[zaloguj się]
[pdf]

PRZECIWNY (1048) ai

przeciwny (1032), przeciwien (16).

e jasne; w przeciwien drugie e prawdopodobnie jasne (tak np. w pewien).

comp przeciwni(e)jszy (2).

Fleksja
sg
mNprzeciwny, przeciwien fNprzeciwnå, przeciwna, przeciwn(a) nNprzeciwné, przeciwno
Gprzeciwnégo Gprzeciwnéj, przeciwné, przeciwnyj, przeciwny Gprzeciwnégo, przeciwniejszégo
Dprzeciwnemu Dprzeciwnéj Dprzeciwn(e)mu
Aprzeciwny, przeciwn(e)go Aprzeciwną Aprzeciwné
Iprzeciwnym, przeciwnem Iprzeciwną Iprzeciwnym
L Lprzeciwn(e)j, przeciwny Lprzeciwnym
V Vprzeciwnå V
pl
N m pers przeciwni
subst przeciwné
G przeciwnych
D przeciwnym
A m pers przeciwn(e), przeciwnych
subst przeciwné
I m przeciwn(e)mi
f przeciwnémi, przeciwnymi
n przeciwnymi, przeciwn(e)mi
L przeciwnych

sg m N przeciwny (99), przeciwien (5); ~ (attrib) przeciwny (43); ~ (praed) przeciwny (56), przeciwien (5); przeciwien BierEz; przeciwny : przeciwien BielKron (1:4). ◊ G przeciwnégo (12); -égo (2), -(e)go (10). ◊ D przeciwnemu (2); -emu (1), -(e)mu (1). ◊ A przeciwny (11), przeciwn(e)go (4). ◊ I przeciwnym (44), przeciwnem (3); -em MurzNT, BibRadz; -ym : -em MurzHist (1:1); ~ -em (1) MurzNT, -ęm (1) MurzHist, -(e)m (1). ◊ f N przeciwnå (118), przeciwna (3), przeciwn(a) (12); ~ (attrib) -å (53), -a (2); ~ (praed) -å (65), -a (1); -å : -a SkarŻyw (5:1). ◊ G przeciwnéj (57), przeciwné (1) OpecŻyw, przeciwnyj (1) MurzNT, przeciwny (1) MurzHist; -éj (5), -ej (1), -(e)j (51); -éj KochPs, SarnStat (3); -éj : -ej BiałKat (1:1). ◊ D przeciwnéj (17); -éj (6), -(e)j (11). ◊ A przeciwną (79). ◊ I przeciwną (13). ◊ L przeciwn(e)j (3), przeciwny (1); -(e)j BielSpr, SkarŻyw; -(e)j : -y Mącz (1:1). ◊ V przeciwnå (1). ◊ n N przeciwné (40), przeciwno (8); ~ (attrib) -é (16); ~ (praed) -é (24), -o (8); -é FalZioł, RejWiz, Leop, OrzQuin, SienLek (2), GórnDworz (3), WujJudConf, RejPosRozpr, CzechRozm (4), SkarJedn, NiemObr (2); -o LibMal, KromRozm III, KochWr, KołakSzczęśl (2), SarnStat; -é : -o WujJud (2:1), WujNT (4:1); ~ -é (4), -(e) (36). ◊ G przeciwnégo, przeciwniejszégo (101); -égo (24), -ego (3), -(e)go (74); -ego MurzHist (2); -égo : -ego MurzNT (1:1). ◊ D przeciwn(e)mu (2). ◊ A przeciwné (17); -é (5), -(e) (12). ◊ I przeciwnym (6). ◊ L przeciwnym (2). ◊ pl N m pers przeciwni (42). subst przeciwné (124); -é (22), -(e) (102). ◊ G przeciwnych (67). ◊ D przeciwnym (9). ◊ A m pers przeciwn(e) (6) BierRozm, BielKron (3), WujJudConf, SkarŻyw, przeciwnych (2) StryjKron, CzechEp. subst przeciwné (94); -é (18), -e (1) MurzHist, -(e) (75). ◊ I m przeciwn(e)mi (5). f przeciwnémi (5) ComCrac, GórnDworz, ModrzBaz, GórnRozm, SarnStat, przeciwnymi (1) SeklKat; -émi (1), -(e)mi (4). n przeciwnymi (3) SienLek, SkarJedn, KlonWor, przeciwn(e)mi (1) NiemObr. ◊ L przeciwnych (26).

Składnia comp: przeciwniejszy nad co (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Całkowicie inny, odmienny, odwrotny, przeciwstawny; contrarius HistAl, Modrz, JanStat, Cn (307): PatKaz III 139v; [piołun] Ieſt rozlicżney mocy/ bo ma w ſobie przecziwne dwoiakie właſnoſtzy FalZioł I 1c, I 1c, 116c; abowiem natura gdi pocżuie wnątrz one [!] przećiwną rzecż [tj. pokarmy inne niż zwykle] tedy chcząc ią przemoc poruſza ſie z wielkim gwałtem GlabGad K7v; Záprawdę żaden będąc w doſtoynoſći iákiey/ nie má ſie weſelić z vpádu nędznego/ kthory w tákowey doſtoynoſći przed thym był/ gdyż ſie od niego może przemienić ſzcżęſliwoſć w co przećiwnego HistAl G; KromRozm I K4v, M3v; Bo ći [pisarze] ſwęmi rękoma święté piſmo iáko mogło być nápewniéi piſali/ aby czego nie sfałſzowáno pilnie ſtrzegli/ i słowa pańskié gdźie śię zdały przeciwné vgadzali MurzNT 173v marg, 18v; KromRozm II r; KromRozm III D7; KwiatKsiąż Cv, E4, P3; Distinctio pugnantium sentenciarum, Różność/ rozeznánie przećiwnych ſentencey. Mącz 416b, 11c, 117a; SarnUzn G6; Pátrzyć theż przyrodzenia/ ieſli gorący álbo źimny/ Wilki álbo ſuchy: áby záwżdy przećiwnymi lekárſtwy/ przećiwne wrzody y niemocy leczył SienLek 46, 4, 25 [2 r.], 29, 46; GórnDworz Gg3; A tu iuż záſię będzieć trzebá y przećiwnego ćwiczenia y przećiwnego towárzyſtwá ſzukáć ſobie. RejZwierc 20v; WujJud 11, 15v, 18v; Wſzakże iż mowá Hywreyſka ma ſwoie przyzwoitośći/ że gdyby ſłowo ſłowem było przełożone/ nie iedno by ſnać nikt nierozumiał/ ale by co przeciwnego rozumiał/ przeto muśiáłem niegdzie rzecż rżecżą/ nie licząc ſłow/ wyráżáć BudBib b3v; CzechRozm 89v, 200v, 214, 225; A maſz też ſam z śiebie [...] [czynić pokutę i ćwiczyć się w służbie bożej] á pierwſze złe żyćie odmieniáiąc w przećiwny nowy Chrzesćiáńſki żywot KarnNap Dv; ModrzBaz 62v, 64v; Pomniſz cżytelniku miły/ iáko maſz práwy Kośćioł po tych cżterzech ſłowkách poznáć: A iáko też Heretycki przećiwnymi cżterzmi wytknąć maſz SkarJedn 35; Oczko 29; SkarŻyw 117, 538; CzechEp 258; NiemObr 12; WujNT 27 marg, 625, Aaaaaa3v; vſtáwiamy: áby miáſtá náſzé [...] nie czyniły zákázowániá ná tárgách dla pożytku ſwégo [...]. A ieſli mieſczánie co przećiwnégo vczynią/ niech ma moc Stároſtá náſz oné ná trzech grzywnách karáć. SarnStat 290, 237, 913, 998, 1118; tedy iáko Miniſtrowie konfeſią Augſpurſką ná wſzyſtkie choć przećiwne ſekty: ták Prokuratorowie náſzy práwo/ zwłaſzcżá nowe Conſtitucie/ ná wſzytkie choć przećiwne cauſi/ iáko woſkowego noſá náćiągną PowodPr 64, 13, 81; SkarKazSej 662a, 691b, 699a.

przeciwny od czego (3): Rzecże potym młodzyeniec/ y tho ná mię dziwna/ Iż tho iedná náturá od drugyey przeciwna. RejWiz 118v, 113. Cf »rzecz przeciwna«.

przeciwny komu, czemu (125): Zaſię znamiona łacnego rodzenia, ſą przeciwne przerzecżonym znamionam FalZioł V 18c, I 48d; HistAl I6v; KromRozm I B3v, E2; GroicPorz ov; RejWiz 124; thákżeć y we wſzytkich ſpráwach Nawyżſzego bácżyſz dwie rzecży kthore ſą przećiwne iedná drugiey [unum contra unum] BibRadz Eccli 33/15, II 125d marg; Ian Tacellius mnich Dominikow s Fránfortu/ ine temy Luterowym przećiwne rozſławił. BielKron 193; ći ktorzy wolnego á ſwobodnego vmyſłu z przyrodzenia doſtąpili/ niemáyą być dopuſzcżeni iżeby mieli w ſproſtnym proznowániu gnuśnieć/ álbo ſie w przeciwne wyzwolonym náukam ſpráwy wdáwáć. KwiatKsiąż B; SienLek 54v; GórnDworz R6v; BielSpr 66; RejPosWstaw [1434]; BudNT przedm b2; CzechRozm 44v, 73v, 97v, 98v, 234v (8); ModrzBaz 103; Podźmyż też y do śrzodku [Starego Testamentu]/ y pátrzmy tákże weń/ ieſliż też toż w ſobie/ cżyli co temu przećiwnego ma CzechEp 296, *2, 184, 325, 352; CzechEpPOrz *3; NiemObr 178; ReszPrz 22, 55; ReszList 148, 183; GórnRozm A3v, D2; KochWr 23; Ieſt ieſzcze y trzeći ſtan ludźi nieſtáteczny/ [...] Iáko Muł álbo Ośieł bez rozumni ktemu Cżyniąc ſię ciáłu ſłużą á brzuchowi ſwemu [...] Tám wſzytko cokolwiek ieſt przećiwno dobroći Náyduie ſię KołakSzczęśl A4, C2v; SarnStat 465; Otoſſ w naſchym piſmie podle c. poſpoliczie kladą z. literę literze c. przeciwną JanNKar F3v; PowodPr 39, 41, 50, 65; Ten też ártykuł wiáry náſzey [...] nie ieſt przećiwny drugiemu SkarKaz 243a. Cf »rzecz przeciwna«, »sobie przeciwny«.

przeciwny czym (1): że teto kśięgi miedzy ſobą nie ſą zgodne. [...] cżáſem też iedne drugim y słowy y wyrozumieniem/ ná niektorych mieyſcách/ ſą przećiwne. BudNT przedm b2.

przeciwny w czym (7): SWiádkowie ieſli ſye w powieſći ſwey zgadzáią/ tákie ich świádectwo bywa ważne/ [...] A gdyby ſobie w rzeczy przećiwni byli/ żadnemu wiárá niebywa daná. GroicPorz x4; BielSpr 66; Calep 253b; Rożność wiar nie czyni vprzeymośći y dufáłośći/ áby ſię temu zwierzył wſzytkiego y dufał mu/ ktorego ma w wierze przeciwnym. SkarKazSej 684b. Cf »we wszystkim przeciwny«.

W połączeniach zestawiających przeciwstawne sobie pary wyrazów lub połączeń [w konstrukcjach typu: [co] przeciwne (jest) [czemu]] (16): Nauyſſzey tedy myloſzczy namnyeyſza przeczywna nyeprzyaſzn nyemoze bycz przymyeſzana PatKaz III 95; radoſć rzecż przeciwna ſmutkowi GlabGad F; Pyſſe przecżiwna pokora RejKup q6v; Leop Iac 3 arg; ábowiem iż złe przećiwne ieſt dobremu á dobre złemu/ poniewoli/ á z muſu iedno drugie dla they przećiwnośći przyrodzoney wſpieráć/ á krzepcżyć muśi GórnDworz H8, F2v; RejPosWstaw [1102]; Bo poſt przećiwny ieſt świętu. SkarJedn 234, 374; CzechEp *2; GórnRozm A3v; KochPij C3v; WujNT 12, 866; SarnStat 1012; SkarKazSej 675a; [BielKron 1551 31].

