tedy támże ożegiem y drugiego ſięga. CzahTr C4v.

Iaką miárą mierzyćie/ drudzy wam też odmierzą BibRadz Mar 4/24; BielKron 185.

Wyymi/ nieboże/ biérzmo piérwéy z oká ſwégo/ A potym źdźiebłká śięgay w oczách v drugiégo. KochFr 103.

Gdzie drugi nie podlezie ten wſzędy przeskocży RejJóz L7v.

Wyrażenia: »i drudzy (takowi), i drugie (tym rowne, takowe), i drugich wiele« (7 : 6 : 2): ale tzo z vſt a z ſertza pochodzi/ iako ſą zlé myſli/ tzudzoloſtwa/ mężoboyſtwa/ ij drugié takowé. OpecŻyw 55v; MurzNT 56; od Szwáncárow byli Ekoiampádius/ Zwinglius/ Bucerus/ Oziánder/ y drugich wiele BielKron 206v; było miedzy imi doſyć Ruſakow/ Vlanow/ Moſkwie/ Gepidow/ Lithwy/ Swedow/ Duńcżykow/ Táthárow/ Pruſow/ y drugich BielKron 337, 204v, 205, 237v, 290, 420 (12); zwycżáili ſie ćięſzkie nacżynie podnośić/ iáko ieſt młot/ koſsá/ drzewo/ topor/ cepy/ piłá/ y drugie tym rowne BielSpr 2v.

»iny drugi« = ktoś inny (2): tym [...] dopuszczano kapłany doma tylko chować, ktorzy je przedtym chowywali, a nie inym drugiem Diar 53; SkarŻyw [197].

»drugi jakiś« (1): Pothym pochwili iákoby w godzinie/ drugi iákiś [alius quidam] twierdził to/ mowiąc Leop Luc 22/59.

»jako (i) drugim (a. drudzy)« = taki sam jak każdy inny (7): zową mye kozopaſſem a chlopem a wſchakosch ya yednak yako y drugy ſtworzenym bozym LibLeg 11/14; RejJóz G4v; Aby Pyotr y káżdy przełożony [...] rozumyał o ſobye/ iż też człowyekyem yeſt/ á krewkim ſtworzenim/ yáko y drudzy KromRozm III N3; BielKom A3; BibRadz I 103c marg; BielKron 259v; A gdy ćię ſkarzą/ gdy ták będźieſz zmyty/ Iáko y drugi/ będźieſz dobry y ty/ Iuż ćię wyzwolą/ y będą ćię zá tem/ Názywáć brátem. KlonFlis H.

Szereg: »drugi abo człowiek« (1): Vwlec (mowi) cokolwiek drugiemu/ ábo cżłowiekowi z vymą y ſzkodą drugiego cżłowieká ſwoy pożytek mnożyć : ieſt to bárźiey przećiwko przyrodzeniu/ niźli śmierć KlonWor ded **3v.
a. W połączeniu z „jeden” służy do określenia stosunku zachodzącego między jednorodnymi elementami jakiejś zbiorowości (najczęściej „jeden” i „drugi” pełnią w zdaniu nierównorzędne funkcje syntaktyczne) (1269): ListRzeź w. 39; MetrKor 40/813; PatKaz III 138v; Tak iżeby pirwſzy palecz brzuſzczem leżał podle ſamego ſtawu dłoni, koſci, wtori/ trzeci y cżwarty, ieden wedle drugiego naporząd. FalZioł V 12v, II 1d, III 3d, IV 24c, V 43v, 99v; wſzitkiem iedno ſtayne wymierzył, aby ſie ieden nad drugiego nie wſpinał BielŻyw 27, 27; panowie stharoſthowie [...] gdzie by sią o kthorem zlodzieyv yawnym a przevyedzionem dovyedziely yeden v drugiego wſtharoſthwie LibLeg 6/118v; RejRozpr C2v; RejJóz E6v, I; Wnet ſie ich kilka zebralo Zacz tey burdi bilo malo Yeden przed drugim vkradaiącz RejRozm 401; RejKup h8, y6; Iednym dokońcżeniem ſmierći żywot náſz będzie skońcżon/ ábowiem ieden nád drugiego więcey nie żywie HistAl I5v; ZapWar 1550 nr 2666; KromRozm I Cv; MurzNT 18v; A czemu ono tym/ á nye to onym wykłádaſz? Acz nyebyłoby to/ yedno drugim wykłádáć/ ále yedno ku drugyemu náćyęgáć/ gdyż ſye widzą być przećiwne. KromRozm II r, f2, q4, q4v; KromRozm III F4, L7v, Pv; Diar 27, 29, 41, 60; DiarDop 111; Boć ſzcżęſcie podobne wodzye/ Dziś yeden drugyego zbodzye/ Ale záſię w drugye iutro/ Przynieſieć ſuknię y futro BielKom F2, G3; GliczKsiąż E3v, F7v; GroicPorz 13v, z4v [2 r.], 112, mmv; Iedná drugiey pięknieyſza/ áż ſie dziwno zdáło RejWiz 25, 31v, 56v, 58,145, 145v (8); Leop Ex 26/3, 4, 36/10, 22, Deut 25/11 (8); UstPraw H; RejFig Aa3v, Bb6v, Bb8, Ce2v; [Łuska] Iedná ſię ku drugiey [una alteri] zroſła/ ták iż wiátr nie przeydźie miedzy nie. BibRadz Iob 41/7, Ex 26/6, Iob 41/8, Eccle 7/28, Ier 25/26, Ez 18/8 (10); OrzRozm E; Tych Apollinow było trzey/ á cżáſem Hiſtorikowie kłádą iednego zá drugiego. BielKron 23; zbudwáli [!] moſt ná Tybrze z łodzi/ ſtáwiáiąc iednę podle drugiey od brzegá do brzegá. BielKron 102, 16v, 26, 46, 50, 314v (8); GrzegRóżn Nv; Alius alium ridet. Yeden ſie z drugiego náſmyewa. Mącz 7a; Nec longis inter se passibus absunt, Nie dáleko ſą yeden od drugiego. Mącz 429b, 13a, 35b, 44d, 62a, 67b (63); OrzQuin T3v [2 r.]; SienLek 28v, 186v; Abowiém zácząwſzy o głowie piſáć/ wnet záś o nogách/ o brzuchu/ krzyżách/ miéſzáiąc iedno w drugié. SienLekAndr a4; LeovPrzep F4v; RejAp Ddv; Ale w thym ſie ieden z drugim káżdy zgadza/ iż mu to wieldze miło/ co ſobie vpodobał GórnDworz C4; Niewiem ia czo to w. m. náyduieſz/ (powiedział p. Wapow.) mimo vcżynki/ á ſłowá/ s cżegoby ieden/ drugiego cżłowiek oſędzić mógł GórnDworz L8v, D3, F, N5, P7, Rv (16); tu iedno z drugiego idźie/ ták iż bez piérwſzych rzeczy/ poślednieyſzé nie mogą być rozumiáné GrzepGeom B4, C4v; ieden przez drugiego ieſt ięt y związan HistRzym 120, 72v, 95, 96, [118]v; RejPos 60v [2 r.], 90, 130, 290v, 334; BielSat D2v, E; GrzegŚm 30; KuczbKat 225 [3 r.]; RejZwierc 7v, 76; poſłał do Stároſtw ich liſty thákie ieden w drugi zámknąwſzy BielSpr 38, 9v [2 r.], 17, 24v [2 r.], 29v, 31v (14);WujJud 142, 155v; BudBib Ier 25/26, Ez 33/30, Sap 18/18; Strum F4v, G, G4v, [H], K, N2; BudNT b2, Hh4; Ieden drugiego zábić nie może bes dopuſzcżenia Bożego. CzechRozm *4v, 7 [2 r.], 83v, 232, 235v; ModrzBaz 29v, 57v; SkarJedn 264; Oczko 6v; A on wziąwſzy kśięgi kárty wſzytki wnieh iednę do drugiey pokleił: ták iſz ſię żadna otworzyć oſobnie niemogłá. SkarŻyw 119, 79, 273; CzechEp 145, 163 marg, 232, 356, 367 (7); NiemObr 45, 53, 85, 176; KochPhaen 15,17, 18; WerGośc 247; KochPieś 17; BielSjem 9; ArtKanc K11v; BielRozm 8, 21, 27, 32; A zaż v was nie maſz odmiány co dźień? A zaż nie máſz Conſtitutiy doſyć iednę ná drugą vczynionych? GórnRozm I4v, B4v, D3v, Ev, K3v marg, Nv; Calep 114b, 225b, 239b, 244a, 360a (8); GostGosp 10, 14, 72, 92, 124 (8); OrzJan 71; WujNT przedm 18, s. 577, 580, 1.Cor 4/6, s. 595; JanNKar Cv; áby wſzyſtkié miáſtá y miáſteczká/ y wśi któré podwody dáwáć ſą powinné/ iednáko to brzemię ná ſobie nieśli/ á iedné imo drugié nie vlégáły. SarnStat 971, 16, 291, 376, 449, 472 (21); GrabPospR Kv, K4, L2v [2 r.], M2; SkarKaz 549a, 549b [2 r.], 633a, [2 r.], 633b; SkarKazSej 662a, 690b [2 r.], 695b; iednemu lekko przychodźi pożywienie/ drugiemu ćiężey/ łacwiey iednemu niż drugiemu. KlonFlis A4, G2v; Bo ná morzu przygodá iedná drugą goni. PudłDydo A2.
Wyrażenia: »jeden bez (a. przez) drugiego« = sam, oddzielnie; seorsum Modrz (12): BielŻyw 60; GórnDworz H8; Spráwuie ſie troim obycżáiem/ to ieſt: Rozumem/ Náuką/ y Cwicżeniem/ gdzie iedno przes drugiego nie może być BielSpr b3; WujJud 112v; Lecżby tego trzebá pilnie przyſtrzegáć/ áby żadnemu znich iednemu bez drugiego niewolno było nic wźiąć do ſkárbu ModrzBaz 123v, 125; SkarJedn 11; StryjKron 452; Phil D2; GórnTroas 3; té rzeczy sforowáné ſą, á iedná bez drugiéy ſtać niemoże. SarnStat 691, 748.

»jeden jako drugi; jak(o) jeden tak (i) drugi« = każdy, wszyscy (9 : 2): LibLeg 11/55; wſzelky ſluga koſcielny kaplań odkoſciola na to wybrany ma moc ieden iako drugy opowiadac ludzam odpuſczenie grzechow SeklKat x2; BielKom C5; Mącz 403c; SienLek 156; GórnDworz T8; Powiedáią iż tego potrzebá dla woyny/ By ieden iáko drugi poſpołu był ſtroyny. RejZwierc 250v; BielSpr 52; BudBib Lev 7/10; Pobierz te święte Proroki Prowadźże do Ráiu wſzytki. Iednego iáko drugiego Od ſtárego do młodego. MWilkHist F3v; WerGośc 229.

»jeden przed drugim« = wyprzedzając się, na wyprzódki (10): By ſie też nie ſtroiły iedny przed drugimi/ Iedno by ſzłá vboga rowno z bogátemi. RejZwierz 40v, 39v; Mącz 20b; OrzQuin R3v; ieſli [...] w thowárzyſtwie nie będzie miał tych przyſmákow/ tey przyiemnośći/ iżby ſie do niego ieden przed drugim vbiegał. GórnDworz K5, N; RejPos 316v; Owa iedná przed drugą ná to ſie ſádziłá/ Iákoby ná wſzem oycu pilniey vſłużyłá. HistLan D3; SkarŻyw 16; PowodPr 56.

»jeden w drugiego« = taki sam (1): TO ſą práwie ći ludzye zwycżáiu dobrego/ Więc nie máſz cżym brákowáć ieden tu w drugiego PaprPan R3.

»jeden z drugim« = razem, wzajemnie (13): Szpikánárdy/ Cypryſy/ Láwendy/ Izopki/ Co ono z nich bywáią rozmáite wodki. To wſzytko ſwym porządkiem rozſádzone było/ Ták iż ſie iedno z drugim fárbámi mieniło. RejWiz 23v, 66v; Z Dawná to ták poſpołu/ iedno z drugim chodzi/ Poſpolicie dobry ſzcżep/ dobry owoc rodzi. RejZwierz 74v, 14; Piſzą Kronikarze niepodobną rzecż/ żeby tám miał wzyąć iednego z drugim/ śrebrá/ złotá/ pereł/ kámienia drogiego/ trzy ſthá wozow BielKron 396v, 403v; RejZwierc 165, 246; BudBib Is 34/15, Ez 4/17; GostGosp 28; SarnStat 16; CiekPotr 78.

α. W połączeniach typu: jeden drugiego (251), jeden drugiemu (197), jeden od drugiego (53), jeden ku drugiemu (47), jeden na drugiego (46), jeden przeciw(ko) drugiemu (28), jeden do drugiego (27), jeden za drugiego (19), jeden z drugim (10) itp. = wzajemnie (760): ListRzeź w. 38; Pożegnawſzy ieden drugiego/ Sżedł kożdy do do mu ſwego. BierEz C3v; Gruſzká z iábłonią z rozmowy/ Doieżdżáły ná ſie ſłowy: Iedná drugiey vrągáłá/ Iżby gorſzy owoc miáłá. BierEz L4v, B3v, Fv, Rv, R3v; Pytá panna obycżaiu pocżęcią [!] Elzbiety/ a ona zaſię panieńſkiégo/ a powiedá wielkié radoſcij iedna drugie/ chwálątz motz boga OpecŻyw 11v, 53, 92v, 94 [2 r.], 193v; OpecŻywList C2; FalZioł IV 5a, V 95; BielŻyw 102, 118, 119; Bowiem ſłedziona ieſt przy żołądku, á żołądek pod wątrobą wiſſi, wątroba pod ſercem, ſerce też z płuczami ſie dzierży, tak iż ti wſzytki cżłonki trzymaią ſie ieden drugiego GlabGad Fv, D2v, N5v; WróbŻołt L8; LibLeg 7/99, 9/54 [2 r.], 11/12v, 55; RejPs 152, 204; RejRozpr C3, D2v; ConPiotr 34; RejJóz M3; Zgodlywie zyć wſtadle małzenſkim/ ieden drugiego nie oſzukać/ niezłorzeczić ieden drugiemu/ robyć ſpolnie á wiernie/ kazdy wedluk ſtanu ſwego. SeklKat K2, K2 [3 r.], V4v; ZapWar 1548 nr 2669 [3 r.]; HistAl K7v; Czemu yeden o drugim nyewyedźyał? álbo nye ſpominał? KromRozm I F3v, G, G2, H4 [2 r.], Kv, K4; MurzHist G2v, T3; MurzNT 21, Luc 8/25, Ioann 13/14; MurzOrt Bv; wzrok á rozum oboye przypadek yeſt/ ácz rozny yeden od drugyego KromRozm II r2, c3, d2v, mv; mowá/ ktorą człowyek yeden drugyemu myſli ſwe oznaymya KromRozm III B7, A7, B, B2, B2v, C2 (11); Diar 34, 66, 67; DiarDop 108 [2 r.], 111; BielKom G3v; GliczKsiąż A2v, G2v; LubPs F4v; GroicPorz i3v, k4v, s4, mm4; KrowObr B [2 r.], 6, 214v [4 r.], 215 [2 r.], Vv3v; Bo iuż tám táka ćiżbá/ iż ieden drugiego/ Práwie gwałtem wypycha káżdy z mieyſcá ſwego. RejWiz 160, 25, 25v, 26, 34v, 37 (20); áżeby ty dni były god y weſela/ áżeby ieden drugiemu [invicem] w nie poſyłáli cżęść ſwych potraw Leop Esth 9/22; poſtáwił ſiedm ſlupow ſpicżáſtych/ ieden przećiwko drugiemu [unam contra unam] Leop 1.Mach 13/28, *B4v, Ex 26/5, 4.Reg 3/13, 7/6, 9 (23); UstPraw F2v; RejZwierz 16v [2 r.], 108, 115; Tedy cztherzey mężow trędowáthych ſtoiąc w branie mowili ieden ku drugiemu [unusquisque] BibRadz 2.Reg 7/3, Gen 11/7, 12 arg, 13/11, Ex 14/20, Lev 19/11 (38); pozieżdżamy ſye/ nágániwſzy Krolá/ á zháńbiwſzy Rády/ odpowiedáiąc ieden drugiemu/ Ewánielikowie o Papiſtách/ Papiſtowie o Ewánielikoch OrzRozm C3, C3, C4, E2, G3v [2 r.], Sv; pobłądzili około roboty/ nie rozumieiąc ieden drugiego mowie BielKron 7v; Práwá záchowánie pilnieyſze/ z ieden drugiego porády. BielKron 334v, 17, 29v, 46, 50 [2 r.], 80 (47); KochSat [C2]; Communicant inter se consilia, Yeden ſie drugiego rádźy. Mącz 61d; Cohortari invicem. Yeden drugiego álbo weſpołek ſie nápomináć. Mącz 158d; Mutuus terror, Stráſzenie yeden drugiego. Mącz 239c; Pulsatio seutorum, Tárczi yedná o drugą ſtoſowánie bicie. Mącz 287a; Aspiciebant inter se, Weyźrzał yeden ná drugiego. Mącz 405b; Neuter utri invidet, Niezayzrzi yeden drugiemu/ áni ten temu áni ów yemu. Mącz 509d; Uterque alterum verberavit, Yeden drugiego vderził/ ſpolna bitwá byłá. Mącz 509d, 49c [2 r.], 49d [3 r.], 55a, 55b, 66a (40); Prot D, D4; SarnUzn D8v; SienLek 5v, 119, 157v; RejAp 113; ábowiem iż złe/ przećiwne ieſt dobremu/ á dobre złemu/ poniewoli/ á z muſu/ iedno drugie dla they przećiwnośći przyrodzoney wſpieráć/ á krzepcżyć muśi GórnDworz H8, C6, G2, H7v [2 r.], I5v [2 r.], Mv (18); óno piérwſzé piſánié/ y ototo wtóré/ o mierzániu łaná/ nic ſye iedno od drugiégo nie odſtrzéla GrzepGeom L4v, C2v, E2 [2 r.], F4v, L4v, P3v (8); HistRzym [39], 84, 84v, 95, [118]v, 120 (8); woyſko Mádiáńſkie było ták vſtráſzone/ iż ieden drugiego bijąc/ ſámi ſie poráźili. RejPos 16; To wſzytká ſpráwá/ [...] do koſciołá vbrawſzy ſie á vpſtrzywſzy ſie idź/ á ſtánąć co ná nawyzſzym mieyſcu/ á poglądáć ieden po drugim. RejPos 225v, 42, 42v, 71v, 76, 78v (22); Thák też y my zobopolnie iedni w drugich mieſzkamy RejPosWiecz2 91v, 94 [2 r.]; BiałKat b2v [3 r.], 118v; Ieden ſie nád drugiego przekłáda ná ſtroie BielSat C3v [idem BielRozm 21], C4v, G4; GrzegŚm 65; prze ten [pożytek] więcey cżynim ieden dla drugiego. HistLan C3v, E3, Fv; KuczbKat 70, 195, 225; mátki właſne dzieći ſwe żárły iedná drugiey wydzieráiąc ſobie. RejZwierc 258, 3v [2 r.], 6v, 32 [2 r.], 44, 53 (29); BielSpr 1, 9v, 27v, 28, 47v (7); KochMon 28; WujJud 83v [2 r.], 84, 85v, 123v, Nn3v; WujJudConf 152v; RejPosRozpr c3v; RejPosWstaw [212]v, [1102], [1432], [1434]; á co śieką niech śieką/ á drugie niech żrą (marg) wł: niewiáſtá mięſo przyiaćiołki ſwey (‒) iedná drugiey mięſo BudBib Zach 11/9, 2.Par 20/23, Esth 9/19, 22, Eccle 7/27, Is 3/5 (9); MycPrz I B2, C4, II B2 [2 r.], B [3]v, C3; BudNT b2, c3v, Luc 4/36, 12/1, Act 2/12 (15); StryjWjaz Bv; CzechRozm 19v, 52, 55v, 96v [2 r.], 109 (24); PaprPan Hh4v; KarnNap C4; Oto ty dwá Zbory/ to ieſt/ święty y świetſki/ ták ſię wſobie máią/ iż ieden drugiemu wzaiem [uterque subserviat utrique] służy ModrzBaz 4v; by záśię ieden ná drugiego zdrowie iákokolwiek niecżyhał: áby ieden drugiego niebił ModrzBaz 32v; Sam Páweł powieda/ że Zakon Chriſtuſow nieinácżey może być wypełnion/ iedno/ gdybyſmy ieden drugiego [invicem alii aliorum] brzemioná nośili. ModrzBaz 58, 2v, 19v, 21v, 27, 32v (26); SkarJedn A3, 20 [2 r.], 155 [2 r.], 204, 335; korzeń/ liſt/ łodygá/ kwiát/ źiarnko/ iedno od drugiégo rózne. Oczko 4, 6; ieden dobry cżłek wyſłuchał/ iſz ſię ieden przed drugim chlubił SkarŻyw 413, A5v., 30, 35, 63, 207 (14); A toli ſobie gadawa Ieden drugiego pytawa. O Iezuśie Názáráńſkim MWilkHist 14; ZapKościer 1580/13, 1581/18v; á oni viąwſzy káżdy po plácku rzuca ieden drugiemu w ręce przez płomień/ ták długo chwytáiąc áż ſie vpieką StryjKron 161, 160, 180, 215, 255, 340 (10); CzechEp 4, 13, 18, 65, 169 (8); nie niewolił ieden drugiego do wiáry ſwey CzechEpPOrz **1; KochJez A2v; NiemObr 53, 132; KochSz A4; im bliży zły złego/ im więcey ieden z drugim obcuie/ tym ſobie więtſzymi nieprzyiaćioły bywáią. ReszPrz 62, 54, 66, 67, 93; ReszHoz 120; WerGośc 231 [2 r.], 232, 268; WerKaz 304, 305; BielSen 8, 9, 17; PudłFr 76; ArtKanc V2v [2 r.], V3 [2 r.]; BielRozm 4 [2 r.], 21, 23; Philozoph chce to mieć/ iżby bárźiey bogátego kárano/ gdy vbogiemu czyni krżwdę [!]/ niż gdy miedzy ſobą iedęn drugiemu onę vczyni GórnRozm E4, C3 [3 r.], D3v, D4v, K2v, K3v (13); ActReg 20, 30, 46 [4 r.], 96; Calep 553a, 1106a; Aby Kmieć ieden v drugiego roley áni zaśiewkow nie kupował. GostGosp 166, 14, 32, 38, 140 (8); Phil B3, G4v, H2, K; LatHar 7, 286; KołakSzczęśl C; Páſterze oni mowili ieden do drugiego [ad invicem]: Podźmy áż do Bethlehem WujNT Luc 2/15; Lecz ieſli ieden drugiego [invicem] kąſaćie y pożyraćie, pátrćieſz [!] ábyśćie ſię ſámi ſpołem nie poiedli. WujNT Gal 5/15; Nie bądźmy chćiwi prozney chwały/ iedni drugiech draźniąc/ iedni drugim [invicem] zayźrząc. WujNT Gal 5/26; Spowiádayćieſz ſię tedy iedni drugim [alterutrum] grzechow wáſzych: y modlćie ſię iedni zá drugimi [pro invicem] WujNT Iac 5/16, s. 13, Matth 24/10, 25/32, s. 132, Mar 4/40 (87); JanNKar D [2 r.], D4, E2 [2 r.], E4, H4v; SarnStat 16 [2 r.], 154, 183, 213, 726 (10); GrabPospR K2v, K3; KmitaSpit C; PowodPr 19, 20, 42, 73 [2 r.], 80; A ty białegłowy Polſkie końcá ſwoiey pychy y nádętośći nie máią/ iedná drugiey nie vſtąpi/ káżda przodek mieć prágnie SkarKaz 580b; Więtſzaby miedzy námi byłá ná źiemi miłość/ ktorzy ſię modlić ieden zá drugiego możem SkarKaz 636a, 83b, 276b, 381a, 634b, 637b (8); CzahTr E2; GosłCast 44; PaxLiz C2v; W ćiele ludzkim mieſzkáią przećiwne ſobie żywioły: ogień/ y wodá/ y źiemiá/ y wiátr: iákoż ſię zgodzą? vgadzánim iedne drugim. SkarKazSej 676b; Spuść im duchá zgody y miłośći/ áby ieden drugiemu vſtępował/ y ieden drugiego ćiężary znośił SkarKazSej 677b, 658b [2 r.], 661a, 662b [3 r.], 666b, 668b (30); KlonWor ded ++3, 7, 29, 35, 81.
Przysłowie: Bo y ręká bielſſa bywa Gdy iedná drugą vmywa RejRozpr I4; RejZwierz 121.

