[zaloguj się]
[pdf]

1. DZIEŁO (103) sb n

dzieło (65), działo (32), dziło (1), dzieło a. działo (5); dzieło LibLeg, UstPraw (2), GórnDworz (3), BudBib (8), BudNT (4), SkarJedn (4), CzechEp, KlonŻal, KochPieś, ZawJeft (3), WujNT (9), PowodPr, SkarKaz (6), KlonFlis (2), KlonWor (2); działo BierEz (3), OpecŻyw, Mymer1, BartBydg, BierRozm, KochZg, RejZwierc, BielSpr (2), StryjKron; dzieło : działo BielKron (3 : 19), SkarŻyw (11 : 1); dzieło : dziło CiekPotr (1 : 1).

e pochylone, a oraz o jasne (w tym w a 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N dziéło dziéła
G dziéła dziéł
D dziéłu dziéł(o)m
A dziéło dziéła
I dziéłem działy, działmi
L dziéle dziéłach, dziél(e)ch

sg N dziéło (23). ◊ G dziéła (14). ◊ D dziéłu (2). ◊ A dziéło (17). ◊ I dziéłem (27); -em (1), -(e)m (26). ◊ L dziéle (4). ◊ pl N dziéła (2). ◊ G dziéł (1). ◊ D dziéł(o)m (2). ◊ A dziéła (6). ◊ I działy (1) KochZg, działmi (1) SkarŻyw. ◊ L dziéłach (2) WujNT, SkarKaz, dziél(e)ch (1) BielKron.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Uczynek, czynność, wykonywanie czegoś, praca, sprawa, zadanie; opera, opus Vulg, PolAnt, Cn; actus, factum, gesta, labor, operatio, opificium, res gesta Cn (71): BierEz H3v, I2v; Tegotz dziala rząd zbawieniá naſſego potrzebowál OpecŻyw 161; BielKron 34v; GórnDworz D3; BudBib Lev 16/29, Num 29/35; BudNT P6v marg, e2v marg, h6 marg; Izali to nie Dyabelſkie dzieło/ od zgody vćiekáć/ á nigdy ſię niechćieć iednáć? SkarJedn 337, 189, 334, 337; SkarŻyw 337, 536, 601; KochPieś 2; WujNT Ioann 6/29, 1.Ioann 3/8; PowodPr 50; SkarKaz 347a marg; Strofowáć przyiacielá kiedy co przewini, Nieprzyiemne to dziło CiekPotr 4; KlonWor 36, 44.

dzieło czyje (19): Aby nań drudzy pátrzáli/ Iego śię dziáłá wyſtrzegáli BierEz R4, D3; Wręce káżdego cżłeká piecżęć cżyni áby wiedział cżłowiek dzieło ſwe [Iob 37/7] BudBib I 289a marg; BudNT M5v marg; Nie ludzkiey to śiły (w Sákrámenćie) dzieło SkarŻyw 91, 41, 201, 252; Oycowi ſye ma godźić zábić dźiećię ſwoię/ A iéy zdrowia przeſtrzegáć nie ieſt dźiéło moié? ZawJeft 39, 36; A Ian vſłyſzawſzy w więźieniu dźiełá Chriſtuſowe [opera Christi]; poſławſzy dwu z vczniow ſwoich/ rzekł mu WujNT Matth 11/2; choway przykazánie. Bo to ieſt twoie dzieło/ y wſzytkich ktorzy máią być zbáwieni. WujNT 564, Ioann 7/3; Pokoy y zgodę miedzy ludźmi rozśiewáć: práwie ieſt ſyná Bożego dźieło. SkarKaz 638b, 4a, 278a, 347a; KlonWor **v, 8.

W charakterystycznych połączeniach: dzieło boskie, boże, chrześcijańskie, diabelskie (4), ludzkie, niewolnicze, złodziejskie.

Zwroty: »podejmować się dzieła« (1): NIe podeymuy ſię tu dźiełá miſtrzu nie vcżony/ Ktorybyś w rzemięśle ſwoim nie był doświádcżony. KlonŻal D3.

praw. »zachować dzieło w sądzie (przy mocy)« = nie wycofywać sprawy (2): A wſzákże Podkomorzy záchowa dzyeło w ſądzye ſłuſznym z tym nágánił świádká [Tamen succamerarius reservabit sibi cum inculpatore iuridicam actionem in foro competenti prosequendam JanStat 415] UstPraw I, Iv.

Szereg: »dzieło i (abo) sprawa« [szyk 1 : 1] (2): y obaczilem oyczowſkye ſprawi y dzyela ſtare y nynyeyſche LibLeg 10/95; CzechEp 313.
a. Sposób wykonania, sztuka [zawsze z przydawką określαjącą, w jaki sposób coś uczyniono] [w tym w I sg (21)] (22): Nácżynicie też nacżynia s cżyſtego złotá rozmáitym dzyáłem BielKron 33; Dał też Krolowi Polſkiemu koneẃ śrebrną ták pięknym dzyáłem/ iż więcey robotá koſztowáłá niżli śrebro BielKron 414v; [cesarz] Ludwigowi dał koń we zbroi/ y ſámemu zbroię pozłoconą niepoſpolitego dzyáła. BielKron 414v, 33, 33v [2 r.], 34 [2 r.], 286v, 287v (13); Tákim też dźiáłem kulá ogniſta długo w wodźie gore gdy ią zápali/ á w rzući w wodę. BielSpr 73v.

W charakterystycznych połączeniach: działem aptekarskim, hawtarskim (4), hiszpańskim, niepospolitym, pięknym, rozmaitym (3); działo niepospolite.