W przeciwstawieniu: »przeciwny ... jeden« (1): A náyduye ſye też/ iż o nyektorych rzeczach przećiwne piſmo/ o nyektorych yednoż/ y to nye yáſne KromRozm II q4.

Wyrażenia: »barzo przeciwny« (8): BierEz S3; CzechRozm 184, 216, 234v, 250; Cżegoż ſię tedy dobrego mamy ſpodźiewáć/ ztego rzecży ſobie barzo przećiwnych [rerum contrarium] vżywánia ábo przywłaſzcżánia? ModrzBaz 72; CzechEp 254; Alem ia od rzecży zácżętey/ ná rzecż bárzo pierwſzey przećiwną/ niewiem iáko vſtąpił ReszList 183.

»przeciwni bracia« = innowiercy (1): Mowią nam przećiwni bráćia náſzy/ Vtwierdzćie Confederácią PowodPr 43.

»w głowę [= całkowicie] przeciwny« (1): Wolność ieſt/ ktora nic z niewolą nie ma ſpolnego/ owſzem oney ieſt w głowę przećiwną GórnRozm A3v.

»jakoby (niejako), prawie przeciwny« (6:5): SarnUzn F3; GórnDworz F2v, I5v, Rv; wſzytki przezwiſká wiecżerzey Páńſkiey ſą prawdziwe/ á iż ſą s ſłowá Bożego wzyęthe/ á widzą ſie ſobie być iákoby ná pirwſzym weźrzeniu nieiáko przećiwne y rozne/ potrzebá ieſt wſzytki ná iedno wyrozumienie przywieść RejPosWiecz3 96v; A iż ſie wſzyſcy chłubią że máią y vcżą tey náuki o ktorey Páweł ſ. mowi/ też y ći ktorzy práwie iey przećiwney vcżą RejPosWstaw [1433]; GórnRozm D2; naydźieſz w iedney Boſkiey perſonie rzecży iákoby przećiwne/ ode dwu iego świętych natur prawdźiwie płynące. LatHar 262; WujNT 603; SarnStat 845; SkarKaz 81b.

»prawie ex diametro przeciwny« (1): Że im [kacerzom tradycje apostolskie] ocży kolą/ y ich piekielnym inwencyam/ y zabobonom ſą práwie ex diametro przećiwne/ tedy ie zá plotki máią ReszPrz 22.

»przeciwnym obyczajem, sposobem« = odwrotnie; contrario, econtrario, econtra Vulg; contraria consuetudine JanStat [szyk 27:1] (27:1): FalZioł IV 52b; O winie y o piciu [...] Cżemu wino mocne ſzkodzi mozgowi ale zdrowe żołądkowi, gdyż wino lekkie ma ſie przeciwnym obycżaiem. GlabGad H2, D7, I8, N7v; KłosAlg G4v; MurzNT 61; GrzegRóżn H3v, Kv; WujJud 16v, 45v; SkarJedn 26; SkarŻyw 212; [Tales] wſzytſki rzeczy z wody być ſtworzone wywodził/ [...] Hipparchus potym/ y Heraclitus Epheſius przećiwnym obyczáiem z ogniá y z wody Swiát być ſtworzony powiádáli. StryjKron 1, 110; WerGośc 203; błogoſłáwiwſzy ábo przeżegnawſzy chleb y ryby/ wnetże ie rozmnożył. A przećiwnym obyczáiem/ kiedy przeklął figę/ tudzież ią vſuſzył. WujNT 115, 21, 2.Cor 2/7, Gal 2/7, 1.Petr 3/9; Ze kto ieſt mądry/ ten ſię boi Páná Bogá/ y przećiwnym obyczáiem/ któ [!] ſie boi Páná Bogá/ ten też ieſt prawdźiwie mądrym. WysKaz 3, 9, 42; SarnStat *6, 236; PowodPr 31; [Bywa, że ze złych rodziców rodzi się cnotliwe potomstwo] Lecz przećiwnym ſpoſobem bywa tego więcéy/ Z dobrych rodźiców/ iż źli bywáią tym pręcéy. GosłCast 35.

»rzecz przeciwna« [w tym: czemu (29), od czego (1); rzeczy przeciwne sobie (15), miedzy sobą (1)] = antithesis, antitheton Mącz; res causarum PolAnt; res contraria, contrarium Modrz (97): BierEz I2, S3; Naprzod bacż iako pán iezus będątz buog ij cżlowiek/ pán nad pany/ król nad krolmi/ miál tu ſſcżęſcie ij nieſſcżęſcie/ albo rzecży przeciwné. OpecŻyw [27]v; Przeciwne rzeczy zcirpieć ſie nie mogą bo tego [p]rzyrodzenie broni. BielŻyw 170; GlabGad C, F [2 r.], K8 [2 r.]; KromRozm I M4v; MurzHist O3; MurzNT 18v; KrowObr 234; OrzRozm B2; BielKron 219v, 416; KwiatKsiąż Cv; Mącz 11d, 13b; OrzQuin E4v; Gdzie przećiwną rzecż piſmo wyznawa mowiąc: iż ieden ieſt ſtworzyciel niebá y ziemie/ á nie dwá. SarnUzn C6, D3, G7v; [dworna pani musi ugadzać zawdy w pośrzodek] miedzy dwiemá rzecżámi przećiwnemi GórnDworz V8v, H8, Rv; GrzegŚm 32; RejZwierc 20v, Bbb3; WujJud 11, 146; BudBib Deut 17/8; BudNT przedm b3, k. Kk3; Ieſliby the ſłowá ták po prostu rozumiáne miáły być/ iáko żydowie niektorzy dumáią: tedy by to zátym iść muśiáło/ że Bog rzecży przećiwne obiecuie CzechRozm 110v, 36, 56v, 62v, 73v, 85 (13); áby rozumieli że ten związek [małżeństwo] trzebá przekłádáć/ nád wſzelką inſzą ſpołecżność/ y wſzelką miłość ludzką.Tym tedy ſpoſobem/ miłość małżeńſka bywa zátrzymána y záchowána y od tego rośćie: á od rzecży tem przećiwnych drobnieie ModrzBaz 33, 6, 62v, 64v, 67 [2 r.], 72, 98v; SkarJedn 42, 43; Oczko 7; rzecż podobna ſobie podobną rodźi [...] Ryby ryby/ bydło bydło/ ludźie też ludźi/ á nie rzecż od rodzáiu y od nátury ſwey przećiwną CzechEp 293, *4, 7, 31, 55, 158 (20); CzechEpPOrz *3v; Tu Auguſtyn Biſkupy Rzymſkie/ pod rozſądek wſzytkiego concilium poddawa. A ten nowy wykrętarz rzecż przeciwną twierdźi NiemObr 63, 22, 41, 57, 132; (nagł) Do Doktorá. (–) FRáſzká/ á doktór/ to ſą dwie rzeczy przećiwné: Przeto v mnie/ doktorze/ twé żądánié dźiwné/ Ze do mnie śleſz po fráſzki KochFr 111; ReszPrz 53; ReszList 183; GórnRozm E2; GórnTroas 4; OrzJan 89; LatHar 262; ná początku muśiał być kośćioł więtſzy/ á potym mnieyſzy y śćiśleyſzy. Lecz Pan tym podobieńſtwem przećiwney rzeczy vczy/ iż kośćioł pierwey był máły iáko ziárno gorczyczne/ á potym ſię rozroſł WujNT 140, 603; WysKaz 30; SkarKaz 81b; Prośćie roſtropnie y bácznie. Bo ten niebácznie y bez wſtydu prośi/ ktory rzeczy przeciwne ſwey prośbie czyni SkarKazSej 660b; [Są to przećiwné rzeczy ſobie/ dobrodźieyſtwo/ á krzywdá. SenekaGórn 142 (Linde), 237 (Linde)].

»sobie, miedzy sobą, z sobą przeciwny« [szyk 49:6] (48:5:2): BierEz S3; Bowiem iedna rzecż przeciwna zawſze drugą ſobie przeciwną wygania GlabGad K8; ComCrac 17v; KromRozm I M4v; KromRozm II o3v, q4v; GroicPorz x4; Kánclerz z Podkánclerzym liſtow ſobie przećiwnych z Káncelláryey wydáwáć niemáią. UstPraw A4v; Ceſarz wyſluchawſzy wſzytkich [...] powtarzał ich rzecży być ſobie przeciwne BielKron 219v, 46, 156; GrzegRóżn E2; KochSat B4v; Mącz 13b, 182c; OrzQuin Aa4; SarnUzn C5v, D3 [2 r.], G7v; iż cznoty zdádzą ſie cżáſem iákoby miedzy ſobą były przećiwne GórnDworz I5v, H8, Gg3; RejPosWiecz3 96v; GrzegŚm 32; Abowiem kto kiedy ſłyſzał: áby Contrádictoria/ to ieſt rzecży wſzelákim obycżáiem ſobie przećiwne miáły być zgodzone? WujJud 11, 33, 135, Nn6v; CzechRozm 96, 184 [2 r.], 216, 244v, 250v, *4, **5v; ModrzBaz 72, 75; SkarJedn 37, 43 [2 r.], 316; Oczko 7; żaden dwiemá Pánom (á ieſzcże ſobie przećiwnym) ſłużyć nie może CzechEp 121; Bog gdy miał budowáć ten świát/ [...] poſtánowił przedtym rożne rzeczy: y vcżynił przed wſzytkimi rzecżámi dwie źrzodłá [...] rzecży miedzy ſobą y z ſobą przećiwnych to ieſt/ onych dwu duchow dobrego i złego. CzechEp 259, 254, 258; ReszPrz 54, 70; GórnRozm E2; iż ćiáło y niżſza część człowiecza pobudza w nim rozmáite y przećiwne ſobie chćiwośći/ żądze y namiętnośći przećiw rozumowi WujNT 546; SkarKaz 81b, 243a; W ćiele ludzkim mieſzkáią przećiwne ſobie żywioły: ogień/ y wodá y źiemiá/ y wiátr SkarKazSej 676a; [SenekaGórn 142 (Linde), 237 (Linde)].

»z przeciwnej strony« = przeciwnie, odwrotnie (1): Wielkie męſtwo y powśćiągliwość pokazał Dawid/ gdy wody [...] w wielkim ſwoim prágnieniu pić niechćiał [...]. Iáko z przećiwney ſtrony gruba byłá y ſproſna niepowśćiągliwość Ezaego/ mowi Apoſtoł/ ktory vyźrzawſzy ſmáczną potráwę przedał zá nię práwo ſwoie pirworodne. SkarKaz 120b.

»na przeciwną stronę« (1): ktokolwiek [udając niedbałość] tey niedbáłośći [...] nie po przęckę vżywa/ hnet ná drugą á przećiwną ſtronę przełáduie. GórnDworz E8.

»we wszystkim, na wszem przeciwny« (3:1): W káżdym ſnádnie oglądaſz moc y ſpráwę dziwną/ Ná wſzem iednę od drugyey dáleko przećiwną. RejWiz 113; CzechRozm 184; [pokuty cielesne za grzechy] máią być we wſzyſtkim przećiwne oney roſkoſzy y lubośći/ ktoreſmy grzechy popełniáiąc odnoſili. ReszList 148; SarnStat 1012.

Szeregi: »drugi a przeciwny« (1): GórnDworz E8 cf »na przeciwną stronę«.

»przeciwny i (a) niezgodny« [szyk 1:1] (2): ComCrac 17v; Bog gdy miał budowáć ten świát/ ktoryby zawiſł w rzecżách ſobie przećiwnych y niezgodnych/ poſtánowił przedtym rożne rzecży CzechEp 258.