GórnDworz Hh8; ieden pod drugim doły kopa. ModrzBaz 12v.

β. W połączeniach typu: jeden po drugim (88), jeden za drugim (45) = kolejno (140): BierEz O4v; OpecŻyw 78, 94; MetrKor 40/811; gdy ony węzły blizu ſiebie ſą/ tedy też iedno dziecię po drugiem richło będzie/ ale gdy od ſiebie daleko będą/ tedi theż płod ieden za drugim będzie omieſzkawał FalZioł V 35, V 17b, 35; RejPs 130v; Przyſtoyny im wárkocż kęſy/ Kiedy idą pięknie w plęſy/ Iedná zá drugą zgodliwie BielKom G3v; Leop 2.Esdr 12/24, 4.Esdr 12/14, Iob 20/2, 3.Mach 6/35; UstPraw D2v; A w nim Krolowáć będą dwánaśćie Krolow ieden po drugim. BibRadz 4.Esdr, 12/14, Ez 38/17; kazał zá ſobą iść ieden po drugim sſzykowawſzy ie. BielKron 31; wieśći ſzły iedny zá drugiemy o Thureckim ćiągnieniu BielKron 306, 101v, 225v, 227, 234v, 250 (13); Alternatim Adverbium. Item Alternis, Po rázu/ álbo/ yeden pro [!] drugiem/ álbo/ pierwey yeden/ potym drugi. Mącz 7b; Deinceps, Ná potym/ Yedno pod rugim [!]/ też na oſtátek/ nákoniec. Mącz 80d; Ordinatim, Porządnie yedno po drugim. Mącz 268b, 41b, 59b, 80d, 105a, 127c (17); OrzQuin S2v; RejAp 94v [2 r.], 109v, 110, 144; my w tey łodzi/ w thym okręcie/ gdzie ſmierć ſztyruie/ płyniem ieden zá drugim/ po tym niebeſpiecżnym morzu GórnDworz H6, P7v; GrzepGeom E3v; przyſzli trzey rycerze ieden zá drugiem HistRzym 108, 108, 121v; RejPos 173, 331, 348v [2 r.]; wylicza Rzymſkié Biſkupy: którzy ieden po drugim ſobie ſuccedowáli BiałKat 123v, 278v; BielSat Nv; KuczbKat 175; Acż máło przed thym y o tey zacney pániey o pániey ſzárey pyſze nieco ſie wſpomináło/ ále dla ſequenſu á dla porządku iáko to iedno zá drugim idzie/ y tu ſie o niey przythocżyć muśi. RejZwierc 68v, 68v, 250; BielSpr 6v, 9v, 17, 27v, 47v (11); W tym rzędźie ſucceſsiey/ álbo náſtawánia iednego po drugim/ żadnego Biſkupá Donátiſty nienaydźiećie. WujJud 136, 116v, 135, 135v; ModrzBaz 120; SkarJedn 33, 47, 141, 198, 392 [2 r.] (8); Oczko 20, 39v; KochPs 63; iednego z drugiego dowiáduiąc ſię/ ſkarb iuſz ſobie wiáry S. zbierał. SkarŻyw 73; by trwáła wſercu wiernych Ewánielia/ y z vſt by kośćielnych y kápłáńſkich podánim iednemu od drugiego przychodząca/ nie wychodziłá. SkarŻyw 364, 102, 347, 493; StryjKron 657; CzechEp 331, 332, 356, 375, [377]; NiemObr 59, 79, 168; KochSz A3v; WerGośc 231; WerKaz 304; BielSjem 37; KochPam 80; GórnRozm M3v; Identidem — Vſtawnie, iodno [!] po drugim. Calep 500a, 56b, 542a, 1031b; Phil C2; poſtánowił był Páweł S. áby ná káżdey tákiey rozmowie/ dwá tylko ábo trzey/ y to ieden po drugim mowili WujNT 615, Mar 14/19, Ioann 8/9, s. 766; vſtáwy [...] przez świętéy pámięći Przodki náſzé Króle Polſkié iedné zá drugiémi ſą dáné [succesive edita JanStat 149] SarnStat 939, *6, 129, 130, 600, 684 (10); SiebRozmyśl G; Będźieſz ráchował kiedy Więc od Daty/ Iedná zá drugą przypadáią raty KlonFlis H2v; SapEpit Bv, B3, B4v.
A. Pozostały, pozostały z dwóch; reszta, wszyscy inni; alter Mącz, Calep; ceterus Mącz; reliquus Modrz, JanStat, Vulg, PolAnt; alius Modrz, JanStat, Vulg; unus Vulg, PolAnt; ipse, residuus PolAnt; quidam Vulg (1067): Mąż z żoną w małżeńſtwie trwáli/ Y bárzo śię miłowáli: Kożdy z nich o ſobie trzymał/ Iż po drugim żyw być nie miał. BierEz Q4v, K4v, Pv, P3, Q3v [2 r.]; Powiedzialatz ijm byla náſwiętſſa panna ſwé wyſſcie niektorym ſąſiadom/ ktoré drugim dobrym paniám to rozpowiedziály OpecŻyw 30; Potym Filipa wezwál rzekątz/ Naſladuy mię/ [...] O wezwaniu drugich apoſtolow/ niepiſano iako o tych. OpecŻyw 40, 38v, 40v, 46, 67, 70 (10); PatKaz III 123, 123v; wtory pałac był wktorym chowano wſzytko odzyenye [...] wtrzecyem pałacu było wſzytko dobro oney zymye [!]/ a wdrugich ſiedḿ myeſzkały cudne panny HistJóz B3; Wezmi Cżoſnku/ opichu/ korzenia koſaćczowego/ naſienia lnianego Fenum grecum/ zetrzyſz to lniane naſienie y fenum grecum/ thy drugie zioła warz w wodzie FalZioł V 97v, [*7]v, I 30b, IV 14d, 15d, 25b (16); BielŻyw 163; kuri y drudzi ptaci maią w ſzyi żyły ciaſne GlabGad D2, D2v, D3v, E, G3, K7; MiechGlab 4, 7, 38, 55, 73; KlerWes A2; kthemv daly trzy krocz stho thyssyeczy slothych yusz daly poltora krocz stho thysyeczy a wrok mayą dacz drugu poltora. LibLeg 9/52v, 7/36, 9/51 v, 10/125; WróbŻołtGlab A3v; RejŁas w. 66; takovemv staroſczie Poloviczę przemyty davacz będziemi, a ſobie drugą poloviczę vezmiemi. ComCrac 12v; RejRozpr H4; [Józef] Prawe kxiążę między tymi Naſzemi dzieczmi drugiemi RejJóz A5v, A6v, N4v, O2v, O7; LibMal 1547/124v, 132, 135, 1548/142, 147; Nu już nam nicz o jednego Bo zwetujem richło ſwego Alie ty wżdy drugie do nás Poday rychliey RejKup x8, v8v, aa7, bb8, cc5, dd2v (8); HistAl H3, M8; KromRozm I M2; Tęmu cobycię vderzył wpoliczek/ naſtáw i drugiégo MurzNT Luc 6/29, k. 21, Matth 12/13; przedſyewźyęćye Yaná y drugich Ewányeliſtow było/ wypiſáć kto był/ á co cżynił Yezus KromRozm II d2; Maſz tego przykład w ſtárym zakonye o dźyeſyęćyorgu pokolenyu żydowſkim/ ktore iż ſye było wobirányu krolá/ od żydoſtwá drugyego oderwáło KromRozm III F6; Ale iż yeden ma zwirzchnoſć nád wſſyſtkimi inymi biſkupy [...] nyekáźi tho przełozeńſtwá drugich biſkupow. KromRozm III O7, D3v, F2v, H2, L8v [2 r.], M (9); GroicPorz aav, aa2, aa4; ktoremu [Bogu] dniá ſtráſſliwego Sądnego/ będę tzynił ſtego y z drugich moich vtzynkow lidzbę KrowObr 41v, B2v, 85v [2 r.], 219; Miecż goły dzyerży w ręce/ á w drugiey bułáwę RejWiz 166, 30v, 160, Cc3; Leop Deut 18/8, 3.Reg 7/18, Ez 10/11, 1.Cor 9/5, Eph 2/3, Philip 4/3; UstPraw G2v, F2v, G4, H; KochZuz A5; RejFig Bb4v, Dd2v, Dd4, Ee2; RejZwierz 92, 115 [2 r.], 117v; zebrawſzy zbroie nieprzyiaćielſkie/ znieſli ie ná mieyſcá gdzie tego byłá pilna potrzebá/ drugą záſię część łupow odnieśli do Ieruzálem. BibRadz 2.Mach 8/31, 3.Reg 6/27, 2Par 3/11, 12 [3 r.], Dan 7/12, 20 (18); OrzRozm L2; Rzekł mu ieſzcże/ położ ná łonie rękę twoię. Gdy położył sſtáłá ſie trędowáta/ á gdy mu záſię kazał odiąć rękę/ sſtáłá ſie iáko byłá rowna ciáłu drugiemu. BielKron 28v; iákoby iednego álbo dwu wáſzych poráźili/ wnetby ſie drudzy vlękli/ á poddáliby ſie krolowi záſię. BielKron 72; dwie ſieſtrze miał/ ktorą z nich Sybillę dał Gwilelmowi Márſzałkowi Montyferaty/ [...] á drugą Ráymundowi Trypolitáńſkiemu. BielKron 179v; Greckie Kſiążęthá [Peloponezu] [...] przegrodzili ſie od drugiey Grecyiey. BielKron 272; Nas tedy trzey więźniow vrádźiliſmy miedzy ſobą/ áby ieden oſzalał/ ktoryby drugim mogł być ku pożytku przez iáką chytrość. BielKron 458, 4v, 6 [2 r.], 15v, 16, 20v (86); KwiatKsiąż H2; Prominens a caetera acie, Uprzedzáyąc nieco drugie woysko. Mącz 207b, 104b, 139d, 171c, 187a, 267d (9); Prot Dv; warz piołyn/ rutę/ Izop/ dwie częśći piołynu/ tych drugich po iedney SienLek 96v, 77, 111, V; RejAp 36, 48, 117v; pſcżoły máią krolá inego rodzáiu/ ták iż go iáſnie znáć miedzy drugiemi. GórnDworz Gg2, M5, O5, O5v, Q4, Y6v (10); kiedy ſye tráfi w Klinie ieden kąt ſzérſzy/ tedy drugié dwá muſzą być iuż wężſzé. GrzepGeom Q2v, E4, E4v, G2 [2 r.], M3v, N3v (9); HistRzym 70v, 88v, 95 [2 r.], 96v, 127 (11); RejPos 36, 46v, 47v, 118, 215 (9); HistLan A4 [3 r.], A4v [3 r.], B, C4v, D; KuczbKat 80; RejZwierc 49v [2 r.], 53, 103, 108v, 126v (9); BielSpr 9, 30, 38, 53, 72; WujJudConf 247v; BudBib Ex 24/6, Ios 17/2, 6, 21/19, 26 (13); BudNT Mar 16/13, Rom 11/7; A poniewaſz ten ich ieden domyſł oſtáć ſie nie może: coſz mniemaſz áby ſie iuż oſtáć miáły drugie CzechRozm 152, 13, 42v [2 r.], 137, 213, 247; PaprPan O3, Sv, Ee4; A com ná przykład powiedźiał o iednem ártykule/ toż y o drugich niech będźie rozumiano. ModrzBaz 99, 15v, 18v, 21, 21v, 26 (41); ModrzBazBud ¶6, SkarJedn 160 [2 r.], 268, 358, D5v; KochPs 133; bicżowánia cżyniłá z innymi poſpołu: ále gdy drugie odeſzły/ ſámá dłużey ná nich trwáła. SkarŻyw 160, 160 [3 r.], [197], 225, 511, 570 (9); (did) Mágdálená do drugich Máriy. (‒) MWilkHist G, B3v, B4, B4v, C4, C4v (17); StryjKron 6 [2 r.], 722, 747; CzechEp 111, 147; NiemObr 56 [2 r.], 138; KochFr 133; KochMuza 26; KochPhaen 18, 22, 23; ReszPrz 52; WerGośc 219; BielSen 15; PudłFr 41; ZapKościer 1586/64v, 1591/46; ArtKanc V2v; Będzie ná Seymie Acciy o kilká tyśięcy/ Kilká ich Krol oſądzi: A drudzy płácżęcy Poiádą precż do domu BielRozm 7; GórnRozm F2; KochWr 40; ActReg 129, 133, 158, 182; Alter ‒ Drugij, Ieden ſtich dwu. Calep 56b; GostGosp 44, 72, 155; GostGospGroch kt; Phil D; GórnTroas 13, 42; OrzJan 113; LatHar 713; Stárſzy miał imię Ierzy/ od oycá ſwoiego/ Siemion y Alexánder drudzy bráćia iego. KołakCath B; WujNT przedm 21, Matth 5/39, s. 23, Matth 12/13, s. 88 (22); SarnStat 48, 198, 209, 263, 281 (27); SiebRozmyśl H4v; Straż ieden żoraẃ trzyma kámyk vchwyćiwſzy/ A drudzy śpią/ pod ſkrzydłá głowę podłożywſzy. KmitaSpit B, Bv; PowodPr 13; SkarKaz 242a, 484a, 607b; VotSzl D3v; CiekPotr 89; CzahTr D4; KlonWor 43, 63.

W połączeniu z „jeden” (545): March1 A3; Nákupił świnich ięzykow. Ná obiad wſzyſtki przypráwił/ Iedny vpiekł/ drugie zwárzył BierEz C4v, A3v, E, I4v, M, P4v; OpecŻyw 124, 139 [2 r.]; ForCnR B2v; PatKaz III 123; Ktory iedno oko mnyeyſſe ma nyżli drugye. Murm 51; KlerPow 4; BIała gorcżycza ieſt we wſzem ſwiadoma iedna ieſt ogrodna á druga polna FalZioł I 50c; Blizńczowie: razem z żywotha wychodzą/ tak iże iedno nogami á drugie głową/ albo oboie nogami FalZioł V 17c, I 66c, 67b, 107d, II ld, IV 5a (18); BielŻyw 88, 105, 117; nie ktozei [!] ludzie bywaią oboiętni to ieſt tak iedną ręką robią iako y drugą. GlabGad D4, B4v, D4, D7, Ov, P; KłosAlg A2, D4, F2 [2 r.], H; Iedni z miłośći a drudzy się bali, A iednak wszytcy z nim o przyjaźń stali RejŁas w. 25; RejPs 152v; LibLeg 11/45, 183v; RejRozpr I3v; wzyali dwv konyu Stych yednego przed Lyączbarkyem paſtherzewy a drugiego wboczyowcze, za bylinczem chlopu przedali. LibMal 1547/134, 1545/94v, 95, 96, 99v, 103v (16); RejKup q5v, aa7; HistAl A6v, E2v, Iv; Ktoremuż piſmu więcey będźyeſz wyerzył? Czyli obyemá loſem/ dźiś yednemu/ yutro drugyemu? KromRozm I M3v; MurzNT 8v, Matth 6/24 [3 r.], Ioann 20/12; KromRozm II m3v; Diar 29; GliczKsiąż A3v, H8v; GroicPorz aa3, aa4; KrowObr 15v, 85, 123v, 205v; Tu rozumiey gdzye ty dwie rozne duſze ſiędą/ Wierz mi rozne rozmyſły też w obudwu będą. Iedná cżeka z rádoſcią záwołánia ſwego/ A druga w wielkim ſmutku dekretu ſrogiego. RejWiz 121, 26, 36, 37, 39v, 43 (11); Przetnićie to dziećię żywe ná dwoie/ dayćież iedney iednę połowicę/ á drugiey drugą Leop 3.Reg 3/26, *A3v, Ex 25/19 [2 r.], 25/32, Lev 14/6, 22 (16); UstPraw A4v, E4, G4v; RejFig Aa3v [2 r.], Bb6, Bb6v, Cc5, Cc6 (8); Tedy dwá ſpráwy iego ſtoiąc wylicżáli. Ieden złe/ drugi dobre/ á ini ſłucháli RejZwierz 12, 41, 74v, 85, 90v, 92 (9); Ten iedny dni zacnieyſze vcżynił y poświęćił/ á drugie poſpolite dni vcżynił. BibRadz Eccli 33/9, Gen 15/10, Ex 28/10, Lev 12/8, 15/14, Ruth 1/4 (23); OrzRozm A3, D3v, V2; ofiárował parę Gołębiąt álbo Sinogárlic/ s ktorych iedná zá grzech á druga zá obiátę BielKron 37; Renus wychodzi z gory ktorą zową Adulá dwiemá pothokomá/ ieden zową pierwſzy/ drugi wtory BielKron 281v; Vlryk Miſtrz Pruſki poſłał ći dwa miecżá/ tobie ieden á brátu drugi BielKron 384, 21v, 33, 37, 38v, 56 (64); KwiatKsiąż K4; KochZg A2v; Uterque utrique est exercitus in conspectu, Yedno woysko drugiemu w oczu ſtoyi/ álbo oboye woysko pátrzą ná ſie. Mącz 509d, 7b, 7d, 146c, 173a, 372a (8); Prot C2v; SarnUzn E5; SienLek 22v, 64, 160, 168v, 170 (7); vyrzał Anyołá mocnego ſtoiącego iedną nogą ná morzu á drugą ná ziemi. RejAp 84v, BB, 36 [2 r.], 50v, 59v, 85 (10); A dla tego s przyrodzeniá parámi tho chodzi/ áni może iedno być/ bez drugiego. GórnDworz X8; ma Dworzánin [...] pokázáć pánu/ co ieſt złe/ á co dobre/ y thák mu gruntownie iedno ſchwalić/ á drugie zgánić/ żeby ſie záraz dobrego iął/ á złe opuśćił. GórnDworz Hh3v, D4, H8, H8v, I, Mv (17); GrzepGeom C3v, C4v, D, F2, Gv (25); HistRzym 17v, 85v, 87v, [118]v, 127v, 129; RejPos B, 47, 66v, 74v, 102v (17); RejPosWiecz2 92; RejPosWiecz3 97; BiałKat 368v; Rozdwoioney ſą myſli/ [...] Iedni Moſkwi przychylni/ drudzy náſzym Láchom. BielSat G3v; GrzegŚm 38; HistLan E2v [2 r.]; KuczbKat 345; RejZwierc 27, 28, 201v; Ludzkie przyrodzenie złożone od Bogá z ćiáłá á z Ducha/ także ie też y my na dwoie obrácamy/ iedno na Smyſł/ drugie ná Pracą BielSpr b3v, 8, 31, 51v, 52, 53v (10); nie ſą iedne Sákrámentá áni obietnice ſtárego y nowego zakonu. Bo iedne dáią zbáwienie/ á drugie Zbáwićielá obiecuią. WujJud 162v, 7, 28v; BudBib Gen 32/8, Ex 29/39, 41, 2.Par 1/14, Esth 15/6 (8); HistHel C; Strum Gv; BiałKaz H4v; BudNT przedm b2v [2 r.], b3, d2v, Matth 27/38, Mar 10/37; CzechRozm 6, 7v, 42v [2 r.], 78, 83 (14); PaprPan Y3; niegodźi śię o iednych cżłonkách ſtáránie mieć/ á drugie opuſzcżáć/ iednych od krzywdy bronić/ á drugich nie/ więtſzą wolność iednem obywátelom ſwym/ niżli drugim dáwáć/ więcey niektorym w rádźie deferowáć ModrzBaz 18v, 18v, 21, 24v, 37, 42 (18); SkarJedn 44, 198, 225, 226, 358, D9v; O Boże ná wielkim niebie/ Drogo to/ widzę/ v ćiebie/ Dáć młodość/ y bacżenie záraz: iedno płáćić Drugim trzebá KochOdpr B; Oczko 26; SkarŻyw 30, 89, 118, 193, 258 (21); MWilkHist H2v; obiemá rękomá nád námi chciey pánowáć/ w iedney Miecz/ w drugiey łáſkę záwżdy noſząc StryjKron 667, 46, 66, 95, 345, 355 (10); CzechEp 147, 187, 190, 196, 225 (13); NiemObr 116, 138, 178; KochPhaen 2; KochSz A4; KochWz 137; KochMRot Cv, C2; WerKaz 285, 303; BielSen 10; tedy tęn kto to vczynił [...] Wolnośći záżył/ á tęn zażył niewoley komu ſię to sſtáło. (marg) Ieden záżył Wolnośći drugi niewoley. (‒) GórnRozm A4, C2v; KochProp 13; PaprUp Cv, I4v, L3v; ActReg 3v, 25, 32; Proportio — Dwuch rżecżi ſtoſowanię iednei do drugiei. Calep 862b, 1140b; GostGosp 56, 64; Phil Q4 [2 r.]; GórnTroas 46; KochCzJan A2v, A5; LatHar +4v, 250, 700, 725 [2 r.]; byli vkrzyżowáni z nim dwá zboycy: ieden po práwicy/ á drugi po lewicy [unus a dextris et unus a sinistris]. WujNT Matth 27/38, przedm 17, 38, Matth 6/24, 20/21, 24/41 (24); WysKaz 4 [2 r.], 43; ná ieden vrząd z tych dwu iednę perſonę Duchowną/ á drugą świetcką przełożyć mamy SarnStat 944, 74, 86, 117, 120, 171 (20); SkarKaz 314b [2 r.], 315a, 387a; ten ieden liſt kazał Pángráczowi ſynowi ſwemu oddáć: á ow Drugi Dobrochowſkiemu CiekPotr 69, 56, 59; Lecz miód ten ſproſną wónia [!] w ſobie vtáiwſzy/ Dwoiſty ieſt: á ieden nád drugi ſzkodliwſzy GosłCast 31; SkarKazSej 664b, 679a, 680b [3 r.], 698b; KlonWor ded ++2v [3 r.].

