Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DYSPUTATOR

Następne hasło: DYSPUTOWAĆ SIĘ »

DYSPUTOWAĆ (54) vb impf

di- (34), dy- (20).

o oraz a jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

indicativus
inf	dysputować
praes
	sg	pl
1	dysputuję	dysputujemy
3	dysputuje	dysputują

praet
	sg		pl
3	m	dysputowåł	m pers	dysputowali

fut
	pl
1	m pers	dysputować będziemy

imperativus
	sg
3	niechaj dysputuje

conditionalis
	pl
3	m pers	by dysputowali

impersonalis
praes		dysputuje się
participia
part praes act		dysputując

inf dysputować (17). ◊ praes 1 sg dysputuję (7). ◊ 3 sg dysputuje (3). ◊ 1 pl dysputujemy (2). ◊ 3 pl dysputują (7). ◊ praet 3 sg m dysputowåł (2). ◊ 3 pl m pers dysputowali (4). ◊ fut 1 pl m pers dysputować będziemy (1). ◊ imp 3 sg niechaj dysputuje (1). ◊ con 3 pl m pers by dysputowali (1). ◊ impers praes dysputuje się (1). ◊ part praes act dysputując (9).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII w.

Znaczenia

1. Toczyć polemikę, spór, dyskutować, prowadzić słowną wymianę poglądów (37)
2. Rozważać, badać co, dochodzić prawdy, roztrząsać, zastanawiać się nad czym (3)
3. Nauczać, wykładać, dowodzić, argumentować, tłumaczyć, komentować (14)

1. Toczyć polemikę, spór, dyskutować, prowadzić słowną wymianę poglądów; disputare Mącz, Calep; arguere, argumentari, disceptare Mącz; habere cum aliquo orationem a. dialogum, colloquium cum aliquo facere, conferre aliquid cum aliquo Cn; disserere Calep [disputare – rozmawiać BartBydg; roztrząsam, rozbieram ‒ disputo Cn] (37): iuż iakoby vcżeni ludzie dyſputuią y ſwych ſentencyi á mniemań nadert [!] bronić chcą KwiatKsiąż L3; Dobrym Krzeſcijaninem nie tego ia zowę/ Co umie diſputować/ i ma głatką mowę. Ale kto żywie według woley pana ſwego/ Tego ia barziey chwalę/ niſzli wymownego. KochSat B; Mącz 15d, 37c, 291c, 333b [3 r.]; Oczko 21; Na káżdą noc/ kiedy ocknę/ to Dyabeł prziydźie/ y chce dyſputować ReszPrz 47; bo choćia kto criminaliter pozowie/ prżećię dopiero na Seymie diſputuią/ ieſli ieſt oná actio Criminalis, czy civilis, y tęn w tem wygrawa kto więcey ſententiy w rádźie ma za ſobą GórnRozm H4; GostGosp 169; Vczymy ſię tym przykłádem/ co czynić potrzebá/ gdy ſię iáki ſpor około wiáry miedzy náuczyćielmi/ ábo miedzy ludem Chrześćijáńſkim wſzczyna. Y widzimy iż nie doſyć ieſt dyſputowáć WujNT 460.

dysputować z kim (10): Kátolicy o rzecżách ras na koncylium potępionych dyſputowáć z Heretykámi/ gdy Ceſarz Heretyk ſędzią był nie chćieli. SkarŻyw 299, 299, 453, 545; my Kátolicy diſputuiemy z wámi NiemObr 34; ReszPrz 10; [Stefan] Dyſputował z Żydy/ Ktorzy nie mogąc ſię mu ſprzećiwić/ Porwáli go/ y przed rádę przywiedli. Y fáłſzywe świádki ſtáwili przećiw iemu. WujNT Act 6 arg, 748 [2 r.], Yyyyy2.

dysputować o czym (6) o kim (1) : Antykryſt zábiiáiąc wierne/ y o Bogu Iſtnośći ábo iednym Troiákiem dyſpu- tuiąc/ nie zna Bogu Oycá/ áni Syná iego/ ábowiem by znał obudwu/ nie przeſládowałby wiernych. GrzegRóżn Gv; Prot C; diſputowáć o doſtoieńſtwie ich niechcę. GórnDworz G8v; Oczko 4v; GórnRozm H4v; ActReg 117; [my] diſputowáć będźiemy o Przywileiach y práwiech náſzych OrzJan 69.