»obcy a (i) przeciwny« (2): NiemObr 95; tá konfederacia pokaże ſię bydź bezbożna [...] gdyż iáwnie ieſt przećiw Bogu [...] broni Bogow cudzych wſzelkiego obcego á iemu przećiwnego nabożeńſtwá PowodPr 39.

»rozmaity a przeciwny« (2): [przez tajemnice gnostyków i walencjanów żadny pisma nowego zakonu rozumieć nie może] bo ſą rozmáite/ á ſobie ná wielu mieyſc (mowiąc) przećiwne BielKron 46; OrzQuin Aa4.

»(nie tylko) rozny i (a, ale i, vel) przeciwny« [szyk 18:1] (19): Disparitas cultus [...] rozna vel przeczywna wyara BartBydg 43b; Też ſok w nos wpuſzcżony cżyſci głowę/ y bolenie iey vſmierza, ábowiem ma mocz w ſobie rozną á nieiako przeciwną FalZioł I 48d; ći ktorzy roznych y przećiwnych ſobye rzeczy vczą/ yednáko piſmem S. náuki ſwey podpyeráyą. KromRozm I M4v, M4v; GrzegRóżn E2; Bo tak wiedz/ iſz w człowieku ſą mocarki dziwne/ Nie tilko ſobie rozne/ ale i przećiwne. Ieſt byſtra popędliwoſć/ ieſt żądza nieſyta. Boiaźń mdła/ żałoſć ſmutná radoſć niepokrita. KochSat B4v; Mącz 379c; RejPosWiecz3 96v; MOſkwá/ ieſt Lud w obycżáiu innemu Narodu rozny y przećiwny/ bo ſą chłopi hárdźi/ chełpliwi prośći/ okruthni BielSpr 66; Luter przywodźi ná te ſłowá ośm roznych á przeciwnych wykłádow WujJud 33, 33 marg, 116, Nn6v; CzechRozm 97v, 216; NiemObr 22; Pocżnę od Lutherá/ w ktorego kſięgách/ iedney ſnadź kárty nie przeczytaſz/ żebyś piſmá piſmu/ mieyſcá mieyſcu/ wykłádu wykłádowi/ rożnego y przećiwnego nie nálazł. ReszPrz 55, 70; GórnRozm E2.

a. W funkcji rzeczownika (5):
α. »przeciwna« (4): Zá ktorego [krześcijanina] iż ſię ma [ksiądz Powodowski]/ á nas ſobie zá heretyki pocżyta: przetoż to twierdźi/ że to przećiw nam ſłuſznie cżyni. Ia záś przećiwną z ſłowá Bożego y z ſtárych Patreſow pokázuię CzechEp *4; [Wiem że o tem mieſcu [Gen 1/1] Kalwin przećiwną rozumie/ ale iż żadnej obrony nie przywodzi/ przeto też nie trzebá mu nic odpierać. BudArt Zv; BudDzieciokrzczeń 105].

przeciwna czemu (2): taki pokói naduſzy i roſkoſz maią/ [...] ktorzy vpadwſzy powſtac mogą [...] co teſz w Pietrze widźięmi/ a przeciwną temu/ w Kainie Iudáſzu i Saulu ktorzy niepowſtali MurzHist O2v; [ksiądz Powodowski] twierdzi to/ żeby Pan Chriſtus/ záraz po ſwym pocżęćiu mowił/ [...] Kośćioł záś iego śpiewa temu przećiwną/ gdy mu národzonemu [...] płácż á niemowę przycżyta CzechEp 194.

Wyrażenie: »prawie przeciwna« (1): mowićie/ iż tá rozność poſzłá ztąd/ że nie záchowywáli tego co im było dano z pocżątku. A Ireneus ma práwie przećiwną: Ze przodkowie náſzy pilnie záchowawſzy w świętey proſtoćie obycżay wźięty od ſtárſzych ſwoich potomkom podáli. WujJud 194v.
β. »przeciwne« (1): ále to w tym ieſt/ iż ná świećie nie mogą bydź dobre rzeczy bez złych/ przećiwné iedno bez drugiégo ſtać nie może GórnTroas [3].
2. Niezgodny, sprzeczny; contrarius Modrz, JanStat, Cn; adversarius Cn [w tym: komu, czemu = z kim, z czym (292)] (301): Ale [błądzi] Luter z ſwemi náſládowniki/ ktorzy od yednoſći koſćyołá ſye odſſczepili/ á przećiwney koſćyołowi náuki ſye yęli KromRozm I Fv, E3, F3; KromRozm III K3; Diar 54; Rozumieją temu dobrze IchM, że concilium chrześcijańskie, ktore jest w Duchu ś. zebrane, nie może nic stanowić co by było przeciwnego Duchowi temu. DiarDop 101; OrzRozm Gv, G2; Król nád Królmi Pan Kryſtus/ názwał ſwoie Páńſtwo Króleſtwem: á Dyabelſkié ſobie przećiwné páńſtwo/ názwał Kśięſtwem OrzQuin P2v, K4, L4, L4v, P3, Q (9); LeovPrzep Fv; A ták áffekty te/ ktore mierność vthemperowáłá/ nie ſą kęs ieden cznocie przećiwne/ y owſzem ią forytuią/ y podpieráią GórnDworz Ff7v, Kk7; Bo to ieſt wielki fáłſz [...] Mienić á ozywáć ſie biſkupem/ kápłanem/ duchownym/ á ſpráwy złośćiwe á przećiwne vrzędowi ſwemu cżynić RejPos 189v; KuczbKat 135, 255; Heretyk ten ieſt; ktory ſie Kośćiołowi Powſzechnemu vpornie ſprzećiwia/ y śmie vcżyć rzecży temu Kośćiołowi przećiwnych. WujJud 20, 96, 101v, 179v, 239, Ll5; WujJudConf 179v, 222v, 238v; CzechRozm 71, 84v; CzechEp 336 marg; NiemObr 135; Wſzyſtkie Vota, álbo obietnice wſzyſtkie/ nie tylko ſą nie potrzebne/ [...] ále też bezbożne/ Pogáńſkie/ [...] przećiwne wſzyſtkim świętym ReszPrz 60; Tákowych ſporow y przećiwnych myſli/ y piſánia w káżdym Artykule náuki Lutherſkiey ieſt bárzo pełno ReszPrz 60; ActReg 16; LatHar +11; Wykręt záś Budnego [...] przećiwny ieſt Páwłowi ś. WujNT 688, 733, 748, 877, 887; MAią téż Státutu Wielkiégo Kśięztwá Litewſkiégo/ y vchwał Séymowych do ſądów należących przez Deputaty ſwé popráwić. A to ták/ iżby nic ſpiſóm Vniiéy nie było przećiwno. SarnStat 863, 236; PowodPr 59.

przeciwny w czym (7): GroicPorz x4; CzechRozm 99; Co też ieſzcże X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ przydáie o Papieżách ſwych mowiąc/ żeby Papież ni w cżym pánu Chriſtuſowi nigdy nie był przećiwny CzechEp 336, 21, 192, 326, 421.

N sg f w funkcji orzecznika: »przeciwna« [cum inf] (3) cf »to rozumowi przeciwna«.

W połączeniu szeregowym (1): Aleć nyedźiw temu/ iż Luterſka náuká od koſćyołá rozna [...] yeſt/ gdyż y ſámá wſobye nyeſworna/ nyezgodna/ nyeuſtáwiczna/ odmyenna y przećiwna. KromRozm I G.

W przeciwstawieniu: »przeciwny ... zgodny« (1): Gdyż tymże ſpoſobem oni [doktorowie chrześcijańscy] ſtarſzych ſwoich Kśięgi prziymowáli/ odrzucáiąc rzecży Piſmu ś. prześiwne [!] á zgodne pochwaláiąc. WujJudConf 36.

Wyrażenia: »barzo, prawie, zgoła przeciwny« (5:1:1): Abowyem wyárá náſſá nye niſſczy áni zákázuye ſpoſobow/ porządkow/ y ſpraw śwyeckich/ ktore ſpráwye krzeſciyáńſkyey nye ſą zgołá przećiwne. KromRozm II m3; Stára to Papieſka brednia/ á bárzo ſłowu Bożemu przećiwna CzechRozm 34, 14v, 19v, 25v, 69v, 242.

»przeciwny błąd« [szyk 8:3] (11): [czart, przeciwnik Boży] záczął rozmáite á przećiwne błędy myedzy krzeſćiyány śiać przez kácerze/ pod poſtáwą ſlowá Bożego. KromRozm I M4, M3v; Národźiło sie wiele rozmáitych á ſobie przećiwnych y hániebnych á ſproſnych błędow KuczbKat a2; WujJud 27; Kośćioł Powſzechny powinien [...] z tego Piſmá przećiwne błędy y ſekty pokázowáć y przewyćiężáć WujJudConf 29v; CzechEp 174; cżyniąc pocżet wyznánia náſzego ze ſzcżyrego ſłowá Bożego/ błąd przećiwny/ y z piſmá świętego/ y [...] z ich że właſnych Doktorow pokázowáć będę. NiemObr 7, 91; Te ártykuły Kátholickiey wiáry vprzeymie nam Apoſtoł záleca: ſtrofuiąc oſtrze tych/ ktorzy błędy im przećiwne trzymáią WujNT 784, 460; PowodPr 26.

»przeciwny Bogu« [= niezgodny z wolą bożą] [szyk 15:3] (18): KromRozm I E2v; Kapłanom theż było przykazano/ áby winá [...] nie pijáli/ aby trzeźwi był á vmiał rozeznáć co ieſt ſwiętego/ á co przećiwnego Bogu BielKron 36v; GliczKsiąż C4v; BielSat G4; WujJudConf 5; Kiedyć by ty rzecży/ ktore ſie nam zdádzą być przyrodzone/ dobre były: tedyćby ich nam Bog niezákázował. Ale iż złe ſą/ á iemu przećiwne: tedy nas od nich odwodźi CzechRozm 242v, 14v, 25v, 68v, 99 [3 r.], 100, 203v; CzechEp 345; BOg tylko ludzkié myśli wiedźiéć może/ Y ku dobrému ſamże dopomoże: Ale cokolwiek przećiwnégo iemu/ Dobrze nie pádnie/ by więc naymędrſzemu/ Wſzytko wieſz/ pánie/ zgub co przećiw tobie KochFr 91; GrabowSet D3v; PowodPr 81.

[»przeciwna kontradykcyja«: Bráćia mili/ zdać mi się tu być przeciwna Contradikcia: á zwłaſzcża dla Piſmá Apoſtolſkiego ktoreſcie ná podporę [...] przywiedli HerbOdpow K3v.]

»przeciwny mądrości (bożej)« [szyk 5:1] (6): OrzQuin Q3v; Ano nic nie ieſt prżećiwnieyſzego mądrośći/ iáko wielka ſubtelność/ ktora ácz we wſzyſtkich rżeczách prżećiwi ſię prawdźie/ wſzákoż około práwá/ tám ieſt nayſzkodliwſzą GórnRozm Fv; Mądrośći Bożey przećiwne y nieprzyiaćielem iey ieſt/ ſerce y ſumnienie pomázáne grzechámi. SkarKazSej 660b, 660b, 661a, b.

»nauce (Kościoła, a. Chrystusowej, a. Apostolskiej itp.), słowom Apostolskim przeciwny« [szyk 10:3] (12:1): MurzHist C3v; KrowObr 233; BibRadz 1.Tim 1/10; nie ſą przećiwne náuce Apoſtolſkiey Kośćielne Trádycye WujJud 41v, 110v, Ll5; CzechRozm 221; CzechEp 31; Tym ſłowom Apoſtolſkim (Auguſtyn ś. mowi) nic nie ſą przećiwne ofiáry/ modlitwy y iáłmużny/ ktore kośćioł Boży vſtáwicznie czyni zá vmárłe. WujNT 633; iż zakon nie ieſt poſtanowion ſpráwiedliwemu/ ále nieſpráwiedliwym/ [...] kłamcom/ krzywoprzyśiężcom/ y ieſli co innego ieſt przećiwnego zdrowey náuce [si quid aliud sanae doctrinae adversatur]/ wedle chwálebney Ewángeliey błogoſáwionego Bogá WujNT 1.Tim 1/10, s. 31, 519, 575.