Przysłowie: Bowiem gdy ręká rękę/ ſpołecżnie vmywa/ Wnet iedná iáko druga/ záwżdy biała bywa. RejZwierz 115.
Wyrażenie: »drugie rzeczy« = reszta; cetera Mącz; reliqua Modrz; residua PolAnt (15); FalZioł V 98, 114v; Oſtátek/ álbo drugye rzeczy poſtánowyę/ kyedy przyydę [cetera autem cum venero disponam Vulg 1.Cor 11/34]. KromRozm II v3v; GliczKsiąż D; BibRadz Apoc 32; BielKron 228v, 245v; praesenti sermoni reserventur cetera, Záchowaymy drugie rzeczy áż do náſzego oblicznego ziechánia. Mącz 389c, 162a, 247d; BudBib 4.Reg 12/19; ModrzBaz 69, 81,101v; ActReg 111.
Szereg: »drugi pozostały« (1): kápłańſkiego ſtanu powinność ieſt/ ná mieyſcách chwale Bożey oddánych/ z drugim pozoſtáłym ludem P. Bogá vſtáwicżnie błagáć PowodPr 59.
B. Przeciwległy, przeciwny, znajdujący się po przeciwnej stronie; alter Mącz; aius JanStat, Vulg; contrarius Modrz; reliquus JanStat (549): BierRaj 23; OpecŻyw 85v, 139; A to ſie okazuie z iego wicia/ to na tę tho na drugą ſtronę. FalZioł I 153c; od wieſny aż do Ieſieni zawſze na ieden bok legaią, a zaſię aż do wioſny na drugi. FalZioł IV 2d, I 38c, 53d, 87d, 107d, II 3a (13); GlabGad E3; gdi zimie Dunay zamarzł. przeprawili ſie na drugą ſtronę, y położili oboż MiechGlab 16, 55, 61; LibLeg 6/157v, 11/18v, 20; RejPs 27v; RejRozm 398; HistAl F4v, G6v, H8; MurzHist 14; MurzNT Matth 14/22, Luc 8/26; Diar 23; liſt 50 [...] Ná drugiey ſtronie tegoſz Liſtu [...] ma być KrowObr Vv4; RejWiz 2, 26, 30, 51, 74 (11); Leop Ex 26/13, 36/32, 3.Reg 7/23, Sap 4/20, Mar 5/21; z iedney ſtrony byłá mgłá/ á z drugiey k Izráelitom bárzo iáſno. BibRadz I 38d marg; Spráwił też y Koćieł wielki ná dźieſiąći łokieth/ od iednego brzegu iego áż do drugiego ze wſząd okrągły BibRadz 2.Par 4/2, Ex 28/25, 26, 39/18, Deut 13/7, 1.Reg 6/17 (17); OrzRozm B2v, E4v; vyrzał przez ſen drábinę ſtoiąc iednym końcem ná zyemi/ á drugi ſięgał áż do niebá BielKron 14v; nápráwili moſt ná drugą ſtronę Dunáiá y przeprawili ſie. BielKron 227, 9, 30v, 35v, 43v, 64v (64); Antichthones, ludzie którzi mieſzkáyą ná drugiey częśći świáta. Mącz 11b; Transfigo, Przebiyam ná drugą ſtronę. Mącz 127a, 11c, 29d, 75b, 84d, 163b (17); SarnUzn Gv; SienLek 168v, 171v, 196; GórnDworz T6v, Ii6, Mm8; GrzepGeom Bv [2 r.], C2v, C3, C3v, C4v (23); RejPos B [2 r.], 196, 196v, 244v; BielSat Nv; RejZwierc 13, 94v, 128v, 163v, 175, 185v; BielSpr 4v [2 r.], 7, 21, 21v, 61v (9); KochMon 27; BudBib Ex 25/12, 37/18, 1.Reg 26/13, 1.Mach 9/48; Strum B2v, L3v [3 r.]; BudNT Matth 8/26; Morze z téy ſtrony/ morze y z drugiéy Strzédz będźie iego gránice długiéy KochPs 105; Miſtrzu miły/ ieśli wola twoiá/ proſzę ćię biy mię wdrugą ſtronę/ boć iuſz máło co ná lewe vcho doſłyſzę. SkarŻyw 570, 67, 98 [3 r.], 121, 385, 502 (10); ZapKościer 1580/11v, 1582/32, 1583/41v, 1584/49v, 51 (11); StryjKron 175, 421 [2 r.], 502; CzechEp 29, 39, 215; KochJez B3v; KochFr 25; KochPhaen 2, 8, 11, 13, 16 (7); KochSz C; BielSjem 37; PudłFr 28; KochProp 9, 11, 12; ActReg 185; Altroversum ‒ Przecziwko, Z drugiey ſtrony. Calep 57a, 784b; Phil C; GórnTroas 46, 72; OrzJan 128; A przybiwſzy ſię vezniowie iego do drugiego brzegu/ zápámiętáli wźiąć chlebá. WujNT Matth 16/5, przedm 25, 8/18, 28, 14/22, 24/31 (13); JanNKar C2; SarnStat 466, 1090, 1110; KmitaSpit B [2 r.]; SkarKaz 311b [3 r.]; CzahTr Cv, H2, L3; GosłCast 69; KlonFlis C3, C3v, F2, F2v.

W charakterystycznych połączeniach: drugi (-a) bok (7), brzeg (14), koniec (29), strona (233).

Wyrażenie: »druga strona« = przeciwnik (przeważnie w sądzie), kontrahent; odmienne stanowisko; altera pars Mącz [szyk 64 : 7] (71): Czo ſie też doticże drugé ſtrony/ Krola Sigmuntowé zatzné żony KlerPow 9; BielŻyw 61; RejJóz G4v; ták ſye nápiſáło yákoby ſye dwá myedzy ſobą rozmawyáli/ Dworzánin yednę/ á Mnich drugą ſtronę dźyerżąc. KromRozm I A2; MurzNT 38v; Diar 93; GliczKsiąż Cv; Ná koniec Nakłádow od niego druga ſtroná po zwyćięſtwie/ y po otrzymániu głowney rzeczy/ żąda GroicPorz Cv; [Aleksander] drugie vcho ku ſłuchániu drugiey ſtrony chował. GroicPorz aa4, c3v, e3v, s4, zv, aa4v, bb4v; RejWiz 123v; Było [...] wielkie roſthárgnienie w Węgierſkiey źiemi/ ábowiem połowicá ich przy iedney ſtronie/ á połowicá przy drugiey byłá. BielKron 304, 126, 303; In alteram partem considerationem intendamus, Wezmiemy drugiey ſtrony rzecz przed ſię/ obaczmy á rozbierzmy drugą ſtronę. Mącz 445a, 288b [2 r.], 445a; Tá miłość gdy co dźień/ tho bárziey śiłę bráć/ (zá tym iż z drugiey ſtrony rowną ſie miárką oddawáło) pocżęłá GórnDworz M7v, G7v; RejZwierc 55, 247; WujJudConf 249v; y niedáwáć oſkarżáiącemu wiáry pirwey/ niżli śię wſzytkiego dowieſz/ coby też ná to druga ſtroná odpowiedźieć mogłá. ModrzBaz 21, 19, 30, 87v [2 r.]; muſzę teſz y drugiey ſtrony ſłucháć/ á przy kim prawdę być vznam/ zá tym poydę. SkarŻyw 299; ZapKościer 1582/29v [2 r.]; CzechEp 110; NiemObr 21, 130; KochSz A4v; ActReg 97, 139, 149, 150 [2 r.]; A gdźieby ſie tráfiło/ iżby ſtroná przećiwna drugiéy ſtronie ſwéy [...] świádká od świádectwá y od przyśięgi odſtráſzyłá SarnStat 1159, 148, 463, 472 [2 r.J, 581, 823 (25); KmitaSpit C6.

»z drugiej strony« = jako przeciwnik, jako strona w sądzie; ab a. ex altera parte JanStat [szyk 39 : 4] (43): Iakoz ſha przednaſz viſtampyly Sliachethny Mikolay Thwrſky ſtrony yedney A Sliachethny Mikolay Smolikowſky ſtrony drugiey MetrKor 26/62, 26/62, 34/133 [2 r.]; ZapWar 1548 nr 2668, nr 2669, 1550 nr 2655, 1551 nr 2684; MurzHist Mv; Stal się kup miedzy Vtćiwym Ianem Kurkiem z iednei strony, a Grzegorzem Iezewſkim z drugiey ZapKościer 1579/2v, 1580/4, 8, 8v, 1582/8v, 1583/39v (14); nieznaſki záczęły ſię miedzy mieſzczány Rigenſkimi z iedney ſtrony/ á miedzy Miſtrzem y Brácią Domu Niemieckiego z drugiey ſtrony StryjKron 308; SarnStat 183, 461, 684, 885, 1068 (19).

W wyrażeniach przyimkowych uwydatniających przeciwieństwa:»z drugiej strony; z drugą stronę« [w tym: z jednej strony ... z drugiej strony (26), z tej strony ... z drugiej strony (3)] = e contraria parte Modrz; ab a. ex altera parte, ex adverso JanStat (123; 2): OpecŻyw 77v, 85; LibLeg 8/132v; iako pan Bog W. M: bogactwem y zwirzchnoſcią nad ine ludzie wywyſzſzyć racżył/ że tak że z drugiey ſtrony wielkie brzemię trudnoſći y fraſunkow W. M. włożyć racżył. HistAlHUng A3; MurzHist C3v, M3; MurzNT 76; KromRozm II e3v; chcieliby się tymi ukazać WKM, że jeśli z jednej strony w czym umniejszyli pożytku stołu WKM, że z drugiej strony umieją to uczynić, że się to WKM sowicie [...] nagrodzi podatkiem naszym. Diar 76; DiarDop 111; Leop 1.Mach 8/27, Hebr 10/33; KochZuz A3; s tey ſtrony ſmętek á żałość/ ále z drugiey ſtrony zoſtawa cżąſtká nádzieie dobrey. LeszczRzecz A5; RejZwierz 83; niewiáſty Rzymſkie [...] z iedney ſtrony prośiły oycow bráciey z drugą ſtronę mężow/ áby ſwey krwie miedzy ſobą [...] nie roźlewáli. BielKron 100, 9, 105, 210, 415; GrzegRóżn I, M3v; Prot C3v; RejAp 2; GórnDworz Aa5, Gg5v; Y wſzędy á wſzędy iáko miły ociec rozmawia ſie z námi iáko z właſnemi ſynacżki ſwoiemi. A tho też záſię z drugiey ſtrony obácż/ iáko ſrogie ſentencie przećiwko tym wyſzły/ kthorzyby iemu wierzyć á ſłow iego ſłucháć nie chcieli. RejPos 4, 171v; RejPosWiecz3 97v; RejZwierc 109; WujJud A3v, 17, 45v, 104v, 132v, 133v; WujJudConf 258; Cżego iż ſie ſam przez ſie domyſlić nie możeſz/ tedy ſie temu bárzo dziwuię/ [...] Acż ſie też záś z drugiey ſtrony dziwowáć przeſtawam/ á to prze to/ iż też tego cżęſto doznawam CzechRozm 200v; z iedney ſtrony ábo przycżyny/ to być nie może: á z drugiey ſtrony y przycżyny/ ták ieſt iáko mowiſz. CzechRozm 261v, 56v, 210v, 261v [2 r.]; ModrzBaz 27v; SkarJedn 17, 19, 23, 44, 329; Chćiał ié koniecznie zgubić: by był z drugiéy ſtrony Moizeſz/ wybrány páńſki/ nie prośił zá niemi KochPs 161; SkarŻyw 52, 173, 178, 258, 335 (8); To iuż tàk z iedney ſtrony pokazawſzy/ że ſię wiernemu nie godźi żadnego prześládowáć etc. oto tęż rzecż ieſzcże y z drugiey ſtrony pokázuię. CzechEp 29, 10, 75, 109, 115, 127 (16); NiemObr 24, 106; Nádzyeiá dobra káżdego cieſzyłá/ A z drugyey ſtrony boiazń ie trapiłá. KochSz A3v; WerGośc 226; WerKaz 294; Wſpomnieć: z iedney żáłoſno/ zdrugiey ſtrony miło. WisznTr 3, 4; KochPam 86; GórnRozm C2v, I2; KochWr 21; ActReg 12, 28 [2 r.], 148; Phil B2, H2, S, S2; OrzJan 48, 93; LatHar +4v, 131, 294, 477, 580; A co ſię tknie Nowych teſtámentow/ baczyli to dobrze/ iż ſię ich ták wiele námnożyło/ że káżda ſektá ma ſwoy właſny przekład Nowego teſtámentu [...] Z drugiey ſtrony vważáli y to/ że Kátholicy nie mieli iedno ſam Nowy teſtáment Krákowſki WujNT przedm 2, przedm 5, s. 27, 217, 263, 382 (17); JanNKar E; SarnStat 140, 1121; KmitaSpit B3, C3; SkarKaz 347a, 417b; SkarKazSej 686b.

»na drugą stronę« = ex alia parte JanStat (14): RejJóz E4v; W. miłoſciam chciał pokázáć/ iáko przemierzła rzecż ieſt/ wydwarzánie/ á ná drugą ſtronę/ iáko ſzcżyrość/ á niedbáłe iákieś cżynienie rzecży/ ma grácią. GórnDworz G, E7, E7v, E8v, H7, Ee3; Klitijus, Ukalegon, Antenor szedziwy, Iuż prze lata swe zeszłe z wojny wypuszczeni, Ale na drugą stronę mowce doświadczeni KochMon 24; CzechRozm 221; ktora oboia rzecz przewleczęniem czasu wiele moze iako naiedną stronę uiąc, tak na drugą zasię przyczynic ActReg 135, 134; SarnStat 1076; PowodPr 45; KlonWor 50.

»po drugiej stronie« (4): iedność iſtnośći kthorą my znamy/ nie dopuśći nam nigdy wiele Bogow mieć. A iże záſię po drugiey ſthronie trzy perſony wyznawamy/ niemoże też nam nikt zárzućić ſłuſznie/ ábyſmy mieli Bogá Zydowſkiego álbo Tureckiego. SarnUzn Hv, B2, B8; Ieſli ſię kredytorow zebráło nie máło: Rąbáli dłużnikowe miedzy ſobą ćiáło. Prawdá iżeś ſię wezdrgnął ſłyſząc tákie Práwo: [...] Lecż/ po drugiey ſtronie Mowiąc: [...] Azaż owo nie ćięſzka/ Gdyć vboſtwo bierze Lotr y oſzuſt KlonWor 74.