dysputować przeciw(ko) czemu, komu (3): oni ácż przećiw ſobie dyſputowáli ále iednák ſwe rozumy y piſmá ſwoie Kośćiołowi poddawáli WujJud 127v; NiemObr 141; dyſputowáć przećiw temu co zgodnie kośćioł wſzytek po świećie záchowuie/ ieſt náder zuchwáłe ſzaleńſtwo. WujNT 616.

W połączeniach szeregowych (2): Záś z drugiey ſtrony obácżymy [...] z iáką zápálcżywośćią/ mowią/ każą/ dyſputuią/ piſzą ſámi przećiw ſobie? WujJud 132v; poczęli Diákonowie krzćić/ kázáć/ náucżáć/ dyſputowáć WujNT 419.

W charakterystycznych połączeniach: dysputować często, jawnie, szeroko, z zapalczywością.

Szeregi: »dysputować, (a) gadać się« (2): Quaestionem exercere, Diſputować á gádáć ſię o yákie rzeczi. Mącz 14c, 333b.

2. Rozważać, badać co, dochodzić prawdy, roztrząsać, zastanawiać się nad czym [disputare verbis in utramque partem ‒ na obie strony rzecz słowy rozbierać Mącz 333b; roztrząsam sprawę, rozbieram ‒ disputo Cn] (3): Discepto, id est, Disputo, Contendo. Diſputuyę/ Rzecz yáką rozbieram/ Rozkłádam/ wywodzę yęzykiem á słowy. Mącz 90a; Bo to vſty bierzemy/ co ſercem wierzymy. Y prozno ten odpowiada Amen/ ktory dyſputuie o tym co przyimuie. WujNT 331.

dysputować około czego (1): Disputare pluribus verbis de re aliqa, Szeroko około którey rzeczy diſputowáć álbo piſáć. Mącz 333b.

3. Nauczać, wykładać, dowodzić, argumentować, tłumaczyć, komentować; disputare Calep, Vulg; argumentari Mącz; disserere Calep (14): Mącz 16a; co dźień rozmawiáiąc (marg) diſputuiąc. (‒) w ſzkole [disputans in schola] niektorego Tyránná. WujNT Act 19/9.

dysputować przeciwko czemu (1): Przećiwko błędowi pogánow y Sáduceuſzow, ktorzy przeli ćiał zmártwych- wſtánia, tu Páweł diſputuie. WujNT 616 marg.

dysputować z kim (2): Páweł przepowiedał im [uczniom] (marg) diſputował z nimi (‒) máiąc wyiecháć názáiutrz: y przedłużył mowę áż do pułnocy. WujNT Act 20/7.

dysputować o czym (8): ſkąd to pochodzi/ iż wnidzie [śmiech] w twarz/ w ocży/ w vſtá/ w żyły/ w boki/ iákoby tedyż cżłowiek ſpukáć ſie miał/ niechay o tym Democritus diſputuie/ bo to nie należy/ ku teráznieyſzey rżecży GórnDworz O2v,G3, Z8v; Mądrzy ludzye ſwiátá tego doſyć doſtátecżnie przed láty diſputowáli o tym/ cobychmy cżynić/ á cżegobychmy ſie ſtrzedz mieli RejPosWstaw [21²]; CzechRozm 75v; Oczko 10; OrzJan 125; Apoſtoł w tym liśćie [...] opiſuie/ y o kápłáńſtwie Páná Chriſtuſowym y o zakonie nowym wiele diſputuie WujNT 751.

Szereg: »rozmawiać, dysputować« (2): Dissero ‒ Rozsiewąm. Rozmawąm, diſputuię. Calep 332b, 332a.

Synonimy: 1. dysserować, gadać się, hadrować, spierać się, swarzyć; 2. rozbierać, roztrząsać; 3. przepowiadać, rozmawiać.

Formacja współrdzenna: przedysputować.

Cf DYSPUTOWANIE, DYSPUTOWANY, DYSPUTUJĄCY