»dobrym obyczajom przeciwny« (4): WujJud 33v [2 r.], Ll8; nie maſz [w Biblijej katolickiej] nic tákiego coby było ábo zdrowey Kátholickiey wierze/ ábo dobrym obyczáiom y pobożnośći Chrześćijáńſkiey przećiwnego. WujNT przedm 5.

»Pismu (Świętemu), Ewanjelijej, Zakonowi (Staremu, a. Mojżeszowemu), Staremu Testamentowi przeciwny« [szyk 25:1] (16:5:4:1): OpecŻyw 108; KromRozm I F4v marg; Pán Chriſtus nie uczy nic nowégo ani ſtaremu zákonowi przeciwnego MurzNT 18v marg; KromRozm II a3v; A ktoż to z nas twierdźi/ áby Trádycye Piſmu przećiwne być miáły. WujJud 42v, 42v [2 r.], 78v, 81, 104v [2 r.] 234v (10); WujJudConf 36, 42v, 200; [Żydowie ganią] wymyſlenie piſm tych nowych/ ktore ſą názwáne nowym teſtámentem: ſtáremu teſtámentowi przećiwnych. CzechRozm 67v, 139, 150; CzechEp 176, 188, 216; Przetoż ktokolwiek dźiś do nas przynośi inſzą iáką Ewángelią oney przećiwną; ten ma być przeklęty WujNT 103, 652, Yyyyy3.

»prawdzie (bożej) przeciwny« [szyk 6:1] (7): KromRozm I Fv; [pobożni królowie] wſzelke blędy przeciwne prawdzie bożei y piſmv ſwiętemv (by naſtarſze były) precż odrzvczali y pylno wikorzemiali [!]. SeklWyzn 2v; KromRozm II p3v; Lecz Biſkup on nieprzeſtawał wywodzić wſzytkiego/ iſz nic w wierze náſzey fałſzywego áni prawdzie przeciwnego niemáſz SkarŻyw 102; CzechEp *4, 282; zkąd my tákowy zwyczay [przejmowanie majętności kmieci bezdzietnych] iáko prawdźie przećiwny [vero contrariam JanStat 1093]/ y rozumieiąc zá nieſłuſzny/ vſtáwiamy: áby [...] SarnStat 653.

»prawu (pospolitemu), statutowi, dekretowi, ustawam, konstytucyjam, iuri communi, rozrządzeniu, postanowieniu, przeciwko statutowi przeciwny« = iuri communi, ordinationi contrarius JanStat [szyk 32:9] (25:5:3:2:1:1:2:1:1): vedlia tego [...] ſtatutu mayą bycz ſądzone wſſytki rzeczy [...] odloziwſſy na ten czas na ſtronę wſſytki pirwſſe Statuta [...] statutovi poſledniemv przecziwne. ComCrac 17v, 17v; uczyniwszy ten obowiązek na IchM, aby nic nie wydawali z kancelaryji pod tą pieczęcią, co by było przeciwnego prawu pospolitemu. Diar 73, 73, 74 [2 r.]; LeszczRzecz A3; PaprUp Lv; tákowym obyczáiem máią być karáni ſłudzy [...] którzyby liſty którékolwiek Przywileiowi króleſtwá náſzego/ y ninieyſzému poſtánowieniu przećiwné oſobóm poſtronnym [...] przynieśli SarnStat 194; Kánclérz y Podkánclérzy, liſtów práwu przećiwnych, wydawáć nie máią. SarnStat 318; którą [winę siedzenia jednego tygodnia w wieży] wſzyſcy ná ſobie nośić máią/ którzyby co przećiwnégo temu Dekretowi Królá Iego M. vczynili. SarnStat 750, 13 [2 r.], 84, 86, 92, 97 (32); ktora [prywata] gdy ſie odpráwi/ iuż też oná Conſtitutia máło przygodna/ á poſpolićie y ſtáremu práwu przećiwna. PowodPr 64.

»przeciwny przykazaniu (bożemu a. Pańskiemu), rozkazaniu, przeciwko rozkazaniu« = cum Dei iussis pugnans Modrz [szyk 5:4] (6:2:1): SeklKat H3; Otóż obácz/ że pan przećiwko ſwému roſkazániu nic nie vczynił przećiwnégo BiałKat 63v; Coż wy Trádycie Zydowſkie ſproſne/ á iáſnie woley á Przykazániu Bożemu przećiwne/ Trádycyam świętym Kośćielnym przyrownywaćie? WujJud 43; RejPosWstaw [212]; ábyſmy iego [Boga] roſkazánie wykonywáli: á wſzytkie rzecży iemu przećiwne ná ſtronę odrzucáli. ModrzBaz 143v; NiemObr 178; LatHar 133; ále opuśćić rodzice w potrzebie / y nie dáć im pożywienia dla tego ábyś ráczey dał do kośćiołá/ to niezbożna rzecz/ y przećiwna Páńſkiemu przykazániu. WujNT 151, 151.

»przeciwny przyrodzeniu« [szyk 1:1] (2): Altembáſy rozlicżne Złotohławy dziwne/ Aż wierę przyrodzeniu cżáſem y przećiwne. RejZwierc 244; Bo tę rzecż [unikanie obrony] práwie przećiwną przyrodzeniu y rozumowi widzę. CzechRozm 242.

»przeciwny rozsądkowi zdrowemu« (1): iż ieſt [twój wywód] przećiwny y rozſądkowi zdrowemu/ y temu tám zakonowi o fałſzywych swiádkách/ Moyżeſzowemu CzechRozm 232v.

»rozumowi przeciwny; to rozumowi przeciwna« = contrarius rationi Modrz [szyk 15:2] (14;3): Ale iż ſię tá náuká Ewánieliey Swiętey Pápieżowi y iego ſlugám/ zdáłá być nie ozdobna niepłatna/ rozumowi przećiwna [...]. Przeſto otym Papieſz vſtáwitznie myſlił/ [aby ...] KrowObr 48v; RejWiz 25, 119, 127v, 144; GórnDworz Ll2; To też rozumowi rzecż przećiwna/ żeby ſługá w roſkázániu páná ſwego miał brákowáć/ iedno przyimuiąc/ á drugie odrzucáiąc. CzechRozm 100; Y to też ieſzcże niemniey rozumowi przeciwna/ ſámo przykazánie Boże ná tablicach kámiennych ſpiſáne zá ſłowo Boże [...] przyimowáć CzechRozm 100v; Ieſzcże też y to niemniey rozumowi ludzkiemv przećiwna/ zá ſámo ſie Sobotnie proznowánie chwytáć CzechRozm 101, 2v, 99, 100 [3 r.], 210v, 242; Co ieſliże ktorych praw żadna ſię przycżyná pokázáć niemoże/ [...] wſzákże ták trzebá cżynić/ żeby rozumowi niebyły przećiwne ModrzBaz 70.

»słowu bożemu (a. Boga, a. tekstowi słowa bożego) przeciwny« [szyk 23:7] (30): SeklWyzn 3, c2; Grzeſą przełożeni ſwieczci/ ktorzi niewykorzeniaią bałwophalſtwa przeciwnego ſłowu y przikázaniu Bozemu. SeklKat H3, Q2v; KromRozm I D3, G, K2v; KromRozm II pv; KrowObr B2; OrzList d4v; Náſzeć Terminy ſą wedle ſłow Bożych/ y z nich práwie vroſły/ áleć wáſzá wiárá ieſt iego ſłowom przećiwna. WujJud 173v, 76, 204; komu tu przyſtoyniey wierzyć: tobieli z tobie rownymi/ rzecż przeciwną ſłowu Bożemu/ mowiącemu? czyli Piſárzowi temu wyroki Boże opiſuiącemu? CzechRozm 54, 14v, 19v, 25v, 34, 140v, 221; choćiaż też tę plotkę właſnemu textowi ſłowá Bożego przećiwną ma [ksiądz Powodowski] z Auguſtyná. CzechEp 321, *4, 133, 146, 150, 345; NiemObr 133, 135; ReszList 154; Co P. Chriſtus o náukách y vſtáwách zgołá ludzkich/ ábo prożnych/ ábo y ſłowu Bożemu przećiwnych/ y ſzkodliwych mowił. WujNT 64.

»sam sobie, sobie, z sobą, sam w sobie przeciwny« = a se ipso dissentire a. dissidere, secum discordare Mącz [szyk zmienny] (14:7:1:1): KromRozm I G, H4 marg [2 r.]; SWiádek ieſli ſam ſobie w ſwey mowie ieſt przećiwny [...] tákowy bywa od Sądu odłączon. GroicPorz x4; Ale [Euzebius] záſię ná drugim mieyſcu przećiwny ieſt ſam ſobie gdzie piſze/ iż Piotr nieprzyſzedł do Rzymu KrowObr 20; Mącz 379c, 383c [2 r.]; káżda fáłſzywa náuká ma tę właſność/ záwżdy/ że ſobie ieſt ſámá przećiwna SarnUzn G6v, G7; RejAp 185v; KuczbKat a2; WujJud 45v marg; Ná oſtátek ſam Márek byłby ſobie przećiwny/ ieſli byś to mieyſce wedle ninieyſzych kśiąg cżytał. BudNT przedm c7v; iż Tálmud ich ieſt nowy wymyſł: y nie nadawnieyſze ſpiſánie/ z ſobą bárzo ná wielu mieyſcách niezgodne y przećiwne CzechRozm 69v; gdyby tego roku był Gedimin zábity/ iák Miechouius piſze/ tedyćby iego Kronika muſiáła być ſobie przećiwna StryjKron 380, 385; CzechEp 96; NiemObr 31, 76; WujNT 253, 890; My mowięmy: iż Bog przećiwnym ſobie bydź nie może. PowodPr 43.

»przeciwne sobie [= wzajemnie]« (1): Tak tám wniektorych kśięgach naydzieſz/ A było daleko od nich ſtádo świni [...]: Lecz winych tak to ſtoi. A było niedaleko od nich ſtado świni. Tu widziſz przećiwne być ſobie księgi BudNT przedm b2v.

»sumnieniu przeciwny« (1): [sędzia] ieſli by miał co wątpliwego y ſwemu ſumnieniu przećiwnego: thedy dla lepſzego vznánia prawdy ſpráwę onę ná inny czas odłoży GroicPorz aa3v.

»wierze (a. szczyrości wiary) przeciwny« [szyk 14:5] (19): SeklWyzn 4v; OrzRozm G; BielKron 208; WujJud 33v [2 r.], 51, 205, Ll8; Przetoż [...] odrzucamy ná ſtronę wſzyſtkie Rzymſkie vſtáwy/ wierze Krześćiáńſkiey przećiwne WujJudConf 62, 51; Aliściby tych długich y záwikłánych wywodow/ ſzcżyrośći wiáry Chriſtiáńſkiey przećiwnych namniey nie potrzebá. CzechRozm 57, 67v; CzechEp 278; Y nie rzekł nic/ iáko ia rozumiém/ wierze náſzéy przećiwnégo u Ciceroná Scipio KochWr 24; LatHar +4v; Boiazń y ſtáránie nie ieſt przećiwne wierze y nádziei. WujNT Xxxxx3v, przedm 5, s.163, 566.

»wolej (woli) (bożej) przeciwny« [szyk 9:6] (15): MurzNT 58v; KromRozm II k3; SienLek 18; ábowiem poki byli nie zgrzeſzyli rodźice náſzy/ nádzyć byli/ á wżdy ſye nie wſtydźili áni żądzey przećiwney woley Bożey ku ſobie mieli BiałKat 190v, 323v; Tákże y Przełożonych Swieckich Mándaty/ poki Bożey woley nie ſą przećiwne/ z vcżćiwośćią przyymuiemy WujJud 107, 107; WujJudConf 16, 214; CzechRozm 203v, 231; Náucżyliſmy Plebany y káznodźieie/ áby [...] żadną miárą iedney oſoby [boskiej] nie przyznawáli/ ále gánili iáko rzecż bezbożną/ przećiwną vſtáwie y woley oſtátniey zbáwicielá náſzego ReszPrz 59; ReszList 154; LatHar 333, 579.