Szereg: »drugi a przeciwny« (1): ktokolwiek tey niedbáłośći ábo nizacżmienia/ nie po przęckę vżywa/ hnet ná drugą á przećiwną ſtronę/ przełáduie. GórnDworz E8.
C. Jeszcze jeden, dodatkowy, dalszy; alius Modrz, JanStat, Vulg, PolAnt; alter Modrz, Vulg; secundus Vulg, PolAnt (470): ZapWar 1509 nr 2068, 1517 nr 2198, 1525 nr 2165, 1549 nr 2663, 1550 nr 2664 (6); ZapMaz III T 1/197; Boiárzyn [...] Máiąc koniá wybornego: Kupił k niemu y drugiego BierEz O4v, M2v; PatKaz III 108, 113, 140v, 153; HistJóz C2, C4, D; MetrKor 57/120, 59/75, 281v; FalZioł *5c, ‡ 8d, I 13c, 15a, 75c, 133b (14); BielŻyw 14, 147; MiechGlab 56, 72; z kąd ſie wielki pożytek licżby vkazuie iż rozum oſtrzi cżłowiecżi Ieſzcże też y drugi wielki pożitek cżini/ bowiem rząd poſpolity dobrze poſtanawia KłosAlg A4v; WróbŻołt Bv; LibLeg 10/58v [2 r.], 11/98v; A kiedy poydziem koleią Rychleići nam drugą náleią RejRozpr G2, C4; na pokoy gdzie zuchowſka ſczorką ſwą a zdruga dzyewka lyezala LibMal 1546/114; I vkradl ſ ſkrzynye sthymze brathem ſwym wklodawye dwye grzywnye pyenyedzi a wkaliſchu drugye dwye I wthorunyu dwye grzywnye theſz skrzynye vilupawſchi vkradli. LibMal 1547/127v, 1544/79 [2 r.], 90, 1545/95v, 96, 97v (19); RejJóz G4, N5v, O6v; SeklKat I4; RejKup c8, k8v, 15, t6, bb7; HistAl E7v; Daleś iedną przyśięgą Chirograph na śię Légatowi/ iuſz go drugą w Citadelli niepieczętui MurzHist N3, C4v; MurzNT 66; KromRozm III C5v; Diar 77 [2 r.]; GliczKsiąż A2, Iv; Aleć wam ieſztze máło ná tym było/ iżeśćie iedno piſmo sfáłſzowáli/ drugieśćie takieſz ku temu. KrowObr 142; I nie ieſteś iedyny Iednatz náſz y przytzyńcá/ oto Swięći vmárli ſą inſzymi y drugimi náſzymi Iednatzámi y przytzyńcámi do Bogá KrowObr 209v, 47v, 82v, 100v, 137, 143 (8); RejWiz 77; á przy liſtwie koronę złotą rzezáną ná cżtyrzy pálce wyſoką/ y ná niey drugą koronkę też złotą. Leop Ex 25/25, Ex 26/3, 13, 36/10, Lev 8/22, 26 (10); UstPraw C2v, D3v, H3v; RejFig Bb2v, Bb7, Cc6v, Cc8v, Dd6; A do ogniá nie trzebá przydawáć drugiego/ Bowiem ſam káżdy pali RejZwierz 6, 2v, 24 marg, 70, 119v; WyprKr 16, 93v, 94, 111; Rzeká thá ná czterzy odnogi rozdźieloná byłá. Euphrátes y Tigris z połu ſię ſchodzą/ ktore máluczko nád tym mieyſcem gdzie ſię sćiekáią/ z oſobná ſwe rzeczyſká y początek maią/ ktore ſą iáko dwie odnodze/ á potym ſię záſię ná drugie dwie dźielą BibRadz I 2a marg; on kthory był wźiął pięć talentow/ robił imi/ y zyſkał drugie pięć talentow. BibRadz Matth 25/16, I *2, 12c marg, Gen 43/22, Ex 18/12, 39/19 (14); piy zdrow ſam o Alexánder/ będźieſzli thy żyw zbierzeſz łatwie tákie drugie woyſko ſobie/ ieſliże ty vmrzeſz/ my tákiego Krola drugiego mieć nigdy nie będźiemy. OrzRozm N4, A4, H, P3v; Krolowa [...] pytáłá go ieſli krol Filip nie ma drugiey żony/ álbo nie poymieli nád nię iney BielKron 122v; iż on obrázow wiele pánny Máryey [...] wykonterfował/ ktorych mienią być w Rzymie dwá/ w Lorecie drugi/ theż y v nas w Cżęſtochowey BielKron 143v; y kośćiołow wiełe pozakładał: w Lublinie S. Brygidy/ z namowy pierwſzey żony Edwigi/ klaſztor S. Duchá w Sącżu: też panny Máryey ná piaſku przed Krakowem/ drugi ná Kleparzu S. Krzyża w Litwie w Miednikach/ w Wilnie/ w Kijowie/ w Chełmie/ y wiele inych nadał y pozakładał. BielKron 387v, 10, 21, 33, 34, 48 (65); GrzegRóżn C2v [2 r.], C3; Coedem coede expiare, Iednego mężobóyſtwá drugim ſie pomśćić. Mącz 301d, 43c, 300c; kiedy ia rzekę ieden ieſth Krol w Polſzcże/ iedno Słońce ná niebie/ izaſz tu iuż może być drugi krol/ álbo drugie ſłońce. SarnUzn D4v; á daway tego prochu niemocnemu pić przes dźiewięć dni/ [...] á ieſli niepomoże/ dayże y przes drugie dźiewięć. SienLek 59; Weźmi roſchodniku garść/ máćierzéy duſzki drugą/ Bábki tákże SienLek 125v, 148, 172, 189v; LeovPrzep B3v, Gv; RejAp 125 [2 r.], 126v, 135, 173, 173v; dałbych práwi ſto/ y drugie złotich/ bá y dáleyby mię wyciągnął. GórnDworz T4v, B3, Pv, P3v, P7v, S (8); tákowéy mowię Figury káżdy kąt ma w ſobie ieden proſty kąt/ y drugiégo piątą część. GrzepGeom E4v, C4v, Dv, E4v, F, G4v (11); nádemną ieſt miecż oſtry/ [...] przedemną miecż oſtry [...] zámną ieſt drugi miecż gotowy ku memu zábićiu HistRzym 94v, 46, 71; RejPos [249], 265, 272, 305v, Ooo4 (10); RejPosWiecz2 92; BiałKat b2v; BielSat H, N2v, N3; KuczbKat 50; Ieſzcżeby nic by tylko ſam był tym ſąſiádem/ Ale nam drugim groźi bárziey niżli grádem. RejZwierc 246v, 11v, 34, 52v, 55v, 58v (14); Kthoby chćiał z Obozu ſie bronić/ trzebá drugie woyſko mieć bliſko ſiebie álbo dwie/ ktoreby rátowáło obegnáne BielSpr 69v, 70v; WujJud 89v, 255; BudBib 3.Esdr 4/52; BiałKaz Fv; BudNT Matth 4/21, kk8; CzechRozm 52v, 168, 178, 195; PaprPan A3, O2; ModrzBaz 27v, 28, 92v, 114v, 140; SkarJedn 96, 218, 321; Oczko 7v, 18v; Z tąd wedla ćiebie tyśiąc głów polęże/ Z tąd drugi tyśiąc KochPs 138; Do onego ſzátáńſkiego policżkowánia/ ktorym był gában/ ten drugi nań krzyż włożony był SkarŻyw 291, 46, 99, 101 [2 r.], 201, 277(15); StryjKron A6, 308, 637, 772; CzechEp 164 [2 r.], 240, 258 [2 r.]; NiemObr 23, 34; Przybył dźiádowi twému dźiad po mátce drugi KochEpit A3v; Trudno wytrwáć o iednéy duſzy człowiekowi. Bo iedná ma być w ćiele/ á druga w káléćie KochFr 111, 80; W tym drab przyſkocży/ Krol vſtąpi kroku/ Przypadſzy drugi/ poimał ij z boku. KochSz C3v; ZapKościer 1584/43; KlonŻal A2v, C, E3v, E4; KochPhaen 3, 8, 9, 12; KochWz 141; ReszPrz 22, 54, 108 [3 r.]; NIE pokaże mi żaden ná wſzyſtkim świećie/ tákiego drugiego Miáſtá/ iáko RZYM ReszHoz 114; WerGośc 218; WerKaz 284; BielSjem 38, 39; GórnRozm C4v, E3v, H; ActReg 10 [2 r.], 71, 94; GostGosp 40, 90, 104, 108, 134, 148; GórnTroas 72; KochFrag 45; OrzJan 66; LatHar +7, 622, 677; A ktoby ćię kolwiek przymuſzał na iednę milę/ idź z nim drugie dwie. WujNT Matth 5/42, Matth 4/21, 25/16, 17, 20 [2 r.], 22 (10); WysKaz 35; JanNKar B3v; powinni będźiemy [...] zamek náſz Derpt/ y inſzy który drugi ná oekonomiie obróćić SarnStat 1201, 43, 88, 390, 513, 547 (27); PowodPr 42, 54; SkarKaz 43b, 44a, 80a, 206a, 279a; CiekPotr 11, 26, 76; CzahTr Iv, L2; á iedne miawſzy/ drugich prágną: y nigdy ſię nie nátkáią. SkarKazSej 675a, 662b, 674a [2 r.], 690a, 696a; KlonWor 16, 60; ZbylPrzyg B.
a. Przy wyliczaniu tych samych wielkości lub ilości: jeszcze raz taki sam, tyle samo (42): FalZioł V 103v; anym oth nyego wschyal lupu tho yesth czapky czerwoney vasnosczy cztherech groschi y syekyerky vasnosczy drugych czterech groschy ZapWar 1540 nr 2580; RejWiz 140v; Oltarz theż [...] ucżyniż/ wzdłuż ná łokieć/ á wſzerz ná drugi Leop Ex 30/2; A zá drzewo ze pſzczołámi kto ie vtnie grzywná ſtronie á ſądowi druga. UstPraw E4; Ten co drugiego wyzowie z powiátu ma być winą karan ſtronie trzy grzywny á ſądowi drugie trzy UstPraw H3v; BielKron 431v; KochSat Cv; RejPos 330; NVż záſię poiázdy náſze/ koń zá pięć ſeth złothych/ rząd zá drugie. RejZwierc 58, 134; Acż ſławá o twym męſtwie po wſzem ſwiátu ſłynie/ Ale cie o rozumie táka druga minie. PaprPan Ff2v; MWilkHist C3; ZapKościer 1580/7, 1582/36v, 1584/45, 47, 1585/61 (7); A iáko wielé mieyſcá záſtępuie wſchodząc: Táką drugą część równie záś bierze záchodząc. KochPhaen 20; IVno/ porzuć ſwóy gniéw długi/ A ty Pállás tákże drugi KochFrag 26; obiecał ná tym świętym Synodźie/ ſto Dukatów we złoćie z ſtrony kośćiołá Gnieźnieńſkiégo: tákże z ſtrony kośćiołá Krákowſkiégo drugié ſto [similiter centum JanStat 222] ſkótów we złoćie SarnStat 197, 26, 471, 473, 653, 668 (13); á dawſzy każdy z iedney cżęśći álbo włoki [...] ſłonin po trzy funty/ á máſłá po drugie trzy funty GrabPospR M3v.
Wyrażenie: »tyle drugie, tyle drugich« (2 : 1): Tantundem significat aeque tantum, Málem ták wiele/ álbo tyle drugie/ tyle dwoye. Mącz 441a; KochPhaen 20; Ten tedy ieſt ſkutek tych śiedmi pieczęći y trąb tyle drugich WujNT 837.
2. Niektóry, pewien, jakiś; alius Modrz, JanStat, Vulg; hic Vulg, PolAnt; aliquis, quispiam Cn; quidam Vulg (1050) : BierEz Q; OpecŻyw 12; FalZioł III 38b; wiele pań [...] rozumem ſwym chwalebnie ſie ſprawowały ſnadz lepiey niż drudzi mężowie GlabGad A2v, A4, C8; było też w Kijowie koſciołow [...] więczey niż trzy fta/ z ktorych ieſzcże drugie ſtoią puſte MiechGlab 5, 8; LibMal 1543/68v, 1545/98; RejRozpr Iv; RejKup i8v; MurzNT 73v; KromRozm II r2v; BielKom F2; GliczKsiąż C4, C8v, F3, F7v, Qv; ieſliże ięzyk/ álbo wymowá/ álbo káżdy iny kſtałt dziſieyſzych Polakow/ ku pirwſzym terminom Polſkim ieſt podobny: ktorym ſnadź drugim ledwe rozumiemy. RejWiz A5; náſtáło niemáło kſiążek Polſkich/ á ſą drugie y od zacnych y od vcżonych ſpráwione RejWiz A5, 24, 84v, 92v, 100, 145v (12); Leop 1.Esdr 10/44; RejZwierz 71v, 84; WyprKr 24; BibRadz Dan arg; W Szwáncżárſkiey zyemi znowu było zámieſzánie o wiárę gdyż drugie wśi poſłali do Tyguryan BielKron 200; Y vſtáwili im takie prawa Przemyſl y z Libiſsą/ ktore áż do tego cżáſu trwáią drugie. BielKron 319; [Konrad Mazowiecki] Pruſy y Ruſkie krainy drugie pod ſwą mocą dzierżał. BielKron 358; ná ten cżás nie było iednego cłá álbo drugiego vrzędu gdzyeby żydźi nie roſkázowáli BielKron 416v, 50v, 77, 86, 94, 111v (41); KochSat A3; Mącz 347c [2 r.]; NA ſpánie drugie lekárſtwá/ piſáliſmy tám gdźie ſye o ſzaleńſtwie mowiło/ á wſzákoż y tu niektore położymy potrzebne SienLek 56, 20v, 30; Dopierucżkoś w. m. gánił niektore narody/ y náſze drugie Polaki/ iż náuki zá nie ſobie niemáią GórnDworz G8v; thákowych żárthow śiłá kſiądz Bucżyńſki ſpachał miedzy ktoremi ſą drugie/ co ſzubienicą bárzo pachną GórnDworz T7v, B2, B2v, C5, D2, F6 (20); RejPos 192, 250v; BielSat E; Azaſz drugi nie rozſtháwia brogow ná ſzyrzą áby ſie ich więczey zdáło/ á w drugim dziurá áż do ziemie. RejZwierc 66v, 77v, 269; tho muśi mieć ná bacżeniu/ iż ſą konie drugie nie ſpokoyne BielSpr 24v, 35, 51v, 56v; Strum N2v; CzechRozm 96 [2 r.], 126v, 232v; ModrzBaz 53, 93v; Oczko 38; SkarŻyw 75, 118, 333, 391 [2 r.], 545 (8); StryjKron 105, 260; CzechEp 172, 325; NiemObr 75, 178; FRáſzki to niepoważné z ſtátkiem ſię zmieſzáły: Komuby drugié rzeczy Więc nieſmákowáły/ Wźiąwzſy ſwą część/ oſtátek drugim niech podawa KochFr 113; Artykuły ktoreśćie nam w ręce podáły/ Nie wſzyſtki/ ále drugie/ nam ſie podobáły. BielSjem 15, 5; BielRozm 33; GórnRozm C3v, C4, E2v, F2, 12; GostGosp 94, 124; ActReg 72; Phil R3; SkarKaz 3b; GosłCast 39; PaxLiz C2v; SkarKazSej 687a; KlonWor 15, 62.
α. W funkcji rzeczownikowej: niejeden, pewien człowiek, ktoś (891): BierEz I, I4v, L2, O2v, P2v (7); OpecŻyw kt, 13v, 136, 143; ForCnR B, D; MetrKor 57/120, 59/281v; FalZioł 135d, 151a, II 23, IV 25d, 32b (7); BielŻyw nlb 4, 46, 164; GlabGad C4; MiechGlab 51; BierRozm 17; RejPs 114, 135; A rzadki zoney odpłáty Aby doczekał Kompláty Bo więc drugi ná nieſſporze Dawno ziemię ſſyią porze RejRozpr Bv; Káżdemu ſie chce przewodzić Choćia drugi ſtoi zá nic RejRozpr 14, B2v, C4, D2, Ev, F2v (20); RejJóz C6v, C7v [2 r.], E7, Fv, G (8); SeklKat B3; A ſnaċ ſię ten wieczey leka Kto vmrzeċ ma a nieſteka. Bo wieċ drugy wieczor ſpiewa A rano iuż duſza zywa. RejKup e6, b3v, c8, c8v, D, d4 (24); Yuż wam też bárzo myecze y groty po rdzewyáły/ á rychley v drugyego kſyąſzki naydźye/ niżli pleſzki. KromRozm I A4, E, I4v; MurzHist Q, Tv; MurzNT 26, 31, 88v; MurzOrt B2v, D3; nye wſſyſtcy ſą ápoſtołmi/ áni proroki/ áni doktormi. rć. ále drudzy tymi/ drudzy owymi KromRozm III Hv; Diar 30, 66; DiarDop 100; BielKom D6, E5; wyęcey dziſia naydzye v młodego rozumu iż ták rzekę/ w pyęcye niż v drugyego ſtárego w mozgu. GliczKsiąż P4v, A3v, B6v, Cv, G3v, G7 (13); LubPs K4v, L3, Z, ff3; GroicPorz c4, i3, i4, z3, z4 (10); GroicPorzRej C4; KrowObr 117; Acż nie wſzytkim lecż drugim/ wżdyć ſie to zdáć muśi RejWiz 44v; Wiſiałby o to drugi co dzyáłáią ſwięći. RejWiz 132, 11 [2 r.], 12, 13, 13v, 15 (56); Leop Am 9/1, Rom 3/8; IEdná pánná drugiemu/ pewnie ſlubowáłá/ Potym ią páni mátká/ inſzemu oddáłá. RejFig Aa5, Bbv [2 r.], Bb3 [2 r.], Bb3v, Bb4 (9); RejZwierz 10, 27 [2 r.], 34v, 42v, 43v (20); BibRadz I *6, Rom 14/5; OrzRozm V3; wſzyſcy wſtáną/ ále ſie nie wſzyſcy odmienią/ bo drudzy zoſtaną ná wiecżny pokarm wężowi. BielKron 2v; potym kazał go końmi zwłocżyć. Drudzy piſzą/ koły ná dwoie roſtárgnąć BielKron 102; Rozmáicie iego niemoc drudzy wykłádáli/ iedni s kęſá/ drudzy s trunkow zbytnich/ drudzy s prace. BielKron 126v; dzieli tę Sármácyą [...] od zachodu Wiſłá/ álbo iáko drudzy chcą Oderá rzeká BielKron 335; ze wſzytkich ſtron ono pogáńſtwo ſzło ná krzeſt ſłyſząc o ſwobodzye krolewſkiey/ bo drugi nie ták dla krztu iáko dla ſukná ſzedł. BielKron 381v; ma ſwe kroleſtwá ná południe w Afryce/ nie w Azyey iáko drudzy mnimáią/ niewiedząc iż dwoia Indya BielKron 462, A6v, 6v, 7, 8, 15 (177); KochSat B, C; Calo, Drab/ Podkonnik zową drudzi. Mącz 32b, 6a, 25a, 371a; Nie káżdy tám zá nię Bogu dźiękuie: wolałćiby drugi był téy Exequucyéy nigdy nie widáć OrzQuin A4v, C2; Tá niezdárzona Woyná wioſki nam záwiodłá/ Drugi ieſzcze w Krákowie ieſt winien zá ſiodłá. Prot B4, B4, B4v [2 r.], C, C2v, C3; SarnUzn D5; Albo náwarzyć Brzoſkwie/ (zową drudzy Wielkierz) SienLek 16; RejAp BB3, 11, 48v, 78v, 92v (7); Y około wąſá záś ieſt rozność/ bo go drudzy ná doł głaſzcżą/ á drudzy/ wzgorę ieżą. GórnDworz L6; Iuż tu byli drudzy pánie Wapowſki o w. m. zwątpili/ álem ią przyiechánia W. M. był pewien GórnDworz Ee, D5v E, Ev, F2, F4v (50); HistRzym 130; Ale roſkázuie mowić iednoſtáynemi głoſy wſzytkim/ chociay by też drugi był y rozno ná ſtronie ábo ná pokoiu ſwoim RejPos 213, A3, 14, 23v, 38v, 109 (19); BiałKat 93v, 373v; BielSat C3v, C4, D, Dv, D4 (9); HistLan B2, B2v, B3v, E3v, F (11); KuczbKat 220; Tu ſie ſpráwiedliwość rodzi/ A drugim też cżáſem ſzkodzi. RejZwierc [238]a, A2v, B2v, 12, 13v, 14 (89); gdyby tę zgodę obacżyli Grekowie/ Słowacy/ y inni Krześćijáńſkiego Narodu Ludźie/ choćia drudzy poturcżeni/ dobrzeby ktemu pomogli BielSpr 59, 3v, 6, 27 [3 r.], 29, 47v (18); KochMon 27; RejPosRozpr cv; BudBib Sap 14/1, Eccli 20/6, 29/7; HistHel ktv, A, C4v; MycPrz I C4v, II A2v, A3, A3v [3 r.], B2 (8); máło nie kożdy chłop ma Stawki/ y drudzy po kilká Strum N2v, F2, G2, M, N2, N2v, R2; WierKróc A2, Bv, B2, B3v; StryjWjaz C, C2v, C3v [2 r.], C4; CzechRozm 26, 73v, 95, 237; CHmiel zyelicżko roſkoſzne vweſela ludzi/ Gdy ſie też nim przeſádzą to ſzáleią drudzy PaprPan Q, E4v, K2, K2v, L3v, Tv (10); ModrzBaz 54v, 56v [2 r.], 59v, 73, 91v (7); SkarJedn 171, 327; Oczko 8, 12, 13, 25v, 27v (8); KochPs 169; SkarŻyw A5v, 119, 129 marg, 133 marg, 192 marg (39); Prozno płákáć/ podobno drudzy rzeczećie KochTr 3, 23 [2 r.]; StryjKron 21, 46, 61, 123, 230 (8); nie wſzyſćy iednáko powinnośći wezwánia ſwoiego vwazáią: á drudzy vwazáć y nieumieią y nie mogą CzechEp 4, *2v [2 r.], 10, 13, 36, 44 (19); NiemObr 94, 142; KochFr 8, 10, 40, 54, 59 (7); KlonŻal B2; KochDz 108, 109; KochSz C2; miedzy wámi/ Są drudzy pijánicámi KochMRot B2; ReszPrz 88; ReszList 157, 171; przez wierutne opilſtwo/ przyſzli do tákiey nędze y vboſtwá/ żeby mógł v drugiego był w mieſzku nawet z kopiją gonić WerGośc 215, 211, 250, 253 [2 r.], 264 [2 r.]; WisznTr 33 [3 r.]; BielSen 8, 19; NAſzy kmiećie dawáli nieznośne pobory/ A muśiał nań drugi zbyć y wołu z obory BielSjem 27, 4, 12, 13; Kufle lecą iáko grad: á drugi iuż ięczy/ Wźiął konwią KochPieś 21, 21, 35; KochSob 58, 59, 69; PudłFr 36; pátrz ná náſze tárgi/ Ano chodzi z koſzykiem druga gryząc wárgi. Szuka gdzieby kupiłá mąki BielRozm 10, 5, 21 [2 r.], 24, 25, 30 (9); GórnRozm D, D4, E3v, E4v, 12 (7); PaprUp D4v,E, K2v, L3; ZawJeft 22; ActReg 7 [2 r.], 8, 10, 87, 97 (7); GostGosp 14, 128; GrochKal 12, 14, 16; Więc o káżdą z was był lós/ á mogło poſłużyć Drugiéy ſczęśćié/ iż może niewoléy nie vżyć. GórnTroas 60, 23; GrabowSet Y2; OrzJan 10; KochFrag 23, 38; WyprPl A2, A3v, C2, C2v; Podnieśieć ſię też vtwierdzenie źiemie (marg) Vtwierdzenie o Kośćiele wykłádáią drudzy/ inſzy inácżey. (‒) LatHar 400, 7 marg, 9, 12, 65 marg, 85 marg, (10); KołakSzczęśl A3v; RybGęśli C4; WujNT Act 2/13, 21/34, 2.Cor 2/17, s. 859; JanNKarGórn H2; SarnStat 240, 490, 625, 1306; KmitaSpit B4, Cv; cżegoby drugi w ſwych dochodách nie znioſł/ áby też tego w poſpolitych ſerio ochraniał. PowodPr 78, 74; SkarKaz 3b, 43a, 384b, 422a, 458a (7); Będę vmiał z inſzymi mowić ná Seymiku, Ze drugim poydzie w pięty CiekPotr 49, 10, 50, 63; GosłCast 3, 45 [3 r.]; SkarKazSej 670a [2 r.], 681b, 694a, 696b; KlonFlis C3; A on woła żáłośnie ná ſtráſzliwey probie/ Powiem/ powiem: pofolguy. Więc y powie drugi: A niektorzy wytrwáią mękę przez cżás długi. KlonWor 38, ded + +3, 8, 15, 22, 25, 73; ZbylPrzyg A2v, A3v, B4v.
a. Jakiś, nie wiedzieć jaki (z zabarwieniem ujemnym) (4): Ty łátany chłopie s tymi lotry drugiemi odrapanymi ForCnR D; A gdzyes ona twoia pani [...] Sna czie teras omylyla. Y zonem drugim panieczyem RejKup g3v; Płáći zá towárzyſze/ zá drugie kobiety BielRozm 28; Iákoś máiętność wſzyſtkę przełotrował z tymtám Drugim łotroſtwem ſwoim, ktore cię odbiegło, Y teraz ſię náśmiewá z ciebie z kobietámi CiekPotr 33.
II. Liczebnik (3007):
1. Następujący bezpośrednio po pierwszym w kolejności; secundus Murm, Calep; alter Calep, Cn; alius Mącz, Cn; subsequens Cn (2390) : PowUrb +3v; BierEz R4v; OpecŻyw 69, 74v, [162]v; OpecŻywSandR nlb 3; PatKaz II 19; Murm 169; HistJóz Av, B, Bv, Cv, D3v; Roku cżterzy cżęſci ſą/ [...] Wioſna ieſt napierwſza cżęſć [...] Druga ieſt lato/ [...] Trzecia ieſt Ieſień [...] Cżwarta ieſt Zima FalZioł [*8]v; Pierwſze trawienie ieſt w żołądku. Drugie w wątrobiech. Trzecie wcżłonkoch FalZioł V 53v, [*7]v [2 r.], [*8]v, III 20b, V 7, 50v (10); BielŻyw 161; w ocżach ieſt cżworaka blonka, Pirwſzą á wierchnią zową broniaczą, á to dla iey mocznoſci á nieiakiey tłuſtoſci, drugą zową rogową, bowiem ieſt iaſna a przezrziſta [...]. Trzecia ieſt Iagodowa [...] Cżwarta ieſt wezwana paięcżyna GlabGad B5, A4, C4, G4 [2 r.]; Car Mendliger miał dziewięć ſinow. Pirwſzy Machmet kerey, drugi Achmet kerey, trzeci Machmetkerey, 4. Betikerey, [...] 5. Burnaskerey 6. Bubarek kerey. 7 Sadek kerey. Oſmego á dziewiątego imion nie mogę pamiętać MiechGlab 73, 21, 73, 76; KłosAlg G4; LibLeg 10/146, 11/76v; ComCrac 15; Więc wſiadſſy nań chce by [koń] ſkákał On/ by vmiał/ ſnadzby płakał Bo to iuż nieiadł drugą noc RejRozpr I2v, Hv; RejJóz N3; RejKup b3v, Aa [2 r.]; A gdi podano kubek perłowy ku piciu Alexandrowi/ poſtáwił gi ná łonie ſwym/ przynieſiono mu potym y drugi kubek/ tákież mu vcżynił/ tákże y trzećim rázem. HistAl F2v, C7, E8, Fv, F7; KromRozm I C2; Było tedy śiedḿ braciéi/ i poiął pierwſzy żonę a vmieraiąc plemięnia niezoſtawił/ I poiął ią drugi i vmarł a i tentéſz plemięnia niezoſtawił/ i trzeći także/ owá że ią śiedḿ ich poięło/ a plemięniá niezoſtawili. MurzNT Mar 12/21; MurzNTSekl A2, A4 [2 r.]; KromRozm II g4v; Diar 19, 63; Pirwey niżli ku ſobye przijdzyetá/ Pánu bogu dzyękowáć będzyetá/ [...] Drugyey nocy wáſze ſtadło ſwięte/ Będzye miedzy pátriárchy wzyęte/ Trzeciey nocy po modlitwach ſpicie BielKom G6v, nlb 5; GliczKsiąż Iv; Przykazał oycom náſſym áby gi chowáli/ A iżby gi ſynom ſwym też opowiedáli. Ták iżby gi też ználi drudzy potomkowye/ Y ći co ſie národzą záś od nich ſynowie LubPs R5v; CZęść pirwſza Pſalmu tego/ ieſt dzyękowánie Pánu Bogu zá ſtworzenie [...] Druga cżęść ieſt modlitwá/ áby nieprzyyaciele ſłowá Bożego poginęli LubPs ee, G2, dd5v; BVrgrábſki wielki Sąd/ trzy kroć do roku bywa. Pierwſzy/ w dźień Swiętey Agáty. Drugi/ trzećiego dniá po S. Ianie Krzćićielu. Trzeći/ w Oktawę S. Marćiná. GroicPorz iv, d, k2, ee2; Ale podzmy dáley do drugiey tzęśći do náuki Páná Kryſtuſowey y iego zwolennikow. [...] Wtora cżęść. O nauce páná Kryſtuſowey. KrowObr 42v, 2, 102, 131, 134; A to będzye Rozdzyał pirwſzy/ ktory zową/ Ipokrátes. Rozdzyał drugi: Iż młodzyeniec ieden z onych diſcypułow RejWiz A5v; Ná pirwſzy rok da ſie zdáć [...] Drugi rok pro maiori/ á niemoczą trzeći/ Cżwarty ád munimentá áż cżás precż wyleći. RejWiz 123v, 9v, 23v; Ocućiwſzy gdym záś záſnął/ widziałem drugi ſen. Leop Gen 41/21; To ieſt nawiętſſe y napierwſſe przykazánie. A drugie też ieſt temu podobne. Leop Matth 22/39, Gen 41/52, Ex 2/22, 36/19, 1.Reg 16/8, Luc 14/19 (11); UstPraw B3v [2 r.]; RejFig Bb7; BibRadz Gen 35/17, Ex 39/11, Iudic 6/26, 92, 1.Reg 18/21 (10); OrzRozm V3; Ná Pektorale położyſz cżterzy rzędy kámieni. W pirwſzym będą Smárágdus/ Topázius/ y Sárdus. W drugim Kárbunkulus/ Száfir/ Adámánt. W trzećim Ligurius/ Achates/ Amátiſt. W cżwartym rzędzye Krizolit/ Onichin/ á Berilus BielKron 34; A to było ſzoſte á oſtátecżne zborzenie wielkie Ieruzálem. Pirwſze było przez krolá Bábilońſkiego Nábchodnozorá. Drugie od krolá Egipſkiego Azobiuſá. Trzecie od Antyochá. Potym od Pompeiuſá. Potym od Herodá wielkiego. Szoſte od Tytuſá Weſpezyaná. BielKron 147v; kto pierwey z proporcem wſkocży ná mury ſto tyſiąc áſpr weźmie/ drugiemu połowicę tego/ trzećiemu tegoż połowicę. BielKron 247v; puśćili thedy obegnáńcy pierwſze mury precż/ zá drugie záſzli dla łácnieyſzey obrony BielKron 315v; Piekło cżworákie/ iedno nagłępſze w ktorym ludźie wiecżnie potępieni ſą. Drugie wyſzſzey/ w ktorym dźieći nie krzcżone. Trzećie wyſzſzey/ ktore zową mniſzy Cżyśćiec. Cżwarte ktore zową Limbus BielKron 467, 2v, 4v [2 r.], 7, 13v, 14 (60); GrzegRóżn C2v; Mącz 198a, 244b; OrzQuin H2 [3 r.]; teraz ſtániemy ſkońcżáięcy drugie kazánie/ á ná trzećim oſtátká dopráwiemy. SarnUzn D7, B3v, C3v, C4, C6v; SienLek 31v, 102v, V, Aaaa3; LeovPrzep E4v, Hv [2 r.]; kto muśi potym vmrzeć ſmiercią drugą/ to ieſt/ onym ſrogiem ſkazániem á ſrogiem dekretem ná wiecżne pothępienie ſwoie RejAp 23, 20v, 23 [3 r.], 56v, 73v, 82v (37); obráli miedzy ſobą kilku/ czo cżerſthwieyſzych/ á dużſzych/ áby naypirwſzy/ mocney ſie gáłęźi viął y trzymał/ á drugi iego nog/ á záſię trzeći wtorego nog/ áż ták do ziemie GórnDworz P5v, P5; GrzepGeom E4; HistRzym 2v, 3, 5v, 8, 63v (20); powieda/ iż pirwſzego dniá mátká iego ſwięta máło myſliłá o zginieniu iego. Drugiego dniá z wielką go żáłoſcią á z wielką pilnoſcią wroćiwſzy ſie ná zad ſzukáłá RejPos 40; Iáko theż y w drugim Pſalmie nápiſał (marg) w Pſalmie ij. (‒) RejPos 53v; obeſłáć był on krol racżył pirwſzemi y drugiemi poſły powołáne ony gośćie ſwoie. RejPos 238v, 100v, 120, 156, 156v, 157 (20); RejPosWiecz2 93; RejPosWiecz3 98; Chryſtus tedy Syn Bogá Oycá/ nie ieſt wtórym Bogiem po Oycu: áni Duch S. trzećim (marg) Chryſtus nie ieſt drugim Bogiem/ áni Duch S. trzećim. (‒) BiałKat 108v, 181 [2 r.]; KuczbKat 10, 55, 60, 340; A cżiy koń napirwey przybieży/ ten bierze pirwſzy klenot/ drugi zá nim bierze drugi klenot/ tákże y do dálſzych. RejZwierc 129v, 26v, 28, 139, 273v; BielSpr 6v, 18, 19v, 20, 38 (8); WujJudConf 151v; RejPosWstaw [1102]; picie vtraca ſmak by nalepſze było/ gdy ie z iednego nacżynia do drugiego/ á z drugiego do trzećiego y do cżwartego przelewáią. BudBib B2; ſynowi Moiżeſzowemu pirwſzemu/ dał imie iakiśći Gerſon á drugiemu Eliezer. Ano nie Eliezer/ ani Gerſon/ názwał imioná onym ſynom/ lecż ſam Moiżeſz názwał pirworodnego ſyná Gerſzomem/ á wtorego Elihezerem. BudBib C2, B3, C2, 1.Reg 8/2, 18/21, 4.Reg 1/11 (10); HistHel A; Strum K2, Lv, L2v, N2, N3v; Po śmierći pierwſzey żony ſwey Auguſt Pan náſz zmárły/ poiął drugam żonę. (marg) VVtora żona Krolewſka. (‒) BiałKaz I4v, Kv; BudNT b5, d2v, Apoc 6/4, k. Ii; StryjWjaz A4; CzechRozm kt, 36v, 130 [2 r.], 135v, 138v, 165v; ModrzBaz 65v, 92v, 122v; SkarJedn 324, 344 [2 r.]; Oczko 20, 20v, 34v; SkarŻyw [197], 261, 263, 278, 335 (10); na ktory kup dał Iąn Kurk pierwszei Rathy marc. 28. Item Drugiey rathy dal marc. 15. ZapKościer 1581/18v; zá pierwſzym rázem gdy ciągnęli Rybitwowie/ trzy máłe Rybki wywlekli/ drugim ćiągnieniem nic/ tylko niewod zwiniony y powikłány/ zá trzećim záś rázem Pokuſę álbo cudo iákieś [...] wyćiągnęli. StryjKron 351, A6, 125, 156, 547, 557; CzechEp 114, 138, 277, 374, 375 [2 r.] (8); KochMRot B4v, C2v; WerKaz 284, 296; PAN BOG pierwſzą przycżyną/ á tyś drugą byłá: Ten zgotował Mátkę mnie/ tyś w cnoćie ćwicżyła. WisznTr 3; ArtKanc A16; ActReg 127, 172; Secundus – Wtori, drugi. Calep 961a, 974b, 975b; GostGosp 40, 102; GrochKal 26; STANISLAWA ORZECHOWSKIEGO Do Kró: Iego M. Zygmuntá I o Woynie Tureckiéy RZECZ DRVGA. OrzJan 72; LatHar 25 marg, 80, 736; RybGęśli A4; WujNT Matth 21/30, Mar 12/4, Luc 14/19, 16/7, 18 (24); WysKaz 3, 29; Gdźieby ſie tráfiło dwoie ii/ weſpół, iáko w tym ſłowie, piie, biie, etć. tám iuż piérwſzè/ i/ właſna vokaliſz, á drugié iuż conſonans. JanNKar E4v, E4v; DRVGIE KSIĘGI PRAW KORONNYCH. SarnStat 167; A ieſli ná piérwſzym roku nie ſtánie/ będźie pozwan wtórym pozwem: á Rok ná piérwſzym/ tákże ná drugim pozwie ma mu bydź náznáczón SarnStat 409; Sará drugim ſtopniem odſtępuie od ſczepu: á przetóż Abráámowi w drugim ſtopniu byłá krewna. SarnStat 601; Z ſtrony drugiego przykazánia wtorey Tablice Dekálogu SarnStat 603; ROki Ziemſkié Podláſkiégo Woiewodztwá w Drohyczynie w piérwſzy Poniedźiáłek po ś. Michále. Drugié názáiutrz po Nowym lećie. Trzećié w przewodny Poniedźiáłek. SarnStat 741; ták iż kto piérwéy ſpráwę począł/ piérwéy niech będźie miánowan y odpráwion: á ták iny potym/ to ieſt/ kto po nim ſpráwę począł ná drugim mieyſcu SarnStat 784; ná drugiéy iednák [...] aediciiéy popráwić ſie wſzyſtko łácno może. SarnStat 1305, *5v, 113, 147, 166, 244 (65); GrabPospR M2v [2 r.]; KmitaSpit B2; PowodPr 54; Pobożność y męſtwo Iágiełłá Włádzyſłáwá y drugiego tegoż imieniá ſyná iego SkarKaz )(4, 2b, 5b, 117b, 276a, 485a (9); Pierwſza liczba kártę, druga wierſz znáczy. CiekPotr 91; CzahTr E2; SkarKazSej 678a, 678b, 689a, 707b; Nie ſpodźieway ſię pierwſzych áni drugich wići: Nie zwieſz gdy ćię okrutność Poháńſka záchwyći. KlonWor 31.