Wyrażenie: »misternym działem robiony, czyniony itp.« (3): Były to groby iákoby wieże ná cżterzy gráni z kwadratu mármurowego miſternym dziáłem ćioſánego robione BielKron 270v, 164v, 268v [2 r.], 445, 456v; BielSpr 57; przynieſiono podárek Witołdowi Smoká pięknym á miſternym działem od złotá y ſrebrá vrobionego StryjKron 562.
2. Wykonana rzecz, twór, rezultat i skutek działania; opera, opus Vulg, Cn (21): Nie było nigdy po wſzytkim ſwiecie tákie miſterne dzyeło w páłacoch krolewſkich/ iáko v Sálomoná. BielKron 78, 79v; Y vyrzeli Bogá Izráelowego: á było pod nogámi iego iáko robotá ſkámieniá ſzáfirowego (marg) Właſnie/ dzieło cegly zſáfiru/ álbo ſtoł z bialego ſáfiru. (‒) BudBib Ex 24/10; bez pomocy y roboty budownicżey ſtánął ten świát/ dziwne dzieło y páłac wſzytkiego co ieſt/ niebo y ziemiá. SkarŻyw 258; WujNT Rom 2/15; Y cżołnem názwał ono dźieło nowe KlonFlis C3v.

dzieło czyje (3): Y weyrzałem ná wſzytko dzyeło ſwoie/ ktore vcżyniły ręce moie [ad universa opera, quae fecerant manus meae Vulg Eccle 2/11] BielKron 79v; Srebro ćiągnione z Tárſzyſzá przywożą/ á złoto z Vfazu/ vcżynek rzemięſlnicży/ y rąk złotnikowych hyacint y ſzárłat odzienie ich dzieło mędrcow wſzytko to [opus sapientum universa sunt] BudBib Ier 10/9; KlonFlis B4.

W połączeniu szeregowym (1): [drudzy bogowie] wynáydowáli rzeczy nowe/ ták w piſmie iáko y w dzyelech álbo robotach y pożytkach BielKron 25.

Wyrażenia: »piekielne działo« (1): Ná koniec/ [...] do ſrogiego ſię y piekielnego dziáłá nań vćiekli. nápráwili nievcżćiwą á vrodziwą niewiáſtę/ áby táiemnie do niego wſzedwſzy/ o cżyſtość ſię iego pokuśiłá SkarŻyw 200.

»dzieło rąk [czyich], ręki [czyjej]« = opera manuum [alicui] Vulg, PolAnt (9 : 1): Y rozmnoży ćię Iehowá Bog twoy we wſzem dziele ręki twoiey BudBib Deut 30/9, Ps 27/4, 5; SkarŻyw A3, [236]; Człowiek/ [...] Sam żywym będąc/ cześć dawáł mártwému/ Nioſąc kádźidło/ dźiéłu rąk właſnemu. ZawJeft 18; Vczyniłeś go [człowieka] máło co mnieyſzym niżli ánioły: vkoronowałeś go chwałą y czćią/ y poſtánowiłeś go nád dźiełem rąk twoich. WujNT Hebr 2/7, Hebr 1/10, Act 7/41; Tyś ná początku Pánie źiemię vfundował/ y dźieło ręku twoich ſą niebá [Vulg Hebr 1/10] SkarKaz 486a.

»dzieło roboty« (1): A (ták) ſtánął Ieſzua y ſynowie iego bráćia iego [...] y ſtali nád dziełem roboty w domu Bożym [ut urgerent super facientes opera in domo Dei] BudBib 1.Esdr 3/9.

3. Rzemiosło, sztuka, umiejętność (6): BierRozm 24; dobry pan/ nic inego nie powiedał/ iedno/ iż tho ieſt lekkich ludzi dzieło/ á nie iego ćwicżenia rzemięſło GórnDworz D6v, I8v; Bo bárzo nieprzyſtoi ludziom woynie y ſławnym dziełom przyucżonym/ śmierćią złych ludzi vmieráć. SkarŻyw 207.
Wyrażenie: »dzieło rycerskie« (2): y ćwiczenie w dziele Rycerſkim piechotá náſzáby miáłá VotSzl Cv; CiekPotr 87.
4. Prawdopodobnie: Fortyfikacje, umocnienie (3): Niech ſye miáſto otoczy troiákiemi Wáły/ Troiákiemi Przekopy/ y mocnymi Dźiáły. Kiedy przyydźie Niezgodá/ vniżą ſye Mury/ y wnidźie Nieprzyiaćiél/ nie ſzukáiąc dźiury. KochZg A2v.
W przen (2): ieſli ſie náwroćiſz do niego [Boga]/ [...] iż cie pewnie wyſłucháć chce á nieomylnie cie obiecuie wydrzeć s káżdego niebeſpiecżeńſtwá twoiego. A thoć ieſt zbroiá/ á toć ſą dziáłá y namocnieyſze bechtyry twoie. RejZwierc 264.
Wyrażenie: »działo wiary« (2): Práwie do tego miáſtá tákiemi dziáłmi wiáry oſadzonego/ kácerſtwo przyſtąpić/ iáko mowił S. Cypryan/ niemoże. SkarŻyw 409.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Opus. Werg. Działo. Mymer1 14; Opus, dzyalo BartBydg 102b.

[OrzQuin N3 cf DYL].

Synonimy: 1. praca, robota, sprawa, uczynek; 3. rzemiosło, sprawa; 4. przekopa, wał.

Cf 1. DZIAŁO, DZIELNOŚĆ

SB