»wolności(am), swobodom przeciwny« [w tym: swobodom i wolnościam (1)] = libertati a. immunitatibus et libertatibus contrarius JanStat [szyk 10:3] (8:5): My będąc posłańcy od rycerstwa Korony tej, [...] znamy powinność swą przestrzegać swobod koronnych, aby się nic im przeciwnego za niedozorem naszym nie działo Diar 88; Agdziebi [...] ſtalo ſie co takowego timto prawom Statutom/ Daninam/ Prziwileiom Liſtom/ ſwobodam y wolnoſciam przeciwnego [tedy wszytko żadnej mocy mieć nie ma] PaprUp Lv; Tylko z tego Státutu wſzyſtek rozdźiał woienny o obronie źiemſkiéy/ iáko przećiwny wolnośćiam Koronnym [...] káſuiemy SarnStat 1062 [idem 1191] 13 [2 r.], 46 [2 r.], 164 [2 r.], 661, 1191; Tákie práwá ludzkie nie ſą przećiwne wolnośći Chrześćijáńſkiey SkarKazSej 698a.

»zakonowi bożemu (a. Mojżeszowemu), prawu bożemu (a. Mojżeszowemu), ustawie Pana Chrystusowej (a. Pańskiej) przeciwny« = iuri divino contrarius JanStat [szyk 12:4] (7:6:3): OpecŻyw [123]; Práwá ktore máią/ w Tálmucie ſą nieſláchetne przećiwne Moiżeſzowym BielKron 465v; WujJud 78v; Ieremiaſz y wſzyſcy inſzy Prorocy onych ſtárſzych ſwoich Kápłanow vſtáwy y Dekretá zakonowi Bożemu przećiwne wſzędźie ſtrofowáli WujJudConf 39v, 241; RejPosWstaw [212]; CzechRozm 232v; á też to nie podobna/ áby Apoſtołowie/ rzecży vſtáwie páná Chriſtuſowey/ y piſmu ś. przećiwne poſtánawiáć mieli. NiemObr 146; ReszPrz 59; Spoſob zwyćiężánia tych pokus [...] Pierwſzy: dáwáć prędki á potężny odpor káżdey myśli/ zakonowi Páńſkiemu y woley Bożey przećiwney. LatHar 579; WujNT 64; czytay w Státućie ſtárym, gdźie Gregorius Pápiéż oné [słowa statutowe] odrzuca, iáko té któré ſą przećiwné práwu Bożému SarnStat 154, 260, 261, 266, 914.

Szeregi: »niezgodny i (owszem) przeciwny« (2): CzechRozm 69v; ludźie/ iákoby ſłowá Bożego niemieli/ do iednego cżłowieká [Atanazjusza] wyznánia/ ze ſłowem Bożym namniey niezgodnego: y owſzem iemu przećiwnego/ ták ſię przywiązáli NiemObr 135. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rozny i (a(l)bo) przeciwny« (5): KromRozm I G, K2v; Abowiem iáko Apoſtołowie miedzy ſobą zgodną náukę wſzyſcy záchowáli/ ták też potomkowie ich nie mogli nic roznego álbo przećiwnego piſmu ich Kośćiołowi podáwáć WujJudConf 42v; CzechRozm 138v; NiemObr 122.

»przeciwny, (a) szkodliwy« (2): (nagł) Pychá. (–) PAni wſzech złośći/ [...] Bogu przećiwna/ cżłowieku ſzkodliwa GrabowSet D3v; A Iurgieltów żadnych/ nikomu ſolą ná ſkłádźie Zupy Bydgoſkiéy nie damy. A ieſli któré dáné ſą/ iáko práwu onych Woiewództw przećiwné á ſzkodliwé/ ábroguiemy SarnStat 392.

3. Sprzeciwiający się, przeciwstawiający się, stawiający opór; nieposłuszny; rebellis Mącz, PolAnt; infestus Mącz, Modrz; adversus Mącz, JanStat; reprehensibilis HistAl; resistens Vulg; controversus, contumax, protervus Mącz; refractarius Calep (151): Contumax, Ociętny, Nieposłuſzny/ Krnąbrny/ Przećiwny. Mącz 64b, 24b, 169d, 327c, 446c, 489a; iedno was o to proſzę/ ábyśćie ode mnie gotowéy rzeczy ſłucháli/ á nic przećiwnégo ſłucháiąc mię/ nie myślili áni mówili OrzQuin H2; Refractarius – Ocziąpłi [!], prżecżiwni. Calep 905a; OTo lud pyſzny/ lud tobą gardzący/ Złośnie przećiwny/ Boże weſzchmogący [!] GrabowSet T4v; KlonFlis C4.

przeciwny komu, czemu (42): Ale żydowie ktorzy bylij przeciwni nauce milégo Iezuſa/ mowili: Oto cij zwolenicy moſſcżem ſie ſpilij. OpecŻyw 176, 60; ComCrac 12; HistAl K2; KromRozm III A7v, N5, O; GliczKsiąż C4v; A thák tey Ceremoniey Sądu Mieyſkiego żaden niema być przeciwny. GroicPorz i4, ii; Leop 3.Esdr 2/26; BibRadz Deut 31/27; ſpráwiedliwie tedy okrutnicy/ złoſliwi Bogu przećiwni máią być poháńbieni ſłowy y vcżynki BielKron 253v, 1v, 7, 128v, 155v, 164 (11); OrzQuin M3v; SienLek 23v; Drugie lepak dwá pieniądzá ná kożdy dzień trácę/ ná żonę moię kthora mi ieſt záwżdy przećiwna/ á chytra/ a ſwowolna. HistRzym 50, 31; Tákowe wſzyſtki ludźie ktorzy ták o Bogu rozumieią/ Kátholikámi Krześćijáńſkiemi názywamy/ á przećiwne temu wſzytſki mamy zá głupie y ſzalone/ y Heretykámi ie być ſkázuiemy WujJudConf 22, 73v; CzechRozm 52; PaprPan Ee2; ModrzBaz 51v; SkarŻyw 320; Vincentius Lyrinenſis wykłada: Strzeż ſię prawi/ káżdey nowey náuki/ nowych dekretow/ nowych rzecży/ ktore ſą dawnośći przećiwne ReszPrz 109; ArtKanc L4; WujNT 1.Thess 2/15; Ale Polacy máło de poena talionis dźierżą, y iákoby ſą przećiwni ſtárému Legiſlatorowi, kędy wſpomináią Legem Radamanti. SarnStat 715; PowodPr 13. Cf przeciwny komu w czym.

przeciwny komu w czym (4): [Maryja mówi do Żydów] ácż ſnádz on [Jezus] widziál ſie wám bytz przeciwny w cżym iużci vmarl od waſſych rąk [...] miéycie doſytz na tym OpecŻyw 152v; HistAl B3v; A ták dawſzy liſty Ceſarz do Kſiążąt y do inych/ áby ten Dekret trzymáli/ roſkazał áby mu niwcżym przećiwni niebyli/ w tey wierze wktorey mu ſą obowiązáni BielKron 207, 211v.

W przeciwstawieniach: »pokorny, posłuszny, powolny, zgodliwy ... przeciwny« (4): Czemże dowodźiſz o tey zwirzchnoſci papyeſkyey? (–) [...] vżywánim ktore ſye z hiſtoryy/ y przyznawánya Conciliy/ biſkupow/ y pátryárchow/ nye tylko powolnych/ ále y przećiwnych papyeżom okaże. KromRozm III N5; á wmiátáć ſye w mowę zgodliwą á ſwą przećiwną wtáczáć/ nic inego ieſt/ iedno w táńcu komu nogę podmiátáć OrzRozm K4; We Lwie moc/ ktory ſobie przećiwnego vmorzy/ á pokornemu łáſkáwie ſie ſtáwi. BielKron 1v, 225v.

Wyrażenia: »w tej mierze przeciwny« (2): Yeliſz thedy m[a]ł[ż]onkowye ci ktorzy nyepłodem od Bogá ſkaráni ſą/ chcą płod myeć/ nyechay go od Bogá ſſukáyą/ á nye od bab/ ludzi Bogu wthey myerze przećiwnych. GliczKsiąż C4v; Lecz iſz widzę że ſię maſz z domem ſtárożytnym Do ſpowinowácenia: áczem ći dotychmiaſt Był w tey mierze przeciwnym, toż rozumiem z tobą. Dopuſzczamći CiekPotr 27.

»przeciwna strona« = przeciwnik w postępowaniu sądowym; adversarius Mącz, Modrz, JanStat; obex (obiex) Mącz; adversa pars, altera pars JanStat [szyk 24:23] (47): ComCrac 22; MurzHist L4v; [przysięgam być sprawiedliwym] á wźiąwſzy od iednego ná pozew/ od przeciwney ſtrony nań niebráć GroicPorz g3, e3, e3v, g3v, zv, bb4v [3 r.]; OrzList h4v [2 r.]; Gdyby kto ſtáwił ſwiádki záklęte ku iákiemu świadectwu y dowodowi/ A ſtroná przećiwna nágániłáby im/ tym iż ſą w klątwie/ takowemu ma być dano ná inſze świádki UstPraw C4v, H2; Aequitas cum adversario stat, Spráwiedliwość yeſt przi przećiwney ſtronie. Mącz 417b, 237a, 281b, 305d, 315, 358a (9); Hnet ná to przećiwney ſtrony prokurator rzekł [...] GórnDworz Q8, Q, R6v; A ponieważ tákowe przedmowy nic ſą krzecży: bo bywáią czynione ábo dla ziednánia łáſki v ſędźiego [...] álbo dla zátłumienia rzecży ſtrony przećiwney [przeto ...] ModrzBaz 94, 87, 94, 94v; ZapKościer 1580/12v; bo gdy [...] ſtroná prżećiwna do ſcrutinium pozowie/ á będźie bliſko czáſu Seymu/ wnet on vrżędnik wrżkomo ſię rozniemoże/ y roki odwoła. GórnRozm I4; á Allegátia iedná ták ma bydź rozumiáná/ odmowá ſtrony przeciwnéy áż dotąd/ że druga ſtroná na to odmáwiáć pocznie SarnStat 1157, 327, 571, 616, 628, 670 (15); [ZapWpolActCon 1531 122/51; zachowayancz przythym ſzobye wſzelakye kv rzeczy obrony prawne nynyeyſche zadnego prawa nyeopuſzczayącz. Isch tho ſthrona przeczywna ſzobye ku pomoczy bracz chcze ZapWpolKośc 1551 9/372, 1551 9/372v].

Przen [czemu w czym] (1):

W przeciwstawieniu: »przeciwny ... posłuszny« (1): [ku poczciwemu duma wolę skłoni] vſpokoi/ y w dobrey mierze záchowa/ thák iż niemogącz iuż wola náſzá w nicżym ſobie przećiwną być/ áni záburzenia żadnego vcżuć/ we wſzytkim rozumowi poſłuſzną ſie ſtánie GórnDworz Ff6v.