drugi od czego (2): Ná drugi rok od wyścia z Egiptu [...] wnieſli Arkę do domu Bożego BielKron 35v; KuczbKat 275.

drugi po kim, po czym (3): Ewányelia ná drugą niedzielę po ſwiętey Troycy RejPos 161; Karánie więtſze ná drugiego mężoboycę po Kaimie. SkarKaz 314b marg, 314b.

drugi przed czym (1): kazdemv ſznych bandzye vkazan drugy albo trzeczy dzyen przed bithwa MetrKor 26/62v.

drugi za kim, za czym (3): A cżiy koń napirwey przybieży/ ten bierze pirwſzy klenot/ drugi zá nim bierze drugi klenot/ tákże y do dálſzych. RejZwierc 129v; BielSpr 28; KlonFlis G.

W połączeniu z imionami władców (13): RejZwierz 38, aav; Karolus drugi wybran. BielKron 303 marg; Grákus gdy vmarł zoſtáwił po ſobie dwu ſynu Lechá á Grákuſá drugiego BielKron 340v, 8v, 127, 152, 152v, 169v (11).

W połączeniach szeregowych oznaczających serię, wielość, wielokrotność (3): Yeden/ drugi/ trzeći przyleći/ wita go/ witay brácye Ruráłá GliczKsiąż H7v; GórnDworz L4v; On go záſię drugi raz y ſiodmi poſyłał HistHel C2v. Cf Szeregi.

Przysłowia: Nałog ieſt drugie przyrodzenie GlabGad K6v; RejWiz 89 marg, Cc7v; Abowiem nałog/ iáko okazáły on w náuce y cnoćie Doktor/ Auguſtyn S. nápiſał (lib: 6 de Muſicá.) Ieſt druga náturá LatHar 1 [ogółem 4 r.].

GliczKsiąż D8v; Abowiem zwycżay káżdy ſtoi/ powiedáią/ zá drugie przyrodzenie. RejZwierc 113; zwycżay drugi zakon RejZwierc 268v; RejPosWstaw [412]v.

Wyrażenia: »drugi raz, drugie raz, drugą raz, po drugi raz, drugim razem« = po wtóre; secundo, iterum Mącz, Cn; denuo, item, rursus Mącz; bis, vice alia PolAnt; deinceps, iterato Cn (224 : 12 : 13 : 8 : 5): Mądryć gdy z śidłá wynidzie/ Po drugi ras wnie nie przyydzie: Lepiey ſie po tym oſtrzega BierEz K3, H3v, O; poſſedl ku Galileij / obietzuiątz tam ſie ijm drugi raz vkázatz OpecŻyw 171, 63, 63v, 65 [2 r.], 116v; OpecŻywSandR nlb 3; PatKaz III 123v; HistJóz C4v; MetrKor 46/118; ſtłucż że thy rzecży ſpołem á wley knim oliwy/ á ieſzcże drugi raz przetłuc FalZioł I 32d, III 36a, V [1]v, 5, 40v, 75v (7); á ktożby tego napierwey ſłyſzeć nie chciał aby mu drugie raz niepowiadano. BielŻyw 27; RejRozm 399; LibLeg 9/52v, 10/67v, 11/33, 63v, 89; RejPs 35, 177; RejKup 16, n4; MurzHist O4; MurzNT 13v; Diar 60; Złodźiey ieſli ma być drugą raz męczon gdy po męce vczynku przy GroicPorz oo4, nv, ov, ii3; KrowObr 125, 182v; RejWiz 59; SYnu zgrzeſzyłeſli nie powtarzay drugi raz: ále y zá pierwſze proś ábyć były odpuſſcżone. Leop Eccli 21/1, 1.Mach 8/32; Albo tedy drugi raz ſię tám z nowu krzći/ ieſli náſz krzeſt gániſz: álbo gánić go przeſtań OrzList b; UstPraw E4, F; LeszczRzecz A5; RejZwierz 30v, 101v; BibRadz Gen 43/10, Ioz 6/14, 3.Reg 19/7; ſzedł záſię do Iordaná/ vderzył w wodę/ niechćiáłá ſie rosſtępić/ y rzekł: Gdzye ieſt Bog Heliaſzow? vderzył drugi raz/ rosſtąpiłá ſie wodá/ y przeſzedł BielKron [852]v; Złodzieiá pierwſzy raz karzą bicżem/ drugi raz tyle dwá kroć/ trzeći raz rękę vtną/ cżwarty nogę/ ieſli ſie dopuſzcżáć będzie. BielKron 261; Trzy drogi cżynił do Moſkwy á káżdą raz inſzą drogą: Pierwſzy raz (piſze) ieźdźił ná wielki Nowogrod/ drugi raz ná Smoleńſko/ potym ná Oberno/ Boryſow/ Kádáienow minąwſzy Smoleńſk. BielKron 436, 6, 7v, 14v, 16v, 35 (60); GrzegRóżn C4; Recudo, znowu kuyę/ Drugą ras kuyę/ Przekowawam proprie. Mącz 70d; Denuo, Adverbium, záś z nowu/ drugą ras. Mącz 82b; Iterum, adverbium, Drugą ras/ Powtore. Mącz 175d; rursus vel iterum, Záś drugi raz/ Powtóre. Mącz 273a; Repecto, Drugieras przeczoſuyę. Mącz 285d, 65c, 175d, 188b, 248c, 251d (13); OrzQuin B3v, B4; SarnUzn D3v, D4, F4v; SienLek 145; A Głos ten ktorym pirwey ſłyſzał z niebá zásię drugi raz záwołał do mnie RejAp 87, 87v, 88, 96, 155 (8); GórnDworz K5, R4; Przetóż ieſli záraz nie wyrozumiéſz czego/ wyrozumiéſz drugim rázem/ álbo trzećim/ według dowćipu. GrzepGeom B4, B4 [2 r.]; Wſtań moy miły młodzyeńcże/ á iuż ſie po drugi raz ſtrzeż vpadku tákiego. RejPos 223v, 54, 101v, 164, 182v, 238v, Ooov; BiałKat 98v, 251; KuczbKat 245; kiedy czo nieſzcżęſnego przypádnie/ tho z nowu drugi raz fráſowáć ſie muśi/ ále iuż pewniey niż pirwey. RejZwierc 85v, 34, 37v, 41; RejPosWstaw [213]; BudBib Nah 1/9; HistHel C3; Maſz iáſne świádeſtwo Bogá oycá/ ktorego cżáſu krſtu Chryſtuſá Páná raz/ á drugieraz ná gorze/ gdy śię przemienił. Był ſłyſzan głos BiałKaz G3; BudNT c2v; CzechRozm 16v; SkarJedn 88, 98; tégo krochmalu [...] ná Nérki przyłożyć/ y wyſchnieli to/ drugi raz powtórzyć. Oczko 32, 9v, 31v; nie cżyń tego/ powiáda/ drugi raz/ corko/ ábyś od cżártá ſkuſzona nie byłá. SkarŻyw 192, 14, 21, 28, 57, 68 (47); Y ná on cżás to ſpominał Gdy ſię ná gorze odmieniał I záś ono drugim rázem Gdy ſzedł do Ieruzálem. MWilkHist H2; StryjKron 36 marg, 210, 370 marg, 467 marg, 597; KochFr 51, 124 [2 r.]; KochBr 151; Zeby záś iáko z martwych nie powſtáli/ A drugi raz ſie z nowu nie potkáli. KochSz B4; PudłFr 34, 38; przez te 9 niedziel iako odiachał P. Marszałek iedno raz wNiepołomicach był adrugy raz w Collegium ActReg 157, 170, 183; Bigamus — Ten ktori drugirazſie ożenieł. Calep 131a; GostGosp 10, 74, 158; LatHar 275, 539, [541], 692, 710, 728; WujNT 762 marg, 773, Hebr 9/28; SarnStat 471, 668, 1213 [2 r.], 1272, 1278; GrabPospR L3v; KlonKr A4, D3v; SkarKaz 158a, 486a; VotSzl Ev; CzahTr K4; GosłCast 14, 58; KlonWor 21; ZbylPrzyg B4v.

»i po drugi raz« [w funkcji wzmacniającej] = tak, zaiste (5): SMiłuy ſie y po drugi raz ſmiłuy ſie nádemną moy panie [Miserere mei Deus, miserere mei Vulg Ps 56/1] RejPs 84; A będą nárzekáć nád nim wſzyſcy narodowie ziemie y podrugi raz Amen. [et plangent se super eum omnes tribus terrae. Etiam. Amen Vulg Apoc 1/7; y nárzekáć będą nád nim wſzytkie pokolenia źiemie: Ták/ Amen. WujNT] RejAp 7v; RejPos 291v; NIémáſz/ y po drugi raz niémáſz wątpliwości/ Zeby cnotá miáłá być kiedy bez zazdrośći KochPieś 44; Niemáſz y po drugi raz niemáſz nic głupſzego. CiekPotr 15.

Szeregi: »jeden i (albo, ani) drugi« [w tym: z elipsą „jeden” (6)] = kilka, parę, to i owo (21): I przetóſz pán káże ráczyi krzywdę podiąc trzebali i drugą MurzNT 21; RejZwierz 142v; ktore gdyż w inſzych rzecżach mgle ſą/ á wſzakoſz w iedney albo w drugiey rzecży doſtatecżne bywaią. KwiatKsiąż K2v; Mącz 290d; iáko roſkazał v Márká s. Możeſz ták wyłożyć iedno y drugie mieyſce SarnUzn Fv; RejAp 120; rzecż pewna/ iż tá/ y druga cnotá/ iáſnieyſza ſie w nim pokaże GórnDworz I5v; Wyidzie dzień/ y drugi/ y trzeći/ wyidzie thydźień / y drugi/ mieſiącz/ kilká/ áż rok GórnDworz R2, M2v; WujJud 36v; doſyć będzie/ gdyć iedno y drugie przypomnię: á inſze tylko namienię/ ábo náznácżę CzechRozm 3v, 13, 80v, 108, 138; CzechEp *3, 31, 223; Człowieká haeretyká po iednym y drugim ſtrofowániu ſię ſtrzeż WujNT Tit 3/10; PowodPr 71; Prośi ná hálbę Winá/ prośi y ná drugą KlonWor 26.

»raz i (abo) drugi« = parę razy (9): BibRadz 1.Esdr 13/20; od heretiká raz go y drugi vpomniawſzy/ vćiekáy. SkarŻyw A2; CzechEpPOrz *4v; Vchoway Boże tu prżegráney raś/ ábo drugi bitwy GórnRozm L3v, F4v; KochProp 10; KołakCath Cv; ponieważ y do Theſſáloniki/ raz y drugi [semel et bis] poſyłáliśćie mi ná potrzeby. WujNT Philip 4/16, 1.Thess 2/18.

»raz, (i) drugi (raz) (i) trzeci« = kilkakrotnie (2): UstPraw I2v; powthorzy raz/ y drugi y trzeći/ oney ſwey prośby GórnDworz O4.

»drugi raz i trzeci raz; drugi raz i trzeci; drugi i trzeci raz« = kilkakrotnie (4 : 4 : 2): GroicPorz q2; wárzą ten ſok w nacżyniu pierwym y odſzymuią/ drugi raz wárzą y trzeći raz/ będzie co daley to cudnieyſzy BielKron 276v, 250, 345; á drugi raz y trzeći/ álbo coć ſye będźie widźiáło/ tak vczyniſz. SienLek 15v; BiałKat 133v; HistHel Cv; to go ty ſpytaſz/ kędy idźieſz/ á on powié/ że ná przechadzkę Pánie. Páthrz że go záśie y drugi y trzeci raz/ á ón tám wſzyſtko odnośi Ryby chowáć. Strum I; SkarŻyw 454; GostGospSieb x2v.

»drugi i trzeci« (22): GroicPorz q2; kazáł kſobie przyść ſynom ktorych miał dwánaśćie/ podał ſtárſzemu ſnopek ſtrzał áby złamał/ niemogł tego dokázáć/ podał drugiemu y trzećiemu wſzyſcy nie mogli złámać. BielKron 438v, 66, 352v; SienLek 61; GórnDworz R2, R7v; HistRzym 7; Gdy wedle zwycżáiu poſtáwił Izai pirworodnego ſyná ſwoiego/ powiedział duch Páńſki Prorokowi/ iż nie to ieſt: poſtáwił drugiego y trzeciego/ áż do wſzytkich. RejPos 56v, 276; BielSpr 9v, 63, 67v; Kiedy ſye iuż oná Izbicá náwieźie dobrze z wierzchnimi Trąmy/ tedy drugą/ tákże y trzećią/ ilé ichbędźie potrzebá. Strum M2v, G3v; CzechRozm 248; Dziś to moie/ á iutro będzie w inſzym domu/ A Potym ieſzcże w inſzym/ y w drugim/ y w trzećim KochDryas A3; WerGośc 246; á czáſem ſię to/ y ná drugiem/ y ná trzećiem y dáłey Seymie nie dokona. GórnRozm Iv; GostGospSieb x3; Phil P4; Záwieſzę go ná onym wyſokim ślemieniu: [...] karzże ſię y drugi/ y trzeći. KlonWor 39.

»(jeden), drugi, (trzeci), dziesiąty« = wielu (4): KromRozm I M4; á tym cżáſem zábije záś y drugiego/ y trżećiego/ y dźieśiątego/ á może ták długo bić/ że go y ſámego zábiją. GórnRozm Cv, C3v; SkarKazSej 704a.

Wyrażenie przyimkowe: »po drugie« (19): Zaſz ná pierwym niemaſz doſyć/ Po drugieć ſie nie dam ſchytrzyć. BierEz Q2v, K3; tich krol yego M. nyekazal nygdzyey chowacz wpanſtwye ſwoym y yeſcze po drugye roſkaze abi nygdzyey wCoronye nyebily przechowany LibLeg 10/122, 7/32v, 8/133, 11/48v, 50, 76v; RejJóz H3v [2 r.]; RejKup q8v; DiarDop 116; RejWiz 27; BibRadz Ose 12 arg; BielKron 182v, 205v; RejPos 117v; ArtKanc O4v; Deinceps ‒ Zas, podrugie. Calep 299a.
a. Drugi z wyżej wymienionych (112): niektorzy wziąwſzy garniecz nadziałaią w dnie dziur [...] a poſtawiwſzi na drugi garniecz iżeby tho zdziurawione dno wlazło na drugi garniec czały nie naruſzony y przykrić á zakopać w ziemię FalZioł II ld; KłosAlg G4; LibLeg 11/135v; Ty Głownieyſſe przeczcżi rzeczj A ty drobne miey napeczi A ſnać będże otych doſyć Nietrzeba tych Drugych wznoſyć RejKup aa4; KromRozm II nv, r2; Diar 40, 42; OrzRozm K; BielKron 466v; GórnDworz D4, F5v, L5v; RejPos 47v, 84v, 174v, 215; Pomożeſz komu złodzieiá vłápić/ to iuż owemu dobre czo go vłápił/ ále owemu drugiemu Pánu bárzo nieſmácżne kiedy z gáłęźi będzie południá wyglądał. RejZwierc 95v, 142, 154v; StryjWjaz B3; CzechEp 172; BielSen 10; Bo też ty maſz część we złym y w dobrym. (–) Támtę część puſzczam tobie przzed [!] ſobą: á ty mnie Ową drugą puść w dobym [!]. CiekPotr 80.

Połączenia: »jeden ... drugi« (70): HistJóz A4v; Smiechu wielkiego nie miłuy ani ſłow ſrogich kſobie przypuſzcżay, bo iedno zaiſte błazenſtwo á drugi pirchliwoſć znamionuie. BielŻyw 43, 90; GlabGad G4; RejPs 109; LudWieś B3v; Diar 71; Lepſza ieſt poſłuſzność niż ofiárá/ Acż ſie nam oboye dzyerżeć godzi/ Wſzákże iedno nád drugye przechodzi BielKom G2v; Iáko dwye ſwiátłości ſłońce y mieſiąc/ iednę dnyowi á drugą noczy przełożyć racżił LubPs dd5 marg; RejWiz 33v, 116v; OrzRozm R; BielKron 374v, 377, 392, 428, 432; SarnUzn F4v [2 r.]; Pátrzmy ná Lwá/ ná Koniá/ ná Orłá/ iáko w ocżu iednego znáć gniew: w drugiego ocżu byſtrość: w trzeciego nádętość iákąś. GórnDworz L15, G8v, H8, I2v, Q4v, Ee3v, Ff2v; RejPosWiecz3 97; RejZwierc 28, 105, 168v, 210v; WujJud 226; WujJudConf 151v; StryjWjaz Bv; tedy dáleko więcey Elzbietá z Máryą powinowáte ſobie były/ choćiaſz iedná z nich byłá z corek Aaronowych/ á drugá z domu Dawidowego CzechRozm 154v, 225; SkarJedn 271; y vkázowáli ſobie domy/ gdzie ie cżęſto iáłmużny potykáły/ á gdzie nie: iednych wyſławiáiąc przed Bogiem/ á ná drugich ſię o nielutość vſkarżáiąc SkarŻyw 98, 206, 268, 298 [2 r.]; StryjKron 612, 622; CzechEp 216, 245 [2 r.], 246, 255, 259 [2 r.]; ReszPrz 39; PaprUp D; ActReg 101, 141; OrzJan 64; WujNT przedm 7, s. 67, 238, 331, 516, 555; PowodPr 80; Czym był rożny Melchiſedech w ſwoim kápłáńſtwie od Aaroná/ oznáymuie Apoſtoł. Bo Melchiſedech był ſtárſzy/ á drugi/ to ieſt Aaron/ był młodſzy. Ieden doſtoynieyſzy/ drugi podleyſzy. Ieden ſam bez potomſtwá/ drugi/ to ieſt Aaron/ z potomkámi y z rodzáiem náſtępuiącym. Ieden wieczne á nieodmienne miał mieć kápłáńſtwo/ á drugi docześne y odmienne. SkarKaz 156a, 549a, 611b; VotSzl Bv.

»pi(e)rwszy ... drugi« (18): MiechGlab ktv; KwiatKsiąż F3v, L3; Mącz 198d; á dayże ku dyabłu to vtile/ á vważ ſobie co to ieſt honeſtum. Gdyż cie tho pirwſze ku ohydzye ſzpethney przywieść może/ [...] A to cie drugie y ozdobić/ y wdzięcżnym á ſławnym y bogátym [...] záwżdy vcżynić może. RejZwierc 268v; WujJud 42; ModrzBaz 78v; SkarŻyw 261; CzechEp 70; ReszPrz 111; WerKaz 285; LatHar 74, 558; WujNT 16; ktora dwu náuk vcży: Declina á malo et fac bonum. Strzeż ſię złego/ á cżyń dobrze. O pierwſzey mowi: Iż Timor Domini declinatur a malo. Boiaźń Boża cżyni ſchrániáć ſię złęgo [!]. Y ono: Timor domini expellit peccatum. Boiaźń Boża wypądza grzech. O drugiey záśię. Qui timet Deum faciet bona. Kto ſię boi Paná Bogá/ będźie cżynił dobrze. WysKaz 4; SarnStat 773; SkarKaz 315a; CiekPotr 35.

A. Przy wyliczaniu elementów dowolnie uporządkowanych przez mówiącego (1178): BierRaj 17v, 20v, 21v; A iednoż mu trzey zoſtáli: Grámmátyk y drugi śpiewak/ Ezop z nimi trzeći nieborak. BierEz Bv; OpecŻyw kt [3 r.], 161v, 171, 172, 177; OpecŻywSandR nlb 5v [3 r.], 6; PatKaz II 51 v; PatKaz III 94, 124v; ZapWar 1531 nr 2433, 1553 nr 2685; Droga przeſz Lwow Do Wlodimira [...] Druga droga przeſz Belz do wlodimira MetrKor 57/119 [idem 59/279v], 57/115v, 59/273, 279v; TarDuch D6v, E4; Oman ieſt dwoiaki ogrodny/ drugi polny FalZioł I 44c; PIaſek w vrinie ieſt troiaki/ cżyrwony iako czegła. Drugi biały. Trzeci ciemny. FalZioł V 10v, +2v, [*7]v, [*8]v, I 37d, 38a (23); GlabGad D; MiechGlab 25, 28, 49, 71; Item wzyely nyepada y zone ſamoſyodme ſini Mychna Hanyka, dzyewka Motra, a druga solotcha. trzeczia Orynya. a czwarta Marka. LibLeg 11/101v, 11/47v, 94v, 101, 101v, 108 (9); HistAlHUng A2v; MurzHist A2v; Diar 94; Drudzy záſię zá tymiſz ſtoyąc ſtą ſie przycżyną wyrywáyą/ iż [...] Druga przycżyná táka ich yeſt. GliczKsiąż I6v, Mv, M4 [2 r.]; Nadobne przypodobnyenye miłośći ſpołecżney ku wonnośći máśći drogyey. III. Drugye podobieńſtwo/ iż iáko roſá niebyeſka/ thák Pan bog ſpuśći ſwe błogoſłáwieńſtwo LubPs dd3 marg, A5v, D4 marg, G2v marg, G3v marg, H3v marg (10); KrowObr 94 marg, 142 marg, 206 marg, Rr2v [2 r.]; RejWiz 76v, 166; Leop ZZ; RejZwierz 49, 116; Dzban miedziani wielki do pomywania ſrebra Dzban drugi mnieiſzi miedziani Dzban trzeczi ieſcze mnieiſzi do warzenia wodki Cinamonowey WyprKr 117, I2v, 15, 18, 30, 107 (10); W Ruſi náyduie ſie napierwey być y pánowáć tych trzey bráćiey/ to ieſt/ Kiy/ Szćiek/ Koreẃ/ [...] Kiy záłożył miáſto y zamek nad rzeką Dnieprem/ á przezwał od ſwego imieniá Kijow [...] Drugi brát Szćiek záłożył zamek niedáleko Kijewá/ takież ij nazwał od ſwego imieniá Szćiekáwicá. Koreẃ trzeći bráth záłożył zamek Korewicę. BielKron 343v, 82v, 139 [2 r.], 190, 260, 275v (16); KwiatKsiąż P4v; SarnUzn C6; SienLek 32, 46v, 62, 146v, 162 (9); RejAp 117v, 148v; Co rozumiecie W. M. w iákim mógł bywáć ſtráchu on Clearch Tyran/ [...] gdyż (iáko o nim piſzą) áż w zámknioney ſkrzyni iáko wąż w iámie legał. Abo y on drugi Ariſtodemus ná imię/ ktory z właſnego łożá vcżynił był ſobie turmę GórnDworz Gg6v, P3v; klin niéktóry ieſt/ co ma kąt ieden proſty: bo dwu proſtych nie może mieć. Drugi ieſt/ co ma kąt ieden tępy: ábowiém drugiégo tępégo nigdy mieć nie może. A trzeći ieſt/ co wſzytki trzy kąty ma kóńczáté. GrzepGeom Dv, Dv, D2; Przykład że niemamy żonam wierzyć áni táiemnic obiáwiáć [...] Drugi przykład że niemamy żonam żadnych táiemnic wierzyć. HistRzym 72, 5v, 103v; (marg) Náuká iáko ſie obácżyć (‒) (marg) Druga náuká ná vznánie. (‒) RejPos 116v, Bv, 7v, 14v, 49v marg, 53 marg (16); BiałKat 198v; KuczbKat 220, 280, 360 [2 r.]; (marg) Dwá ſtráchy o prawdę. (—) A tu pilnie pátrz iáki tho ieſt poſtrách [...] Pátrzayże drugiego przeſtráchu RejZwierc 41v, B2v, 163v [2 r.]; BielSpr 18; RejPosWstaw [1102]v; MycPrz I A3v; BiałKaz B2v; BudNT b7; StryjWjaz D2; CzechRozm 89v, 94v; ModrzBaz 64; SkarJedn 64, 399; Oczko 33v; SkarŻyw 101, 252, 496; MWilkHist G4v; przydawſzy mu dla porády y woienney ſpráwy/ Mężow y Paniąt przednieyſzych/ z Herbu Kolumnow Grumpia álbo Strumpia/ Drugiego z Vrſynow imięniem Eixiſſá/ Trzeciego z Herbu Rożey Grawzá. StryjKron 265, 462; CzechEp 171, 199; My z tákowego poſtępku Grzegorzowego/ to vważáć mamy/ iż [...] tey zwierzchnośći Biſkupá Rzymſkiego/ [...] nie było [...] Drugą rzecż obacżyć mamy/ iż nie Chriſtus pan/ [...] tákowey zwierzchnośći zoſtáwił NiemObr 61, 102, 138; KochFr 27, 122; PudłFr 61; BielRozm 20; GórnRozm E2v marg; Phil Q2; Modlitwá pokutuiącego/ od S. Ephremá Dyákoná złożona. [...] Druga/ W. Ianowi Káſſyanowi przypiſána. [...]Trzećia/ W. Ianá Lánſpergiuſzá/ po wielkiey cżęśći. LatHar 141, 17, 19, 32, 41, 48 (30); WujNT przedm 2, 25, s. 521; WysKaz 20; SarnStat 48, 74, 78, 94, 109 (22); PowodPr 13, 55, 75; SkarKaz 157a, 383b [2 r.], 418a, 484b, 634a; VotSzl D; CzahTr D4; GosłCast 26; SkarKazSej 669a, 692b [2 r.], 693b [2 r.], 701a, 706b marg; SzarzRyt C4v.

Połączenie: »jeden ... drugi« = unus ... alter Modrz, JanStat, Vulg, PolAnt; unus ... unus JanStat, Vulg, PolAnt; unus ... alius JanStat, Vulg; alter ... alter Mącz; unus ... secundus PolAnt; alius ... alius Modrz (669): any gemv zadal pyaczi ran yedney krphvawey wczolo a drwghha [!] wlicze trzecziey wssyya a czwartha y pyatha wdlony rąky lyevey shyne ZapWar 1545 nr 2629, 1504 nr 1961, 1505 nr 2002, 1509 nr 2068, 1512 nr 1902 [2 r.], 1513 nr 2094 (33); BierEz I4v [2 r.], Mv, M3v; OpecŻyw 136; PatKaz I 3v; PatKaz III 94v; potym ieſzcże k temu wziąć iednę vnciją mirri tłucżoney, drugą vnciją kadzidła/ trzecią vncią maſtiki/ cżwartą vnciją tucie preparate FalZioł V 107, I 5e, 8b, 9d, 14b, 19d (59); BielŻyw 31, 47, 50, 54, 81 (7); Cżemu ſpanie po obiedzie więcey gaba tego ktory ſie vcży [...] Odpo. Iedna przycżyná tego iuż ieſt namieniona dla dimow ſurowych w głowę wſtępniącich [!] Druga przycżyná ieſt y gdy ſiła duſzna pocżnie praczować tedy ſiła przyrodzona ma pokoy takież zaſię. GlabGad K5, A4v, B4, C, C4v, Dv (15); MiechGlab ktv, s. 1 [2 r.], 5; KłosAlg G3, G3v [3 r.], G4 [3 r.], G4v; dvv rzeczi zanda Iedney zebi iego k. m. onego za ſina przyanl Drugiei iſſbi iego bronil moczą i pomoczą ſwoyą. LibLeg 6/55, 11/155, 157; ktorego zakonu trzy ſą częſci. Iedna. Trzymay ſie dobrego, a wiaruy ſie złego. Druga, Czo tobie miło czyn drugiemu [...] Trzecia. Zadna dobra rzecz niepoydzie bez zapłaty WróbŻołt B7, Bv, H3; trzi konye vkradli yednego ſzywego, drugiego gnyadego Trzecziego nyepamyątha yaky bill. LibMal 1547/131v, 1543/69v, 70 [2 r.], 1544/84, 86v, 87 (30); SeklKat V4; HistAl F8, K8, L4; MurzNT 93v, 108v, Luc 18/10; KromRozm II o3v; KromRozm III F6v, Iv [2 r.]; A iż to powiedają, że nikogo nie mianujemy, ja jeden mianuję kościoł pinczowski, ktory jest spustoszon [...] drugi pełczyński, trzeci krcieciński i inych niemało, ktore są złupione. Diar 58; Zás ſynowye tego kápłaná yeden Hophnius á drugi Finees gdy byli bárzo zuchwáli y roſputni [!]/ kożdy im łáyał GliczKsiąż F7, C6v; GroicPorz g4, p3v,p4, s, t (10); KrowObr 81, 137, 182v, 184, 197 (9); Abowiem káżda miłość ná cżworo ſie dzyeli/ A nie wádzi bychmy też y o tym wiedzyeli. Iedná idzye s pochlebſtwá/ á druga s pożytku/ Trzecia záſię iuż bywa s ſzalonego zbytku. A cżwarta s cnoty s prawdy RejWiz 41v, 26, 27, 37, 126v; Trzy brony od Pułnocy/ Iedná broná Ruben/ drugá broná Iudá/ trzećia broná Lewi [porta Ruben una, porta Iuda una, porta Levi una]. Leop Ez 48/31, Num 11/26, 2.Reg 12/1, 3.Reg 7/16, Zach 11/7, Luc 7/41; UstPraw G2v [2 r.], H3; Dwá Biſkupi/ chytry á głupi. BYIi w Polſzcże poſpołu rázem dwá Biſkupi/ Ieden chytry á drugi y z wiecżorá głupi. RejFig Ddv; RejZwierz 60, 60v, 82; WyprKr 22, 23v, 61v, 90, 108v (7); BibRadz Gen 2/13, 4/19, Ex 1/15, k. I 2d marg, 7c marg (18); OrzRozm A3v, F2v, G3v, G4, Iv, V3; Dzielą też Hiſzpánią ná pięćioro kroleſtwo/ drudzy ná ſiedmioro. Iedno kroleſtwo Káſtelle/ Drugie Arágońſkie/ Portugálſkie/ Nawáre y Gránate/ Y ty wyſpy ná wielkim mo rzu BielKron 278; A w tym poſłowie przyiecháli do Alfonſá/ ieden Krolá Narſynge/ drugi Krolá Gámbaie/ trzeći Krolá Grozape BielKron 448v, A5v, 2, 3v [3 r.], 13, 20 (83); GrzegRóżn B2, B3, B3v, B4 [2 r.], C2v (9); KwiatKsiąż F2, G, K2v; Fuerunt autem quatuor Labyrynthi, Yeden w Egypćie. Drugi w Krećie Trzeći w Lemnie/ Czwarty we Włoſzech. Mącz 181a, 38b, 58b, 60d, 76a, 91b (11); OrzQuin E3v; Prot D4v; SarnUzn Bv, B2, C6, D5v, E3 (7); Známioná też ſą iedny lekſze/ drugie ćięſzſze/ á trzećie śmiertelne. SienLek 22, 91v, 126v, 130v, V; RejAp CC3, 24v, 56v, 102, 112 (11); s tey iedney rzecży/ iż wdowá żebraká nie odpráwiłá/ trzy powieśći vroſły/ iedná ze ſtatecżną przygáną: druga s pomierną chwałą: trzecia z żárthem vſzcżypliwym. GórnDworz O4v, C6v, L8v, N5, N8, O4v (14); Triangulus tedy álbo Klin/ nie káżdy ieſt iednáki. Abowiém ieden ieſt co ma wſzytki trzy ſtrony równé: á táki zową po Grécku Hiſopleuros. Drugi ieſt/ co dwie ſtronie tylko ma równé: á ten zową Hiſoskeles. A trzeći ieſt/ co wſzytki trzy ſtrony ma nie równé: á zową ij Skalenos. GrzepGeom Dv, Cv, C2, C3, D3, Ev (12); HistRzym 16, 73, 76v, 84; Pátrzayże przecż thu Pan zá ták málucżkiemi ſłowy tych obudwu pocieſzyć racżył. Iedná przycżyná/ áby był okazal [!] prętkie miłoſierdzie ſwoie. Druga/ áby był okazał możność Boſtwá ſwoiego RejPos 46v, 4, 19v, 39, 44v, 45v (21); GrzegŚm 21, 56; KuczbKat 10, 100, 320, 410; A ktemu woła ná iednego nie kradń/ ná drugiego nie zábijay/ ná trzeciego cudzego nie pożąday/ áż thák y do inſzych. RejZwierc 5v, 50, 85v, 89, 113v, 162 (10); BielSpr 49v, 50v [2 r.]; WujJud 92v, 178v, 226, 257, 257v; WujJudConf 79, 191; KochList 2; RejPosWstaw [212], [1103]; BudBib Cv, 2.Reg 4/2, Dan 12/5, Zach 11/7; MycPrz II C2; Strum N3; BiałKaz B4; BudNT Luc 7/41; A nieprzyaćiele záś ći z ktorymi ſie záwżdy potykáć máią/ ſą dwoiácy: Iedni Duchowni/ á drudzy Cieleſni. Duchowny nieprzyaćiel náſz ieſt Szátan [...] Cieleſni záś nieprzyaćiele ſą dwoiácy: iedni ſą domowi: drudzy ſą poſtronni. Domowi ſą/ náſze właſne ćiáło/ grzech w cżłonkách náſzych będący CzechRozm 240v, 6v, 7v, 13, 36v, 74v (19); Dwoiákim ſpoſobem v nas bywa woyná: ieden/ gdy ſamá śláchtá poſpolitym ruſzeniem ná woynę iedźie: drugi/ gdy żołnierze zá pieniądze náięći woynę ſłużą. ModrzBaz 119; Niechby byli trzey/ ktorziby tego ſkárbu ſtrzegli/ ieden z wielkiey Polſki/ drugi z máłey/ á trzeći od Krolá ná to poſtánowiony. ModrzBaz 123v, 70v, 76v, 84; SkarJedn A 6v, 43, 57 [2 r.], 58 [2 r.], 93 (9); Oczko A2v, 4 [2 r.], 43v; SkarŻyw 178, 253, 268 [2 r.], 312, 353 (9); Zamek ieden nizny/ á drugi ná Kopcu wyzſzy zábudował StryjKron 81, 295, 305, 416, 442, 487; To iuż tu rzecż iedná. Pátrzaymyż drugiey CzechEp 185, 33, 69, 127, 139, 184 (15); KochJez B3; NiemObr 101, 104, 125, 142; KochFr 114; Bo dobrá/ ná trzy częśći mądrzy roſpiſuią/ Iedné w vmyſle/ drugie w ćiele vkázuią: Trzećie z ſtrony przychodzą/ co ſczęśćiém zowiemy KochDz 105; KochSz A2; ReszPrz 78, 110; w tey prżyśiędze/ dwie tylko rżeczy ſą/ [...] to ieſt/ Secundum jus ſcriptum iedná/ á druga Secundum partium controuerſias GórnRozm G; PaprUp B4, I3v; Baczemy to ze są dwie naitrudnieysze rzeczy. Iedna iako począc. Druga quibus modys ActReg 185, 3v, 4, 5, 7, 8 (11); Calep 817a; GostGosp 130; LatHar 7, 128, 188, 218, 247 (11); KołakSzczęśl Cv; WujNT przedm 1, 23, s. 4, 16 marg, 21 (23); WysKaz 20, 31, 33, 43; JanNKar C3, C4 [4 r.], E3, E4, F2; JanNKarKoch F, Fv, F2; POnieważ młyny náſzé przy Poznániu/ ieden za Czarnémi Mnichámi/ drugi zá bramą Wrocłáwſką leżącé [...] ad ruinam przyſzły. SarnStat 975, 44, 48, 102, 131, 149 (23); KmitaSpit Cv; PowodPr 13, 43, 49, 54, 55 (8); SkarKaz kt, 156b, 310b, 311a, 312b (11); CzahTr D3, D4, E2v; GosłCast 31; SkarKazSej 664b, 669b, 706a, 706b; KlonFlis A2v, Fv, F2, Gv; Niechay wie że kilá ſekt przeważnych złodźieiow. Iedni ſą SWIETOKRAYCY: Drudzy Pſzcżołołupcy: Trzeći Simoniacy ábo świętokupcy: Cżwarći Ambitioſi kupuią vrzędy/ [...] Piąty rodzay miece ſię ná Rzecż poſpolitą/ [...] Szoſty/ niſzcży poddáne [...] Siodma Sektá tych ludźi ieſt Abigeatus: Oſma ieſzcże ſproſnieyſza ſpráwá Plagiatus. Ná oſtátek złodźieyſtwo zgołá proſtym zową. KlonWor 9.