α. W funkcji rzeczownika (2): Gdy cżłowiek chętny/ á do kreſu bieży/ Ná ktorym/ zakład wiecżney chwały/ leży/ Pod czás przypada/ że mu wolą mieniſz/ A przećiwnego/ cżęſto ſwym być mieniſz GrabowSet I2v; Powśćiągnąłeś ná ten cżás przećiwnym wędźidłá/ Chcieli látáć wyſoko/ vćiąłeś im ſkrzydłá. SapEpit A4v.
a. Niezgadzający się z czyjąś opinią, niepotwierdzający czyjegoś poglądu, będący innego zdania (47): Calep 915b; To iego ſłowá/ ktore prawdá od mátáczá wielkiego wyćiſnęłá/ gdy go iego vczniowie/ y przećiwni Sákrámentarze przyćiſnęli. SkarKaz 81b.

przeciwny komu, czemu (28): Aczkolwiek niekcorzy [!] Doctorowie: y po piąci godzinach każą oględować vrinę/ ktorym takim wſzytkiem Auicenna ieſt przeciwny FalZioł [1]; Iákoby tho piſmo miáło być przećiwne máłżeńſtwu kápłáńſkiemu. KrowObr 231v, 13v; BielKron 198v; Aryuſz też przećiwny Sábelliuſzowi/ przał tákież iednego Bogá Oycá GrzegRóżn G3, L2; Ale gdyż ia z wámi mówię z ludźmi ſtátecznymi y z vczónymi/ tedy wam tho powiém/ co by powiedźiał Socrates Philoſoph iednemu Sophiśćie przećiwnemu ſobie OrzQuin F2v; WujJud 227v, Ll7; Ci [ktorzy szacują i sądzą słowo Boga] ſkoro iedno vſłyſzą/ że ich obycżáiom y poſtępkom przećiwne ieſt ſłowo Boże wnet ſie gniewáią RejPosRozpr c4v, c4; Ktore świádectwá/ bárzo przećiwne ſą/ temu mniemániu o ktorym ty teraz zemną mowiſz CzechRozm 45v, 52v, 132v; Náuká S. Ephremá/ kácerſtwom dziśieyſzym przećiwna. SkarŻyw 119, 26, 278, 320, 336, 392, 456; przetoż y drugich/ to ieſt Ewánielikow ſobie bárzo przećiwnych [...] pilnie [ksiądz Powodowski] nápomina/ áby ſię záś wroćili do gośćińcá powſzechnego CzechEp 110, 197; NiemObr 75; haeretycy/ ku potwierdzeniu ſwych błędow/ nawięcey te mieyſca pſuią y fałſzuią/ ktore baczą że im ſą przećiwne. WujNT przedm 5, s. 31, 551, 810.

Zwrot: »dzierżeć, trzymający przeciwną stronę« = sprzeciwiać się, sprzeciwiający się [szyk zmienny] (1:1): Obiecto, Vſtáwicznie zádáwam/ też dzierżę przećiwną ſtronę. Mącz 162c; Repugnax, W káżdey rzeczy przećywną ſtronę trzymáyący/ Swarliwy. Mącz 330c.
Wyrażenie: »strona przeciwna« = przeciwnik w dyskusji [szyk 12:5] (17): MurzHist H2v; Biſkupá też s Konſtáncyey prośili/ iáko Dyoceſáná/ áby przyiechał/ álbo kogo poſłał ku ſłuchániu ſtron przećiwnych ſobie BielKron 198v, 209v [2 r.]; Cum id quod obiici potest praeocupamus cum ratione dissolvere, Gdy temu zábiegamy co nam od przećiwney ſtrony może być zádano álbo zárzucono. Mącz 325a; Tenći to ieſt klucż do wſzytkiego piſmá/ iákoſmy rzekli/ ktorego iuż teraz ſprobuiemy ná kilká mieyſcach/ ktore przećiwna ſtroná zwykłá przywodzić. SarnUzn F5, C8, C8v, D3v; Wilhelmá [...] námowił: áby ſtał przy ſtronie oſzcżepieńſkiey [!] przećiwney SkarŻyw 164, 164; Widźiſz czytelniku miły/ iżeć tego nie cżynię/ ábych miał árgumentá ſtrony przećiwney pokrywáć NiemObr 34, 7, 23, 48, 80, 130.
4. Nieprzyjazny, wrogo nastawiony; aversus, iniquus Mącz; infestus Modrz (134): Iniquus etiam, Nieprziyacielski/ przećiwny. Mącz 170c, 487b; Powikłáłá im głowy/ przeciwna Vnija/ Bárziey ieſzcże ſtrwożyłá/ tá Exequtiá. BielSat G3v.
Przen [czemu] (1):
Szereg: »przeciwny a niesprzyjazny« (1): ktorzi [dobrzy ludzie] z tego żáłoſni być muſzą/ gdy widzą/ áno ozdoby ſwoie ſpolne máią z temi/ ktorzi ich ieſzcże męſtwem álbo godnośćią niezásłużyli: á mowię godnośćią oną potem nábytą/ wielkich rzecży dokazániem ozdobioney proznowániu przećiwney/ á wſzelkiey niecżći nieſprzyiázney [ocio infestae, omni dedecori inimicae]. ModrzBaz 51v.
a. O osobach (61): BielKron 96v; Biſkupi ktorzy przy S. Chryzoſtomie ſtali/ ćierpiąc od przećiwnych onych Biſkupow przenáſládowánie: do Rzymſkiey ſię ſtolice vćiekli SkarŻyw 89; Y dla tegoż [Bóg] choć też kiedy ludowi ſwemu zwycięſtwá nád Pogáńſtwem przećiwnym pozwalał/ iednák do końcá go wytráćić [...] zábraniał PowodPr 13, 15; Kto ſie znaydźie przećiwny/ niech będźie bezecny. PaxLiz E2.

przeciwny komu (25): BierEz L2; FalZioł V 50v, 51; O by ludzie rozmyſlali czo maią rozmyſlać, rozumieli czo maią rozumieć, widzieli czo ma widziano być słyſzeli czo maią ſłyſzeć, á cżynili czo ma być cżiniono, wewſzemby [!] powolnoſć mieli á nigdyby ſobie przeciwni niebyli. BielŻyw 170; BibRadz Lev 26/24; OrzRozm Kv, G3v; [Karolus Wielki] Węgry przećiwne ſobie ſkroćił/ y ſkárby wielkie od nich wynioſł BielKron 170, 55, 103, 115, 157v, 179v (12); Alexander, gdy mu byli niektorzy Słowacy przećiwni [...] vbrał Epiroty ſwoie w ich ſzáthy y zbroie iákie oni miewáli y kazał im woiowáć ſwoię źiemię BielSpr 41v; PaprPan Gg2; StryjKron 330; Tám rzeczy moie dayćie gdźie ſye nápiſáło. [...] Iámułkę z kápeluſzem Pánu Pudłowſkiému/ Przyiáćielowi mému záprawdę wielkiému: Bo mię brónił od wielu bárzo mi przećiwnych PudłFr 79; PowodPr 41; KlonFlis B3v.

przeciwny naprzeciwko komu, przeciw czemu (4): y naprzeczywko nam wi prziyacziel moy zebiſczie niebily przeczywny LibLeg 11/86v, 11/88, 88v; y rozprawa nakoniec około tych, ktorzy przeciw Oiczyznie naszey stawili się przeciwnemi ActReg 136.

przeciwny w czym (4): [sułtan pisze] roſſkazalem lyſthi ſwe pyſſacz do panow Zyemye syedmygrodzkyey y do wſchitkiego poſpolſtwa przikazvyacz ym moczno zebi ony nywczim naprzeczywko ym przeczywny nyebily y ychbi ſlvchaly LibLeg 11/88v, 11/88; nie ſłuſzno krolewſkiego ſtanu pánnie być w niewoli/ gdzye ſie to ták nigdzyey nie záchowuie na ſwiecie/ gdyż pánieńſka płeć nikomu nie ieſt ni w cżym przećiwna BielKron 55, 115.

W przeciwstawieniu: »łaskaw ... przeciwien« (1): Wyſłuchawać Bog kożdego/ Kto prośi z ſercá práwego: A iáko łáſkaw dobremu/ Táko też przećiwien złemu. BierEz L2.

Wyrażenia: »przeciwny nieprzyjaciel« (2): SkarŻyw 385; Ktory [prorok Balaam] będąc do tego przenáięty/ od Krolá Báláká/ przećiwnego á głownego nieprzyiaćielá [...] lud Boży pod vpadek y zwyćięſtwo iego poddał PowodPr 4.

»przeciwny niewiernik« (1): tedy kto znim [z Bogiem] nie ieſt w iednymże wyznániu y wierze iego/ iuż iemu przećiwnym niewiernikiem ieſt PowodPr 41.

»przeciwna strona« = wróg, przeciwnik w walce [szyk 7:1] (8): Więc źwierzętá przeſtráſzony/ Boiąc ſie przećiwney ſtrony: Przez ſwe poſły ryb prośiły BierEz O4; myſmy dla tego przyiecháli/ ábyſmy wyrozumieli vmyſł ſtrony przećiwney BielKron 202, 308; iż ten Hetman lepſzy ieſt/ kthory [...] bez bitwy wygrawa: by iedno to tákie pewne zwycięſtwo nie pochodziło z záięcżego ſercá przećiwney ſtrony. GórnDworz Ff6; BielSat Nv; trzebá [...] nie ſpuſzcżáć ſie ná cudzoźiemce/ ktorzy ſie łacno dádzą przenáiąć zá pieniądze [...] dáiąc porozumienie przećiwney ſtronie/ co ſie ſám dźieie. BielSpr 72v, 46; BielSjem 36.

»wojsko przeciwne« [szyk 2:1] (3): Aleksander śmiały [...] Wyzywał co męższych z wojska przeciwnego KochMon 19; Który głos gdy przećiwné woyſko vſłyſzáło/ Wnet przed ſtráchem táiemnym z wſtydem tył podáło. ZawJeft 14; CzahTr Gv.

αα. W funkcji rzeczownika (9): Nie życż przećiwnym żywota/ Być nie zádáli kłopotá. BierEz F4v, K2; Pánie [...] Nie day ſię zemnie ćieſzyć przećiwnemu/ Ni przewrotnemu. GrabowSet M4v, G2, H, H3v, S; On [Stefan Batory] nádźieią ſámą Z niebá pomocy/ śmiał być nawáłnośćiam támą Pánnońſkim/ przez rozliczne y ſpuſzczáiąc zdroie Sćierw przećiwnych/ Dunáiu tuczył ryby twoie. SzarzRyt C2v.

przeciwny komu (2): BierRozm 6; A w tym cżaſu Biſkup Krákowſki Paulus z niektoremi przećiwnemi pánu ſwemu Boleſławowi wſtydliwemu/ proſili potáiemnie Włádziſłáwá kſiążęćia Opolſkiego/ áby innego pana wybrali BielKron 363v.

W przeciwstawieniu: »przyjacioły ... przeciwne« (1): [bogaci] Prawa jakie chcą składają, Po swej woli ustawiają. Przyjacioły sobie ważą, A przeciwne sobie karzą BierRozm 6.