»napi(e)rwej ... drugi« (16): BielŻyw 23; BielKron 4, 9v, 34; Przetożem iemu wźiął złotą brodę prze dwoię przycżynę. Napierwey iże by rowny był iego oycu/ áby ſie nád iego niepodnośił z brody. Druga przycżyná ieſt żebych przez włoſy iego wſpomogł ſwey łyſey głowie HistRzym 3; Napirwey powiáda/ iż będzye złamano iárzmo cięſzkośći ich [...] Drugą nam też tu á wielką pociechę tenże Prorok opowieda/ ktora ſie miáłá zyáwić przy tym to ſwiętym národzeniu tego náſzego Páná [...] Trzecią [...] pociechę [...] opowieda RejPos 15v, 18v, 71v, 130, 337; RejPosWiecz3 98; BielSat M4v; á cożći ſie sſtánie? Ato to napirwey/ iż będzieſz w wielkiey ſławie [...] Coż ieſzcże drugiego? Vżywieſz ſobie onego wdzięcżnego [...] żywotá ſwoiego. RejZwierc 127; NiemObr 144; NApierwey pilnie bácżmy co ieſt Małżeńſtwo: [...] Drugą rzecż weźmiemy y obacżymy/ ku ktoremu końcu ten ſtan Swięty y Sákráment Pan Bog poſtánowić racżył WerKaz 285; BielSjem 35.

»naprzod ... drugi (raz); przodkiem ... drugi« (49 : 3): BierEz B3v; FalZioł V 15, 31v, 66v; Ieſt tho dla dwu rzecżi, Naprzod dla ſłuchu [...] Druga przycżyna aby ſie vſzima mozg cżyſcił GlabGad C; MiechGlab 70; LibLeg 10/120v, 11/95; GliczKsiąż L5v; LubPs ee3; POzew [...] opiſuią być pięćioráki. Naprzod vſtny álbo ſłowny [...] Drugi ieſth liſtowny/ [...] Trzeći pozew bywa ná kſtałth Mándatu [...] Czwarty pozew bywa przes przywołánie/ [...] Piąty pozew ieſt kiedy Perſonę imuią GroicPorz pv, o3v, hh2; tzemu Pan tákowe krzyże tu ná wierne y wybrane ſwoie dopuſztza? powiem. Przodkiem/ áby wierni ználi y tzuli/ iáko ſie Bog bárzo gniewá [...] Druga przytzyná: áby ſie wierni y wybrani Boży/ ſtáli podobni/ obrázowi Syná Bożego. Trzećia/ áby był znák miłośći Bożey KrowObr 238v; BielKron 305v; RejPos 34v, 41, 190; (marg) Co zá kreſy ma ſobie cżłowiek pokutuiący zámierzáć. (‒) A to naprzod ſobie przekłáda/ áby grzech zgłádźił/ y wſzyſtkę zmázę y winę z duſze ſwey otárł. Drugi kres ieſt/ áby zá popełnione grzechy doſyć vczynił KuczbKat 195, 205; WujJud 221, 237v; to lepak dla dwu prżycżyn przypomnieciem muſiał. Naprzod aby ći náſzy [...] Brżeſcy tłumácże/ tego ſwego prżekłádv poprawili/ á druga/ [...] aby ſię ci moi ſprzeciwnicy [...] obaczyli. BudBib C3; BudNT b3, b3v, d. Ff6, Ff8v; CzechRozm 17v, 225v; SkarJedn 21; StryjKron A6, 707; WerKaz 280, 281; Dziwowali się ludzie tym rzecząm wPanu Kanclerzu naprzod ze chwalił supra modum Maximiliana [...] Druga ze wiosł wiecznie exsuo iudicio a nie Regio Trzecia ze nimis familiariter obchodził się zwiezniami Polskiemi ActReg 82, 4v, 6, 148, 161; Trzebá tedj dwu rzeczy w téy mierze. Naprzód ábyś ták dawał/ iákobyć záwżdy doſtawáło. Druga/ ábyś tym dawał/ którzy tego ſą godni KochCn B3v; WujNT przedm 18, s. 293, 754; WysKaz 24; JanNKarKoch F4; SarnStat 657; PowodPr 6, 47, 76; SkarKaz 208a; VotSzl C2v.

»pi(e)rwszy ... drugi« = unus ... alter Modrz, JanStat; primus ... alter, primus ... secundus JanStat; unus ... secundus PolAnt (174): BierEz F; OpecŻyw 193; FalZioł I 2a, V 15, 31v; pokarm cłowiecży [!] przemienia ſie we cżtirzi wilgotnoſci. Pirwſza ieſt krew, ktora ſie cżyni z materiey ſubtilney [...] z materiey ſuchey á ciepłey cżyni ſie kolera druga wilgota, [...] Trzecia ieſt flegma, [...] Cżwarta melankolia GlabGad E2, B7v, D8, F5, Gv; Ruſkie panięta [...] Połowczom na pomocz iechali. Pierwſze kxiążę było Mſciſław Romanowicz z ſlachtą Kijowſką. Drugi Mſciſław Mſciſławowicz z ryczerſthwem Haliczkiem. Potym kxiądz Włodzimirz Kurikowicz. Kxiążęta Czermieiowſkie y kxiążętha Smolenſkie MiechGlab 3, 10, 28; KłosAlg G4v; WróbŻołt E; SeklWyzn 3v, a3; MurzNT 3v; Diar 92; GliczKsiąż N5v; Wylicżenie ſłuſznych przycżyn przecż w prawdzie wierny ma záchowan być á to pirſza iż ſie chwały Páńſkiey chce trzymáć/ druga/ áby go ſumnienie w roſpácż nie prziwiodło Trzecia/ miłoſierdzie páńſkie LubPs F4v marg, Cv marg, Gv marg, K3v marg, O6v, S6v, Z3v; GroicPorz 14v, o2v; KrowObr 28v, 64v [2 r.], 120, 156, 214; UstPraw C4v; RejZwierz 132, 134 [2 r.]; WyprKr 31v, 33, 35v; BibRadz I *4, 281a marg, Ez 10/14; OrzRozm D2, S4v; Pod piącią krolow Iozeph był w Egipcie: Pirwſzy Nefrem ktoremu ſen wykłádał. Drugi Amázys. Trzeći Chebron. Cżwarty Memfes. Piąty Memfres zá ktorego vmarł. BielKron 19; W Angliey ſą trzy ięzyki/ pierwſzy ktorym poſpolićie mowią Szkoty y Angli/ Drugi ieſt Hibernicki/ ktorym mowi lud poſpolity wSzkociey. Trzeći ieſt w Wállij/ then ieſt Brytáńſki. BielKron 277v; Ziemię Fráncuſką ták rozdzieláią ná trzy cżęśći/ Pierwſzą cżęść zową Belgiká. Druga Celtyká álbo Lugduńſka/ Trzećia Aquitáńſka. BielKron 280v, 27, 38v, 73, 139, 203 (13); OrzQuin Sv; SarnUzn G5v; SienLek V2v; Thu w tey roſpráwie zámyka ſie kilká cżłonkow wiáry náſzey Krześćiáńſkiey. Pirwſzy/ iż wierzymy iż Pan ma przyść ſędzić żywych y zmárłych. Drugi/ iż mamy z martwy wſtáć. Trzeći/ iż ieſt s ſwięthemi obcowánie náſze. A cżwarthy/ iż mamy mieć żywot wiecżny. RejAp 172, 48v, 141v, 193v marg, Ff4v; GórnDworz L4; GrzepGeom H3; HistRzym [2]; RejPos 13, 49v, 73, 116, 221; RejPos Wiecz2 94 [2 r.]; RejPos Wiecz3 97; BiałKat 171 [2 r.]; (marg) Modlitwy pożytki. (‒) Pierwſzy pożytek ten ieſt [...] iż modląc śie cżeść Pánu Bogu cżynimy [...] Drugi wielki y wdźięcżny pożytek ten ieſt/ iż od Páná Bogá prośby náſze wyſłucháne bywáią. KuczbKat 355, 40, 60, 95 [2 r.], 110, 330; Idzieſz ná przechadzkę áno rybecżki przed ocżymá twemi ſkacżą/ pirwſza roſkoſz. Każeſz chłopiętom zábrnąć/ druga roſkoſz/ zá cżęść weźmieſz grzywnę/ á drugie też do panwie/ trzecia roſkoſz RejZwierc 108v, A3v, A6, B, 79v, 89v [2 r.]; BielSpr 58v; Trzy thedy rzecży Apoſtoł ſwięthy po nas pilnie mieć chce [...] Pirwſza tedy cnotá w ktorey tu żyć mamy/ ieſt Mierność [...] Druga cnotá [...] Spráwiedliwość. [...] Trzecia cnotá [...] ieſt Pobożność RejPosWstaw [212]v, [212], [414]v, [1432] [2 r.]; MycPrz II C, C4v; Trzy przednieyſze rzecży widzę/ ktore nam tych błędow námnożyły [...] Pierwſza ieſt głupſtwo piſarzow/ Druga/ chytrość albo zdrádá Heretykow. A trzećia omylność tłumáczow. BudNT b4, b4; CzechRozm 136v; ModrzBaz 4; SkarJedn 21, 122, 263, 326, 369; SkarŻyw 260, 301; rozdzielili zagony ná czterzy woyſká/ z ktorymi do Ruśi y ná Podole wtárgnęli. Pirwſze woyſko ciągnęło do Kámieńcá Podolſkiego/ Drugie do Litáwiczá/ Trzecie do Miedzyboża/ Czwarte w Szynkowſki Powiát zagony roſpuśćiło StryjKron 752, 612, 682; NiemObr 7, 101; BielSen 10; ArtKanc A9v; iakosz temi dwiema rzeczoma dowodzi tego przedsięwziecia swego. Pierwsza ze po tym w woisku Arcyxiązecia Iego M niebył Druga swiadectwem wielkiey częsci ryczerstwa ActReg 107, 4v, 25, 47, 76, 162; Phil Fv; Dźiękowánie po ſtole. Pierwſze Kośćielne [...] Drugie S. Chryzoſtomá LatHar 59, +4, 9, 13, 58, 208 (8); WujNT przedm 9, 17, s. 30, 193, 318 (8); przeto że dwoiáką śmierć duſzy zádáie. Pierwſza ieſt kiedy iey łáſkę Bożą odeymuie/ która ieſt żywotem duſze náſzey. A drugá że ią zdáie ná wiecżną kaźń piekielną/ á tá ieſt śmierć prawdźiwa. WysKaz 15, 17; JanNKarKoch D4v, Ev [2 r.], E3, E3v, Fv (8); SarnStat 65, 68, 532, 600, 633 (8); SkarKaz 40a, 485b; VotSzl D, D4v; CzahTr L4; GosłCast 4; naydźiećie ſześć ſzkodliwych chorob [...] Pierwſza ieſt/ nieżyczliwość ludzka ku Rzeczypoſp. [...] Druga/ niezgody y roſtyrki ſąśiedzkie. Trzećia/ náruſzenie religiey Kátholickiey [...] Czwarta/ doſtoynośći Krolewſkiey y władzey oſłábienie. Piąta/ práwá nieſpráwiedliwe. Szoſta/ grzechy y złośći iáwne SkarKazSej 664b, 671, 678a; KlonFlis A4v; KlonWor ded + +2; Ze dwu przyczyn/ tę pracą tobie ofiáruię: Z pierwſzey/ żeć ſię życzliwym ſługą twoim czuię: Z drugiey/ że mi świádomy rozum w twoiey głowie ZbylPrzyg ktv.

α. W funkcji przysłówka: »druga« = po drugie; secunda PolAnt (79): PRzecż natura dała cżłowieku vſta, Odpo. Wiele ieſt temu pożitku. Ieden iż vſta ſą drzwi żołądkowe ktorimi tam ſtrawa wchodzi. Druga aby pokarm był zgotowan w vſciech ku łacznieyſzemu ſtrawieniu. Trzecia áby wiatr grubi [...] nie wchodził tak proſto GlabGad Cv; LibLeg 11/11v; KromRozm III P6v; GliczKsiąż N7v; KrowObr 145; BibRadz 2.Reg 16/19; Práwá też vſtáwił rozumowi y ſpráwie godne y ludzkie. Pirwe/ iżby Plebei/ to ieſt lud poſpolity rádę wybierał. Druga/ áby ápellácya od rády álbo Senatu ſzłá przed poſpolſtwo BielKron 105v; GrzegRóżn Dv; SarnUzn C8, E2, H3v; A mam zá to/ że to piſánie moie W. M. ſye będźie podobáć: ponieważ ieſt rzecz nowa/ á w ięzyku náſzym przedtym nieſłychána. A druga/ że ią W. M. ofyáruie ten/ ná którégo W. M. zdawná łáſkaw GrzepGeom B3v, B4; RejPos 143; BiałKat 23v; GrzegŚm 47; WujJud 127v, 128, 133, 160, 249v; Y rzekł Chuſzái do Awſzálomá/ Nie/ bo kogo obrał Iehowá/ y lud ten y káżdy mąż Izráelſki/ tego będę/ y z nim mieſzkáć będę. A druga [et secunda] á komu ia mam służyć? Aza nie przed ſynem iego? BudBib 2.Reg 16/19; pilnuy/ áby nie brano źiemie głęboko/ [...] Druga/ biorąc źiemię áby nie poczynili dołów Strum E3, K4v; CzechRozm 2v, 139v, 143v, 203, 218v; SkarŻyw 75; co tu z proroká ſam przećiwko nam przywodźi/ mowiąc: iż Antychriſt miał być Krolem. Druga/ iż miał być niewſtydliwey twarzy CzechEp 382, 128, 192, 206, 255, 329 (9); KochWr 25; ActReg 3v; GostGosp 76, 94; WysKaz 42; SarnStat 283.

Połączenia: »jedna ... druga« (5): SarnUzn C7; CzechRozm 153; CzechEp 206; odpowiedzmy ná to co tu nowowiernik záwoławſzy zárzućić nam może mowiąc: Iedná. Co ſą zacż vcżynki y ćierpienia náſze/ [...] A druga. O iákoż ſię ſtąd wielka krzywdá dźieie krwi nadrożſzey odkupićielá náſzego WysKaz 25; Nu pri nas nie wiełe [!] ále to iedná/ żeśmy wſzyſtko ſzárzy/ znamy ſię po śierśći/ á druga/ zgodá/ iedność/ miedzy námi wielka/ idźmy pri ná nie. CzahTr D3v.

»napi(e)rwej ... druga« (3): co tu w tey dziſieyſzey ſpráwie Páná ſwego obacżáć á vważáć maſz. Napirwey wielką rádość á pociechę twoię/ [...] Druga/ iż iuż beſpiecżnieyſzą wiárę w ſobie vtwirdzić możeſz/ [...] Trzecia/ [...] iż on ſie tobie obiáwi [...] Cżwarta/ obacż co cżyni wdzyęcżna krześćáńſka [!] ſwobodá: [...] Piąte mamy pomnieć/ iż Pan grzeſznikom ſie nie okázuie RejPos 113v; CzechEp 267; ActReg 9.

»naprzod ... druga; przodkiem ... druga« = primum ... deinde Modrz (25 : 1): LibLeg 10/151; LubPs D2; A nápiſałem krótko/ przodkiem áby káżdy rychléy mógł poiąć/ y łácniéy pámiętáć: á druga/ żem rády w tym vżył Sokráteſſá Philozophá GrzepGeom B2v; Lecż wy te ſłowá Ireneuſá ś. troiáko fáłſzuiećie. Naprzod że o cżterdźieśći dniách poſtu powiedaćie [...] Druga/ że mowićie/ iż tá rózność poſzłá ztąd/ że nie záchowywáli tego co im było dano z pocżątku. WujJud 194; BudBib C2; CzechRozm 114; gniewáć ſię/ álbo waśń bráć ná tego/ ktory ták rozumie/ [...] nie ieſt rzecż dobra/ áni ſámey Rzecżypoſpolitey pożytecżna. Bo naprzod [Primum]: kto inácżey rozumie/ może to być/ że lepiey rozumie niż ty. Druga [Deinde]/ choćiaby ſię y omylił [...] ono iego omylenie godnieyſze ieſt odpuſzcżenia/ niż gniewu. ModrzBaz 65; SkarJedn 251; CzechEp 277, 367, [397]; CzechEpPOrz **2v; Tenze Cieklinski Pana Hetmanow sługa napominał od Pana Hetmana Marszałka. Naprzod aby iako naskromniey laeticiam istam Krol przymował Druga aby posłał do Maximiliana kogo, ciesząc go ActReg 59, 94; WujNT 121, 184, 322, 596; WysKaz 42; kto wpada w grzéch z tych trzech ſtopniów. Naprzód Imperitia: druga Errore: trzećia Negligentia. SarnStat 1272, 1013; PowodPr 24, 45, 47, 64, 76. [Uwzględniono tu tylko te cytaty, w których formy „druga” nie da się interpretować jako przydawki z elipsą rzeczownika.]

β. W funkcji przysłówka »drugie« = po wtore (155): Tho mowi Raſis na mieſtczu przerzecżonym. Drugie, tenże Raſis piſze w tychże kxięgach. FalZioł V 57, I 43b, 49b, IV 46b, V 10, 10v [2 r.] (11); Cżemu w ſzyi ſą koſci y karki. Odpo. Aby głowa tim mocniey ſtała. Drugie aby przez ich poſrzodek zſtępował thuk ku ochładzaniu wſzytkiego ciała. GlabGad Dv, M; MiechGlab nlb 7, s. 60; LibLeg 10/62v, 63, 67, 11/44, 45v (7); LibMal 1545/103v; ZapWar 1553 nr 2685; KrowObr 29v, 33; Krol z rádámi ſwymi tę rzecż rozbierał ná obie ſtronie/ bacżąc mieyſcá ſzkodliwe w ćiągnienie/ láſy/ puſtynie: drugie iż źimá záchodźiłá BielKron 406v, 194, 206, 266, 415v [2 r.]; SarnUzn G7v; RejAp 72, 154v; HistRzym 51; A tu obácż káżdy wierny/ [...] Drugie rozmyſlay/ co to ieſt zá roſkoſz ſłucháć á pilnowáć ſłow Páńſkich/ [...] Trzecie/ ábyś tu vmiał rozeznawáć y rozmyſláć RejPos 65v; Vważayże thu ſobie káżdy wierny Páńſki [...] Drugie rozmyſlay ſobie/ iż tho ſą bárzo krotkie á nie długo trwáłe włodárſthwá á ſzáfárſtwá thwoie. [...] Trzecie ſłuchay [...] Cżwarte pomni [...] Piąte pomni RejPos 194, 11, 31, 37v, 44, 46v (36); RejZwierc 182; CzahTr A4v; A ty co? nie poruſzyſz iéy ták twárdéy ſzyie? Skoſztuy iedno/ to prośbą/ to drugié groźbámi/ Iáko możeſz ták ſie kuś GosłCast 27; SkarKazSej 692b.