α. O szatanie (4): KrowObr 84; Bo widząc ten znák [krzyż] przeciwne mocy ſzátáńſkie/ záſtráſzone zboiáznią vćiekáią. SkarŻyw 399.

przeciwny komu (2): GrabowSet R3v; Anyoł tám piekielny rządźi/ ktory tey niewieśćie y naśieniu iey przećiwny ieſt. SkarKaz 578b.

b. O wypowiedziach i zapisach (12): OpecŻyw 177v; Słowa przeciwne [Demokryt] barzo mile znaſzał. BielŻyw 65; [Luter pisał] á czom kolwiek przećiwnego piſał ku Stolcu Papieſkiemu/ to ſie nie ná ſámego oſobę ſciąga/ iedno ná Rzym BielKron 195v; Contradictio – Przecziwną mowa. Calep 253b; Táć ieſt potrzebá/ [aby wszyscy w wierze trwali] [...] nie dbáiąc nic ná przećiwne namowy haeretyckie WujNT 518.

przeciwny komu (7): KrowObr 45v; BielKron 208v; Zá tákowe Poſelſtwo twoie/ przećiwné Bráćiéy twoiéy/ y Stanowi Polſkiéy Korony/ Klózy/ á nie Odpowiedźi Królewſkiéy ieſteś ty godźien OrzQuin D2; CzechRozm 20v, 78; WujNT Col 2 arg, 14.

c. O sytuacjach, okolicznościach, uczynkach, zamysłach; też szkodliwy, szkodzący; infestus Modrz, Calep; contrarius JanStat, JanPrzyw; aversus, laevus, malitiosus, praeposterus, sinister Mącz (47): BielKron 199, [3322]v, 392v; Maliciosa iuris interpraetatio, Przeciwny wykład práwá Mącz 205d, 314d, 395b; BielSpr 25v; od ktorego [rąbiącego drwa] byś ſie ty nie ſpodźiewał nic złego/ ániby on też tobie myſlił co przećiwnego CzechRozm 232v; Niedlategoc [uprosiliśmy Królu u ciebie to złożenie sejmu] abiſmy co przeciwnego miſleli/ ale abiſmi [...] poſpolite dobra naſze vpadle opatrzeli. PaprUp F, I3v; Gdyz do tego przyszło, za fatum iakimsi y niesczęsciem Korony Polskiey ze inaczey naiazdom, gwałtom y wolnosci zabiezec y insultus przeciwnych zbydź niemogła ActReg 147; Calep [718]a; KlonWor 75.

przeciwny komu, czemu (31): LibLeg 11/39v; MurzHist P2; Mącz 487b; áni Poſłom náſzym przyſtoi ná wálnym Seymie/ co przećiwnégo tym rzeczam gruntownym: tho ieſt/ przećiwko Króleſtwu/ Królowi/ Kápłanowi/ imieniem wſzey Korony Polſkiéy ſpráwowáć OrzQuin Dv, B2, M3v; BielSpr 25v; MycPrz II Dv; [obrona] wſzemu ſtworzeniu źiemſkiemu [...] ieſt práwie z nátury wrodzona: że ſie wſzytkie bronią poki mogą/ gdy ſie im co przećiwnego dźieie CzechRozm 242, 225v; Nocne biegánia y wołánia/ imo to/ iż vcżćiwym obywatelom pokoy y odpoczywánie przekażáią/ obracáią śię też w wielkie zgiełki pokoiowi mieyſkiemu przećiwne ModrzBaz 36; SkarJedn 189; StryjKron 497; KochPhaen 16; A to ieſt niepochlebſtwo zadne/ ſtzira á iaſna prawda/ bich batzel co r:p: wnich przeciwnego nieſcierpialbim/ bo mito natura y Cnota przirodzona dali/ ze malo veris ofendere quam placere adulando. PaprUp F3v; GrabowSet G; LatHar 559; A to/ coby im [poddanym] było przećiwnégo/ áni ſámi czynić będźiemy/ áni innym czynić dopuśćimy. SarnStat 164, 13, 260, 386, 699, 1042; Smiertelny [grzech] przyiaźń Bożą pſuie/ y miłośći Bożey y bliźniego przećiwny ieſt SkarKaz 313a; KlonWor 12. Cf »rzecz przeciwna«.

Wyrażenia: »barzo przeciwny« (2): co Chriſtus przez krzyż rozumiał [...]? (–) Nic inſzego iedno wſzeláki niewcżás/ vtrapienie/ przeſládowánie/ y inſze rzecży ćiáłu náſzemu/ ſławie/ máietnośćiam/ y zdrowiu ſzkodzące/ á bárzo przećiwne. CzechRozm 225v; KlonWor 12.

»rzecz przeciwna« [w tym: komu, czemu (6)] (8): OpecŻyw 90v; [mistrz pruski] zamkow gránicżnych dobywał/ y wiele inſzych rzecży przećiwnych Krolowi czynił BielKron 418, 419v; POſłowie ná Seymie imienim korony Polſkiéy/ ſpráwuią rzeczy koronie przećiwné. OrzQuin C4v marg; RejPosWstaw [1103]; BielSen 5v; ART. XII. o rzeczách przećiwnych goſpodárſtwu. SarnStat 644; KlonWor 12.

Szeregi: »przeciwny i nieprzyjaźliwy« (1): ZLośliwa żydowſká zdrádá/ gdyż záwżdy ieſt Krześćiánóm przećiwna y nieprziáźliwa [Christianis contraria et inimica JanStat 1125] [...] zákázuiemy: áby [...] SarnStat 260.

»przeciwny, (a, i) szkodliwy (a. szkodzący)« [szyk 4:1] (5): Mącz 183a; Tráfuie ſie tego wiele w Woyſzcże miedzy ludem Rycyrſkim zwłaſzcżá niećwicżonym [...] iż cżęſthe zámieſzánie cżynią ſprawcom ſwoim przećiwne y wſzem innym ſzkodliwe BielSpr 25v; RejPosWstaw [1103]; CzechRozm 225v; Calep 532b.

»trudny i przeciwny« (1): [kupując urząd albo dostojeństwo] Kupiſz ſobie rzecż trudną y bárzo przeciwną: Lepiey ſnadź po ſtáremu zoſtáć licżygrzywną. KlonWor 12.

d. O środkach leczniczych i pokarmach: szkodliwy [komu, czemu] (10): A ieſt wężom barzo przeciwne ziele złotogłow. FalZioł I 15d, IV 15d; Bo wſzelka rzecż zbytnia, bywa przećiwna przyrodzeniu. GlabGad B7, H3; Dziwna choroba też dziwne Ma mięcż tranky y prżecziwne RejKup q6v; śiárká krwi ſłużąc rozmnaża ćiepło w kożdym ćiele/ oprócz w wodnych żywieléch [...] przeto im ieſth przećiwné y nieznośne SienLek Vuu3v, 151v, 152v, 156v.

W przeciwstawieniach: »przeciwny ... pożyteczny ([pożyteczen]), [zdrow]« (1): zagrzewaią też thi ſtroie [bobrowe]/ [...] przeto tim czo kurcż cierpią z pełnoſci: albo drżenie: barzo pożythecżne/ ale zaſię przeciwne thym kthorzy z ſuchoſci cierpią FalZioł IV 8a; [To co mi zdrowo było/ teraz ieſt przećiwno/ Y brzydkość mi przynośi/ y barzo ieſt dźiwno. ProtKonterfet [A4] (Linde)].

5. Niesprzyjający, niepomyślny, niebezpieczny; adversus Mącz, Modrz; contrarius Vulg, PolAnt; iniurius HistAl; infelix, infestus, iniquus, laevus Mącz (100): OpecŻyw [27]v; HistAl G5; abowiem [ludzie niecierpliwi] zadnego przećiwnego gwałtu nieumieią áni mogą znośić. KwiatKsiąż M2v; Mącz 133a, 183a, 251d, 443c; Ieſli powinien wſzytko przećiwne ćierpieć ten coby ſie ſiebie záprzał? CzechRozm 227v marg, 226, *4v; Day nam dźiś chlebá náſzego/ y wſzego nam potrzebnego/ pokoy, zdrowie, hoyność wſzego/ oddal co ieſt przećiwnego ArtKanc M15v; ZawJeft 8; ActReg 149; Calep 540a; Przeminęło wſzyſtko/ y to ieſliś ſię w cżym kochał/ y to ieſliś co przećiwnego ćierpiał WysKaz 46; PudłDydo B2.

W przeciwstawieniach: »przeciwny ... szczęśliwy (a. szczęsny) (10), fortunny (4), dobry, wesoły« (16): anij ſie podnos w pychę przeciw bogu cżaſu ſſcżęſnégo/ anij vſtáwáy od dobrych vcżynkow cżaſu przeciwnégo OpecŻyw [27]v; GlabGad P5v; HistAl A3v; Trudniey być miernemu w ſzcżęſliwych rzecżach niżli w przećiwnych. BielKron 183v, 258, 259v, 382; bądź záwżdy ſtały thák w przećiwnych/ iáko y fortunnych rzeczach BiałKat 208v; RejZwierc 211v; CzechRozm 99; Będą mu [panu, który daje dobry przykład] wſzytcy posłuſzni z chęći á nieponiewoli w rzecżách trudnych nieopuſzcżą go/ rzecży ták weſołe iáko przećiwne ſpolne ſobie znim będą rozumieć ModrzBaz 23v, 15v, 69; ArtKanc M17; LatHar 567; SarnStat 1022.

Wyrażenia: »czas przeciwny« [szyk 2:1] (3): OpecŻyw [27]v; Znaſzay ſkromnie przećiwne w ſwey młodości cżáſy. BielKom C4v; W fortunnych cżáſiech cnotá ſie więc niſzcży/ Ale w przećiwnych naiáśniey ſie błyſzcży. RejZwierc 211v.

»przeciwne nieszczęście« (1): wnet go [Juliusza Cesarza] po ſzczęściu przećiwne nieſzczęśćie od LIBoná podkáło StryjKron 66.

»przeciwna przygoda, przypadek« = adversitas HistAl [szyk 4:2] (5:1): Ktorey [królowej Olimpii] Anekthánábus rzekł/ ieden z námocnieyſzych bogow [...] ciebie we wſzytkich przygodach ſzcżęſliwych y przećiwnych będzie wſpomágał. HistAl A3v; A náćirpyawſzy ſie tu [na ziemi] przypadkow przećiwnych/ Bychmy ták zoſtáć mieli á tham [tj. do nieba] ſie nie doſtáć/ Iużćiby ſie nie mogło nikomu gorzey sſtáć RejWiz 116; BielKron 259v; KwiatKsiąż E; KuczbKat 435; ArtKanc M17; [[Gedeon] [...] poráźił woyſko nieprzyiaćielſkie/ ktorzy bespiecżnymi byli/ á nieoględowáli ſie ná żadną przećiwną przygodę [nihil adversi]. Leop 1577 Iudic 8/11 (Linde)].

»przeciwna rzecz« = res adversa Mącz, Modrz [szyk 21:14] (35): Tatz ieſt ktorá z ſynem bożym iáko z ſwym milym cirpiala rzecży przeciwné OpecŻyw 183, 48v; A kto gi [orłowy kamień] przy ſobie noſi/ thedy gi cżyni ludziom przijemnym/ trzezwem/ y też bogatym/ y od przeciwnych rzecży ſtrzeże. FalZioł IV 48c; Scżeſcie żawżdy ieſt poddane przeciwnim rzeczam. BielŻyw 52, 37; że y ſwyęći ludzye pod cżás nie ſą doſkonáli w ſthałoſcyach ſwoich/ w przećiwnych rzecżach/ procż oſobney łáſki á wſpomożenia Páná ſwego. LubPs H4v; KrowObr 154v; BibRadz I 26b marg; Dał nam Pan Bog tego Iopá ná przykład/ áby káżdy nie roſpacżał w rzecżach przeciwnych/ á w ſzcżęſciu wielkim żadney wiecżnośći ná tym ſwiecie niepokłádáli. BielKron 27v, 154, 183v, 258, 265v, 382; Mącz 74b, 121d, 418b, 461d; GórnDworz Ll3; BiałKat 203v, 208v; Abowiem vmyſł ſtátecżny á wſpaniły nigdy ſie okázáć nie może/ iedno w rzecżach w przećiwnych. RejZwierc 86v; WujJudConf 106; RejPosRozpr c4; MycPrz I C4; BiałKaz B4v; CzechRozm 99; ModrzBaz 15v, 23v, 69; A z tym zátym błogoſłáwieńſtwem [Chrystusowym]/ żadna przećiwna rzecż nie záſzkodźi WerKaz 306; LatHar 134 marg, 567; WujNT 22; SarnStat 1022; [CorfusDocum 1591 nr 190].

»przeciwne szczęście, fortuna« = res aspera, infesta a. iniqua fortuna, laeva auspicia Mącz [szyk 13:4] (12:5): GlabGad P5v; bo nie máſz ták żadnego cżłowieká ná ſwiecie ſzcżęſnego/ ktoregoby cżáſu ſwego przećiwne ſzcżęſcie ruſzyć nie miáło. BielKron 112, 112, 189v, 334; Mącz 89a, 169d, 170c, 183a; Prot D2v; ktorey [cirpliwości]/ to ieſt przyrodzenie/ wytrwáć nie z zámárſzcżoną twarzą/ wſzytki ſtoſy przećiwney fortuny. GórnDworz Hh2v, Hh6v; BiałKaz H4v; O to by bogá prośić/ żeby cżłowiek Co námniey szczęścia przećiwnego doznał Bo żeby zgołá nic/ to nie cżłowiecża. KochOdpr B2v; Oni przećiwnéy fortuny nie znáią/ Y w dobréy śile długie látá trwáią. KochPs 107; CzahTr A4, B.

Szeregi: »przeciwny a przykry« (1): Acerba ferre robusti animi est, magnaeque constantiae, Przećiwne á przykre rzeczi cierpieć yeſt/ ſtałego vmysłu y wielkiey ſtátecznośći. Mącz 418b.

»przeciwny i zły« (1): tedy wżdy [...] przećiwne y złe przygody ſtale y mocnie będźiemy mogli wycierpieć. KuczbKat 435.

a. O zjawiskach atmosferycznych (22): Pokornie ćie Boże proſimy/ [...] áby przes dotykánie tego Woſku [tj. woskowego baranka]/ [...] wierni byli pobudzeni ku chwale. Niepogody Grádowe/ obłoki chmurne/ nawáłnośći niepogodne/ wichry wiátrowe (a) gromy przećiwne/ Przezeń były vśmierzone KrowObr 67v; PRzećiwné chmury ſłońce nam zákryły/ Y niepogodné déſcze pobudźiły KochPieś 31; (nagł) Ná korab P. Laſkiégo Olbrychtá. (–) [...] Przetrwawſzy wſzytki przećiwné pogody/ Stánie ná brzegu w cále y bez ſzkody. PudłFr 27; Pan kiedy gromi/ zápomnią ſwey dumy Przećiwne Szumy KlonFlis B3v, B2.

przeciwny komu (3): zwolenicy [Jezusa] bylij na morzu/ á mielij wiatr przeciwny ſobie OpecŻyw 54; A gdyż iuż trzy dni od brzegu płynęli/ wſtáło im powietrze przećiwne/ y przypędźiło ie do tego miáſtá/ w ktorym byłá iego Mátká HistRzym 34v; PudłDydo B4v.

W przeciwstawieniu: »po swej myśli ... przeciwny« (1): Krolu Miłośćiwy/ Końcá nie będźie tey náſzey wypráwie/ A wiátry mamy po ſwey myśli práwie: Kto wie/ przećiwne nie wſtánąli potem? GrochKal 8.

Wyrażenie: »wiatr, powietrze przeciwne(-y)« = ventus contrarius PolAnt, Vulg; reflatus Calep [szyk 12:6] (17:1): OpecŻyw 54; MurzNT Matth 14/24; BielKron 191v, 446; Mącz 344a; Wiátry przećiwné mamy/ wełny biją/ máſzty łomią/ żagle drą OrzQuin A3v; HistRzym 34v; StryjKron 26; GrochKal 8, 12; GórnTroas 6; Calep 904b; á łodź ná śrzodku morzá wáły ſrodze tłukły. ábowiem był wiátr przećiwny. WujNT Matth 14/24, Mar 6/48, Act 27/4; KlonFlis Ev; PudłDydo B4v; [BielKron 1551 11v].
6. Przykry, obrzydliwy, budzący wstręt; contrarius Modrz, Vulg; aversus Mącz; molestus Calep (23): LibMal 1544/85v; Luterſka náuká [...] nic pewnego áni prawdźiwego w ſobie nyema. Ale pełná błędow/ fáłſſu/ y kácerſtwá rozmáitego y przećiwnego. KromRozm I K2v; GliczKsiąż B7; że chćiwość vrzędow á zbytek/ y temu przećiwne łákomſtwo/ ſą przycżyny/ ktore wielkie Rzecżypoſpolite bárzo wątlą. ModrzBaz 55v; KochOdpr D2v; Calep 669b; KlonWor 11.

przeciwny (przeciwien) komu, czemu (11): yſzbicz thak bylo przeczywno moyą bydlią [lege: moje bydlę] jako przeczywna czarownycza ſczudzoloznycza popowſka myloſznycza mylemu bogu pannye mariey LibMal 1544/86; MurzHist H4, H4v; ma być vmysł ku cnoćie formowan/ gdy ieſzcze miękki ieſt/ y łatwie przećiwne yemu wſzelakie ćwiczenia znaſza KwiatKsiąż A2v; Aversus a Musis, Ktoremu náuki bárzo ſą przećiwne y ma ye w nienawiśći. Mącz 487b; GórnDworz C6; CzechRozm 100v; wſzák wiéſz moie obyczáie. (–) Ludźióm przećiwné/ y bogom mierźioné. KochFrag 46; WujNT 271.

W przeciwstawieniach: »przeciwny ... miły (2), przyjemny« (3): Bo iáko záwżdy álbo wino pić álbo wodę/ przećiwna rzecż ieſt/ ále ná przemiány tego vżywáć/ rzecż miła Leop 2.Mach 15/40; WujJud 119; po ty [!] go [pana] chćieć ſłucháć/ poki by co łátwiego/ lekkiego/ y miłego roſkázował: A gdyby on záś kazał co trudnego/ niebeſpiecżnego/ y ciáłu przećiwnego/ tedy to ná zad porzućić CzechRozm 100v.

Szeregi: »przykry a przeciwny« (1): ták tu ná ſwiat/ kto ſie vrodzi/ [...] nielza mu inácżey/ iedno przyiąć zá dobre wſzytko to/ co w kim przykrego/ á przećiwnego ſobie widzi. GórnDworz C6.

»przeciwny a sprosny« (1): [heretycy głoszą swoje wymysły pod pokrywką imienia Chrystusa] áby náuki ich przećiwne/ á ſproſne/ poważność imięniá P. Chryſtuſowego przyiemnemi vcżyniłá. WujJud 119.

»zły i przeciwny« (1): Acz dobre vczynki ſą Pánu Bogu wdzięczne: ále pyſznić ſię z nich/ y wynośić nád inne/ ieſt rzecz zła y Bogu przećiwna. WujNT 271.

a. O smaku i zapachu (4): Opium ieſt woniey przeciwney/ ſmaku gorzkiego FalZioł I 95b, I 86c.

przeciwny czemu (1): [woda ciepliczna] z przyſádą śiárczáną/ ſmak y wónią vżywániu zwyczáynému przećiwną pokaże. Oczko 10v.

W przeciwstawieniu: »przeciwny ... słodki« (1): MArcza mieſiącza [...] Cżyń ſobie warzenie przeciwne/ á ſlodkie iedz zawżdy FalZioł V 46.

7. Niezrozumiały (5):
Wyrażenie: »rozumowi, umysłowi, ciału z rozsądkiem jego przeciwny« (2:1:1): SWiádectwá twe miły Pánie wyem yáko ſą dziwne A ludzkyemu rozumowi tu záwżdy przećiwne LubPs bb5; CO ieſt Bog [...] A ſzkodá y głowy pſowáć/ Kto chce w tym mędrować. Bo tho táiemnice dziwne/ Náſzym rozumom przećiwne RejZwiercPodw 183v; á dálſzych rzecży w kſięgách Moyżeſzowych ktore trwáią opiſánych/ iż vmyſłowi ich ſą przećiwne/ pálcem ſie dotknąć niechcą. CzechRozm 101, 248.
Szereg: »trudny i przeciwny« (2): Ale záś gdy przyidźie ku żywotowi Chriſtiáńſkiemu y ku záprzeniu ſie ſámego ſiebie/ to tu dopiero trudna łáćiná/ y ćiáłu z rozſądkiem iego bárzo przećiwna. A ták trudna y przećiwna/ żeby łácniey niewiem iáką naćiężſzą Mnichowſką regułę od ludźi wymyſloną mogł cżłowiek wytrwáć CzechRozm 248.
8. O usytuowaniu w przestrzeni: przeciwległy (20): FalZioł V 5; á tho ćiepło zágrzawſzy w przećiwne vcho náley SienLek 76v.
Wyrażenie: »przeciwna strona« [w tym: czemu (1)] [szyk 4:1] (5): NA pleurę nicz lepſzego nie ieſt: iedno krew puſzcżać z przeciwney ſtrony kłociu z medijany FalZioł V 82, V 82; Oppositum, Przećiwná ſtroná. Ex opposito, Náprzeciwko. Mącz 311c; SienLek 125; ktoryby [lud sprawniejszy] miał przyść nieprzyiaćielowi ná cżoło/ [...] bo tym obycżáiem odmienią ſie mieyſcá y s ſprawcámi/ y prziydą ná inne ſtrony pierwſzym przećiwne BielSpr 34v.
Przen (1):
Wyrażenia: [»przeciwnymi piersiami«: = nie cofając się, nie uciekając: Litwá y Zmodź pierwſze gwałtowne potkánie Kijowiánom ſmiele y ſtale przećiwnymi pierſiámi wytrzymáli StryjKron 393.]

»przeciwna strona« (1): Ale iż to trudna ná ſwiecie rzecż/ poznáć iáko dáleko cżłowiek ieſt/ od onego środku/ gdzie cnotá mieſzka/ przeto káżdy ſam przez ſię/ od thego ku cżemu ſie bacży być ſkłonnym/ znienagłá ſie ma czofáć/ á ná przećiwną ſtronę przeprowadzáć GórnDworz Ii6.

a. Znajdujący się naprzeciwko (1): Poſłał dwu z vcżniow ſwych. Mowiąc: Idzćie do przećiwney wśi [contra vicum] BudNT Luc 19/29.
b. Znajdujący się po przeciwnej stronie ziemi (na antypodach) (1): Iuż tym Słońce świećiło ktorzy tám mięſzkáią/ Kędy ſtopy przećiwne ſtopam náſzym máią. Prot A4v.
c. Poruszający się w przeciwnych kierunkach (1):
Wyrażenie: »sobie przeciwne« (1): gdy wiátry ſobie przećiwne powſtáną/ poruſzą on piaſek BielKron 456v.
d. astron.: Znajdujący się w opozycji wobec innych ciał niebieskich (9): Abowiem toż przerzecone w przećiwnych známionách niebieſkich zwierſchnich Plánetow położenie/ będźie zá dźiewięć lat látośiego Roku w Byku á w niedźwiádku LeovPrzep E2v, E2v.
Wyrażenie: »sobie przeciwny« (1): Nád to ćiſz Plánetowie zwierſchni iáko Iowiſz z Sáturnuſem roku dzieſiątego w známieniách niebieſkich ſobie przećiwnych będą LeovPrzep Ev.
α. W funkcji rzeczownika: opozycja [czego] (6): Czo wybieracz albo ſzie ſtrzedz według Aſpektow Kxięzycza s Plánetámy. Złączenye Saturnuſſá Dnia tego nicz nyepoczynay [...] boieſt zły czaſz. Szeſny Saturná Dzyeny prziemni/ przyłęcz ſzye ſtarym [...] zyemię kopay. Czwartak Saturná Strzeſz ſzye ſtarych/ zyemie nyeorz [...] Trzećiak Saturna Starym ſye przyłęcz/ zyemye orz [...] Przecziwny Saturná Niepotikay ſie s ſtaremi Goski A2; Przećiwny Iowiſſá [...] Dobrze ieſt ku ſlachetnym prziycz Goski A2v; Przećiwny Słoncza Krolow/ kxyąząth oblicznoſczy ſye wyſtrzegay Goski A3v, A3, A3v, A4.
*** Bez wystarczającego kontekstu (7): Adversus, Przećiwny. Mącz 3d, 64a; Adversarius – Przecziwni. Calep 29a; Contrarius – Przecziwny. Calep 254a, 28b, 29a.
Wyrażenie: »przeciwna strona« (1): Diversa pars, Przećiwna ſtroná. Mącz 487d.

Synonimy: 1. drugi, iny, niezgodny, odmienny, rozmaity, rożny, sprzeczny; 2. niezgodny, rożny, sporny, sprzeczny; 3. przeczny, sprzeciwiający się, wsporny; 4. niechętny, nieprzychylny, nieprzyjazny, niesprzyjazny, nieżyczliwy; c. szkodliwy, szkodzący, trudny; 5. nieprzyjazny, przykry, szkodliwy, trudny, zły; 6. mierziony, obrzydły, omierzły, przykry, sprosny, zły.

Cf NIEPRZECIWNY, PRZECIWNOMOWNOŚĆ, PRZECIWNOROŻNOŚĆ

DDJ, LW