Połączenia: »jedna ... drugie, jedno ... drugie« (7 : 1): BielŻyw 84; dla trzech rzecży Koncilium Papież złożył/ iedná áby odſzcżepieńſtwá były wykorzeniony/ drugie/ áby kośćiołowi pierwſza náuká byłá przywrocona/ potym áby był pokoy wewſzem krześćiańſtwie záchowan BielKron 224v, 236, 317; iáko tu wielkie rzecży [...] przepowiedáć racżył. Iedná/ iż nam obiecuie táki klenot [...] Drugye/ okazał nam drogę iáko kthemu przyść/ [...] Trzecie/ iż nam obiecuie RejPos 143v, 81v, 82; BielSpr 52v.

»napi(e)rwej ... drugie« (38): OpecŻyw 17; Napierwei duſchą swą bogv wſchechmogączemu, pannye Mary, y wſchitkim swiethim poruczil, drugie powiedzial, yz ma wolyą iechacz precz skrakowa MetrKor 59/75; FalZioł V 96; [Plato] trzy kroć do Siciliey chodził. Napirwey aby Architeſa ſłyſzał/ drugie dla proſzenia Dyoniſiuſa [...] Trzecie aby Dyogeneſa prozbą zadzierżał BielŻyw 80; GlabGad A7, B4; BielKron 196v, 414v; Pátrzayże co ten wielki cżłowiek o tym ſwiętym Pánu powieda. Napirwey powiáda iż thu miedzy wámi ieſt/ á wy go nie widzicie. Drugie/ iż po mnie ſie zyáwi/ á dawno przedemną ieſt. Trzecie iż ták wywyſzſzył ſtan iego RejPos 12v, 17, 21, 24v, 27v, 34 (29); RejPosWiecz3 96v.

»napierwsza ... drugie« (1): Przy ranach: troiaka rzecż ma być vmiana, kthore ſą barzo potrzebne. Napierwſza: ciało dobrze naprawić, Drugie: ciało moczne vcżynić. Trzecie: poznać iako ſie rana ma ku richłemu zgoieniu. FalZioł V 99v.

»naprzod ... drugie; przodkiem ... drugie« (31 : 1): gdy takiem obycżaiem będzie [uryna] zoſtawiona. Naprzod ma być iedna na ſwitaniu. A druga przed wſchodem ſlończa zoſthawiana. [...] Drugie ma być cżyſcie ſklenicza z wierzchu zatkana [...] Trzecie dłużey godziny á nawięczey dwu godzin niema ſtać FalZioł V [1], II 18b, V [1], [1]v, 77v, 80 (17); KrowObr 29; Goski *2; BibRadz I 103d marg; Tylko Turek Bálent muſiał zoſtáć przy Turcech prze wiele przycżyn/ przodkiem iż go mieli Turcy zá wielkiego mężá [...] drugie iż ſorowie [!] mowił Solimanowi [...] drugie iż miał wielki przodek miedzy pány w Węgrzech [...] drugie iż miał twárde zamki y dzierżáwy dobre BielKron 313v; RejPos 86, 154, 165, 281v; Czego tu ſześćioráko dowodzi. Naprzod z ſtrony ſtworzenia: [...] Drugie/ z ſtrony vmárłych wſkrzeſzenia y ożywienia. Trzećie/ z ſtrony wſzytkiego świátá ſądzenia. Czwarte/ iż iáko iedno ieſt Boſtwo/ ták też iedná ieſt cżeść y chwałá Oycá y Syná [...] Piąte/ z ſtrony duſz ludzkich ożywienia. Ná oſtatek/ z ſtrony wſzytkich zmárłych WujNT 323, 470, 652, 686, 804, 814, 869.

2. Następny; consequens, insecutus, sequens, ulterior Mącz; secundus Vulg, PolAnt; posterus Vulg (549): A nayeden rok szeym ma bywacz naszyemy y na ſtronye szyem naſchych podolſkych y Ruſkych Ana drugy rok naszyemy na Brzegv y naſtronye pana Woyewody Moldawskyego MetrKor 34/134, 34/134, 40/811; BierEz D3, Q3, Q4v; DRugiégo dnia/ to ieſt w ſobotę/ ſſli biſkupowie żydowſcy ku pilátowi OpecŻyw [162], 85v, 126, 126v, 167; HistJóz Bv, B2, E3; A nazajutrz albo trzeciego dnia wezmi diaredon abbatis ſpięć kołacżkow poranu/ á potim drugiego dnia takieſz FalZioł I 21c; iż Zaiącz iednego kxiężycza będzie ſamczem/ á drugiego ſamiczą FalZioł IV 11d, II 19d, IV 23c, 24d, 29d, 36c (11); A gdy poznał iż drugiego roku oliwa nie miała obrodzić ktorej przeſzłego roku doſić było. BielŻyw 2, 164; Także y ząbki one ſubtilne gdy wypadaią, naraſtaią drugie mocnieyſze GlabGad C3, E2v, G4; pocżąwſzy od ſwięta Philipa y Iakuba pirwſzego dnia Maia, aż do drugiego ſwiętego Iakuba na koncu Lipcza MiechGlab *4, 2, 4, 72, 77; LibLeg 8/161, 11/93, 107v; ComCrac 15v, 18; RejJóz K7v; Pothym na Zagozdziv Synowczy wzięli oth granicz Borkowskich. A potyn [!] striy podle nich drvgy dzial. A tak przes dzialy brali az do granicze Miedzeskiey ZapWar 1551 nr 2684, 1545 nr 2646 [2 r.]; maią naſſi ſludzi/ niewolnici/ y dobytek wten dzień odpoczinąć/ aby byli nadrugi dzień ſprawnieyſzi ku robocie SeklKat Gv, G3v, R, Z2v; RejKup z7, bb3 [2 r.]; HistAl B5, C5, D2v, D4v, E4 (19); KromRozm II r3v; Ale iż to nyemáła y nyełácna rzecz yeſt/ odłożył yą Mnich ná drugą rozmowę: ktora też w krotce dalibog ná śwyát wynidźye KromRozm III A3; A panowie duchowni i świeccy ci mają tu teraz i na drugie sześć miesięcy swe sędzie miedzy sobą tu obrać. Diar 97, 28, 52, 56, 57, 90 (8); DiarDop 111; GliczKsiąż P; LubPs R6 marg, R6v, Y3 marg; Potym ná drugim bliſkim Sądźie będźie pytáć GroicPorz bb4v, 1, s2v, s3 [2 r.]; KrowObr 17, 73, 222v [2 r.]; RejWiz 12v, 24, 27, 32v, 57v (7); bo ſześć kxiężycow mázáli ſie oleykiem Mirthowym/ á drugą ſzeſć inych oleykow y źioł wonnych pożywáli. Leop Esth 2/12, Gen 8/10, 41/30, Ex 2/13, 9/6 (20); UstPraw C3v, H2v; RejFig Cc7; RejZwierz 78; Ieden wiek przemiiá/ á drugi naſtawa/ lecż źiemiá wiecznie ſtoi. BibRadz Eccle 1/4, Gen 8/10, 12, k. I 9c marg, 138c marg, 2.Par 35/24 (9); ábowiem krolowie przerzecżeni á zwłaſzcżá Amázys wtory y drudzy po nim nie chowáli ná dworze ſwoim żadnego ſługi ktoryby był cżego oſobnego nie vmiał BielKron 9; przeto Pan Bog drugą plagę przepuśćił ná zyemię Egipſką (marg) Oſma plagá (—) BielKron 29v; á tego dniá pośćili ludzye y dzyeći y dobytek/ od wiecżorá do drugiego wiecżorá BielKron 38v; przyiedź do Norymbergu nádrugi rok ná ſzoſty dzień Stycżnia BielKron 207; A ty żony ktorych oni máią po kilku nie w iednym domu chowáią [...] ále w káżdym mieśćie iedná/ kthora pocżnie/ niecha iey ſpokoiem/ á do drugi [!] idzie/ pothym do trzećiey. BielKron 261; Látá 1546. Tego y drugiego v nas nic nie było tákiego nowego BielKron 424v; Pierwſzego dnia ſie gniewa ná Krole złośćiwe [...] Drugiego dniá ná ty ktorzy przeſláduią żydy/ drugiego ná wſzytek świat BielKron 465v, 2v, 5 [2 r.], 8v, 9, 13 (113); Prototypus [...] Naypirwſzy przikład naypirwſza ſormá/ ná którey xtałt drugie czinią. Mącz 328a, 7d, 10c, 350a, 385c; ná mieyſce piérwſzych złych/ dobré ſobie drugié Króle obiéráli OrzQuin S4, C2v; SienLek 44, 188 [2 r.]; RejAp 30v, 48, 68, 135v, 144; á dokona oney nędze/ nábyciem drugiey nędze/ ieſzcże więthſzey niż pirwſza byłá. GórnDworz L1v; Figury porząd iedná zá drugą idąc iednáko co dáley to więcéy węgłów máią. Iáko ná przykład: Piérwſza ma trzy węgły/ druga po niéy ma cztéry/ á po niéy druga pięć/ á po niéy záśię ſześć. GrzepGeom E4, Cv; HistRzym 8v, 23, 72v, 131v, 132v; RejPos 38v, 40, 204v, 208, 230 (8); HistLan D3 [2 r.]; Za tym Przykázánim około nie pożądánia rzecży cudzey/ ono też drugie idźie ktore nam zakázuie ábyſmy cudzey żony nieżądáli. KuczbKat 350; á ieſzcże ſobie dobrze gęby nie vthrze/ á iuż woła náley drugą. RejZwierc 61; Rycerſcy ludzie [...] lázą ná mury/ ieden iuż leży/ drugi ná to mieyſce náſtąpi. RejZwierc 134v, 22v, 59 [2 r.], 60v, 61v (9); cżego oni zápomnieć nie mogą áni táić/ ále to będą wiedzieć ſynowie ich/ y drudzy ſynowie s nich BielSpr 46, 53v [2 r.], 54, 54v; KochMon 27; WujJud 73; BudBib Gen 17/22, Num 1/1, 7/11, 18, Iudic 16/7 (9); HistHel B2v; Strum H2v, Kv, N2, N2v, O; BudNT Act 21/1; StryjWjaz A4v, Cv, C2; CzechRozm 42v, 52, 151; ModrzBaz 44v, 90v, 111v, 120, 138v, 139; SkarJedn 245, 267, 291, 313, 343; Oczko 36; KochPs 85, 86; SkarŻyw 4, 21, 36, 208, 243 (22); gdzie Seymował z Polaki około woyny Pruſkiey/ á záraz ná drugi Siem w tey rzeczy do Lęczyce iecháli (marg) Siem po Seymie. StryjKron 637; tylkoſz było godnieyſzych ku piſániu rzeczy Roku 1513. O wzięciu Smoleńſká. NA drugi Rok 1514. Sigmunt [...] pobor vchwalił StryjKron 737, 175, 210, 335, 345, 380 (11); ZapKościer 1582/8v, 28, 31, 1584/51, 1589/87v; CzechEp *2v, 220, 332, 370, 371, [379]; KochJez B, B3, B3v; NiemObr 29, 62, 66, 86, 140 [2 r.], 169; KochFr 122; Bog poſłał ſyná/ ſyn poſłał Apoſtoły/Apoſtołowie ſwoie zwolenniki/ ći drugich/ drudzy drugich/ áż do tych náſzych cżáſow. ReszPrz 102; BielSen 8; Aby wżdy iednák ná tych dwuletnich Seymách co ſpráwiono/ ále poſpolićie do drugiego Seymu/ Więc z tego záś ná drugi/ y dáley odkłádáią GórnRozm K; ActReg 5v, 17, 44 [2 r.], 117 [2 r.], 170; Calep 263a; GostGosp 66, 96, 148, 158; GórnTroas 41; GrabowSet Dv, I4v; LatHar 18, 43; KołakCath B2; A gdy oni wyſzli/ prośili Pogáni áby w drugi ſzábát [sequenti sabbato] mowili do nich tyż ſłowá. WujNT Act 13/42; iż w cáłym onym Rozdziale/ y drugich trzech zá nim położonych/ ná oddalenie tego błędu S. Páweł vczy WujNT 579, przedm 1, Mar 12/5, Luc 14/20, Act 10/24, 20/15 (11); od przerzeczonégo świętá Národzenia Páńſkiégo/ álbo ráczéy od wźięćia dźierżenia do drugiégo Národzenia Páńſkiégo bliſko przyſzłégo SarnStat 1255, *7v, 46, 88, 94, 127 (49); SiebRozmyśl F4, K2v; Ná tym ſtopniu niewdźięcżnośći nieſtánęła ieſzcże Polſká/ poſtąpiłá do drugiego obráźliwſzego PowodPr 19, 23, 79; SkarKaz 156b; VotSzl Cv, E; CiekPotr 91, 92 [2 r.]; SkarKazSej 682b; Gdy zwieźie w brogi/ á z nowu záś wśieie/ Drugiego żniwá vcżćiwe nádźieie. KlonFlis D3, F4v.
Wyrażenia: »od jednego do drugiego; z jednego do drugiego; z jednego na drugi(ego); z jednej w drugą; jeden drugiemu« = po kolei, obejmując kolejno coraz to nowe przedmioty (14 : 7 : 4 : 2 : 1): PowUrb +2v; WróbŻołt aa3v; GroicPorz f; Kryſtus był [...] od iednego do drugiego ſędziego wodzon. KrowObr 106v; BibRadz 2.Mach 5/8; Ma theż Europá w ſobie wolność przyiaćielſką/ iż wolno z iednego kroleſtwá do drugiego iecháć y wſzythkę ſchodzić kto chce. BielKron 271v, 21, 63v, 234v; Populatim adverbium, Od yednego ludu do drugiego/ od poſpólſtwá do poſpólſtwá. Mącz 312c, 299c, 349d; poſyłáli imieniem I. M. páná Wierſzyłá Káſzthellaná Wileńſkiego/ od iednego do drugiego dworzániná GórnDworz S5; s tey cżáſze/ ktorą ieden drugiemu na bieſiedzie koleiką pijąc podawał GórnDworz Hhv; ábowiem vrzędom/ á doſtoinoſciam nie zámierzył Bog tákiego kreſu/ iżby z iednego ná drugi wſthępek być niemogł GórnDworz Kk4v; RejPos 307; BielSpr 65; BudBib Eccli 29/29; Napiérwéy vczyń iednę/ á po tym drugą. potym záśię/ tylé iléćby ich potrzebá było: a z iednéy do drugiéy niechay wodá idźie. Strum N3v, N3v; CzechRozm 181v; kiedyby tákich zamkow w kilku milách od śiebie niemáło zbudowano/ ták/ żeby wnet z iednego do drugiego mogł wieść dáwáć ModrzBaz 103v; Wyrozwſzy z pácholąt/ roſł w wielkich cnotách młodzieniec idąc z iedney w drugą lepſzą y doſkonálſzą. SkarŻyw 516, 165; Gradatim ‒ Lekko, porzątkiem, poſtepuiąc, ziednego słopnia na drugy. Calep 461a, 170b; WujNT 195; SiebRozmyśl Av.

»drugi raz, na drugi raz« = następnie, potem, na potem (10 : 4): abiſmi pothim miely navke yakobismi wtey rzeczi drvgy ras poſtepowacz sTvreczkym Czeſ. miely LibLeg 10/70v [idem] 11/26v; GórnDworz Qv, Dd; RejZwierc 186v; Strum P2; Oczko 25; dodał koniowi oſtrog/ chcąc ſię záchowáć ná drugi raz do lepſzego ſzczęścia StryjKron 497; ActReg 167; cżym ſie raz obráźi/ áby ſie tego drugi raz vſtrzegł. GostGosp 18, 26, 80, 162; SarnStat 1296.

»drugi żywot« [szyk 1 : 1] (2): Abowiem w drugim żywoćie/ Nie niewiedzą o kłopoćie: Pożywáiąc dniá wiecżnego/ Bez zátroſkánia żadnego. BierEz O3v; nie vmieráią/ iedno vſtáwicżnie ták żywi náwieki/ á s tego żywotá przeſtępuią do żywotá drugiego. RejAp 172v.

Wyrażenie przyimkowe: »za drugie« (2): Za drvgye proſche thwey Kro. mczi o podſtharoſczyego Lwowſzkyego LibLeg 11/169, 11/168v.
a. W funkcji przysłówka »drugie« = następnie, dalej (przy wyliczaniu wprowadza dalszy, nie drugi element) (17): NAprzod wezmi bukwicze/ [...] Drugie. Wezmi fenum grecum [...] Drugie. Wezmi Mumijey 1. dragmę FalZioł II 18b, I 43b; LibLeg 10/63v, 123, 11/44v, 47, 47v (8); Pierwſzy Artykuł był od nich piſány/ áby ſobie kapłany wybieráli [...] Drugi Artykuł/ niedáwáć ſnopem dzieſięciny [...] Drugi áby niebyli miáſto ſług. [...] Drugie áby im niezapowiádano Láſsow/ łowiſk/ wod/ [...] Drugie łąki/ Role/ ſtátki biorą nam kiedy chcą BielKron 203, 313v [2 r.]; RejPos 46v; Wiele obycżáiow lepſzych máią niż Krześćijanie w tych rzecżách/ á to iedno/ iż káżdy s chućią poſłuſzen ſtárſzego ſwego/ [...] drugie iż żadney boiáźni śmierći v nich niemaſz/ [...] drugie máią zá tho/ iż káżdemu przed ſwym cżáſem ieſt śmierć naznácżona [...] Drugie/ iż ſą miernieyſzy w pićiu y iedzeniu BielSpr 52v.
3. Posiadający cechy lub pełniący funkcję poprzednika; taki sam jak, ten sam co (68): Náuczycyel drugi ocyec. GliczKsiąż N7 marg, N7; KrowObr 15v; BibRadz 2.Mach 15/5; żáłowáli ſie ná Siećiechá Hethmaná we Wrocłáwiu ná Seymie/ iż ſie źle záchowuie Sláchćie y wſzemu rycerſtwu/ ćći imienia odeymuie y z źiemie wypądza/ cżyniąc ſie drugim krolem wſzytko ſobie przywłaſzcża. BielKron 349v, 445 marg; GórnDworz Aa7; Ale Adam chcąc więcey nábyć/ gdyż żądał áby był drugim bogiem/ wneth ſkarb ſtáry ſtráćił HistRzym [89]v; PaprPan X3; zoſtał KOCHANOVVSKI Drugi Póétá Boſki. KlonŻal C; O cżym w twoich kſięgách pięknie y ſzeroko piſze/ on drugi młot teráźnieyſzych Heretykow/ HOSIVS ReszPrz 26; KochFrag 48; LatHar 478.

W połączeniu z imieniem (53): tak iż to miaſto [Konstantynopol] ktore drugiem Rzimem zwano MiechGlab 69; WróbŻołtGlab A2v; MurzNT 28v; I záſię do Wincentego iákoby do drugiego Kryſtuſá. Ták ſię [...] modlićie. KrowObr 171v, 27v; TEn Prokop s ſwey vrody/ s kſtałtow y s poſtáwy/ Mogłby zwan być Achilles/ drugi Polſki práwy. RejZwierz 80, 69, 70, 79; RejZwierz [Wirzb] A4v; OrzRozm P4; gorá Heklá [...] wymiátuie z ſiebie kámienie łupáney ſkáły weſpołek z ogniem/ iáko drugi Wezuwius. BielKron 294v, 9, 174, 296v, 320, 320v; Prope alter Timarchides numerabitur, Málem zá drugiego Timárchuſá będzie mian/ ważón. Mącz 253c; OrzQuin L, N4v, R; RejAp 170v; Ten tedy táki Biſkup/ Sokrates drugi/ miał záwżdy około ſiebie zacne/ vcżone/ y dzielne ludzi GórnDworz B7v; bo przez pokuſy muśiſz być iákoby drugi Iob. HistRzym 128, 47; RejZwierc 145; CzechRozm 220; Namniey ſie nie ſzánuie ten tho náſz Oſmolſki/ Iuż też tho náſz Cincius drugi zacny Polſki. PaprPan Aa2v, B, C2, Hv, H2v, H4v (11); Ták ſobie mądrze pocżął iáko drugi Dawid SkarŻyw 572, 41, 392, 575; inſze Xiążętá Ruſkie/ pochwalili rádę Iaropełkowę/ iáko drugiego Demoſteneſſá y Ciceroná Ruſkiego StryjKron 215, 36, 467, 722, 757; GórnRozm D; ActReg 162; A był to człowiek we wſzyſtkim Páńſtwie tureckim drugim/ bezmáłá/ Solimanem OrzJan 36; LatHar 2; SkarKaz 577b; SapEpit B.

Wyrażenie: »drugi ja« = alter ego (2): iáko ma ſobie przyiacielá y obieráć/ y obrawſzy iáko mocno [...] przy nim w ſwey ſtátecżnośći ſtać/ nie obłudnie ále w práwey ſzcżyrośći/ á zwáć go ſobie alter ego/ tho ieſt drugi ia. RejZwierc 93v, 93v.

Synonimy: I. 1. iny, inszy, ow, tamten; A. pozostały; B. ow, przeciwny; 2. niektory; II. 1. wtory; a. pośledni; A. wtory; β. po wtore, wtore; 2. następny.

Cf DRUGINAĆCIE, DRUGOROCZNY, DRUGOŻEŃSTWO

AK, MB