GNIEWLIWY (113) ai
e jasne.
comp gniewliwszy (1).
Fleksja
| sg |
| m | N | gniewliwy |
f | N | gniewliwå, gniewliw(a) |
n | N | gniewliwé |
| G | gniewliw(e)go |
G | gniewliw(e)j |
G | gniewliw(e)go |
| D | gniewliw(e)mu |
D | |
D | |
| A | gniewliwégo, gniewliwy |
A | gniewliwą |
A | gniewliwe |
| I | gniewliwym |
I | gniewliwą |
I | gniewliwym |
| pl |
| N |
m pers |
gniewliwi |
| subst |
gniewliwé, gniewliwszé |
| G |
gniewliwych |
| D |
gniewliwym |
| A |
m pers |
gniewliw(e) |
| subst |
gniewliw(e) |
| I |
m |
gniewliwymi, gniewliwęmi |
| n |
gniewliwymi |
| L |
gniewliwych |
sg m N gniewliwy (40). ◊ G gniewliw(e)go (11). ◊ D gniewliw(e)mu (3). ◊ A gniewliwégo (10), gniewliwy (2); -égo (1), -(e)go (9). ◊ I gniewliwym (4). ◊ f N gniewliwå (9), gniewliw(a) (2). ◊ G gniewliw(e)j (1). ◊ A gniewliwą (2). ◊ I gniewliwą (2). ◊ n N gniewliwé (3); -é (2), -(e) (1). ◊ G gniewliw(e)go (2). ◊ A gniewliwe (1). ◊ I gniewliwym (1). ◊ pl N m pers gniewliwi (2). subst gniewliwé, gniewliwszé (2); -é (1), -(e) (1). ◊ G gniewliwych (7). ◊ D gniewliwym (1). ◊ A m pers gniewliw(e) (1). subst gniewliw(e) (1). ◊ I m gniewliwymi (1) WitosłLut, gniewliwęmi (1) MurzNT. n gniewliwymi (1). ◊ L gniewliwych (3).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.
1.
Skłonny do gniewu, wybuchowy, zrzędliwy, złośliwy;
stomachosus Mącz, Cn; austerus, cerebrosus Mącz; impotens animi, cholericus, iniquus, iracundus, irae plenus a. impatiens a. immodicus a. impotens, facilis irasci,irritabilis, praerabidus, rabiosulus, rabiosus Cn (64):
March1 A4v;
Tha panuie w lewym boku, á mieſtce ſwe w ſlezionie ma. [...] Cżini ludzi ſmutne á gniewliwe/ ledaczo mowiącze/ á ſpiącze. FalZioł V 54;
Od thąd przychodzą ludzie gniewliwi/ oſtrego rozumu/ á legczy. FalZioł V 54,
V 17a,
51;
March3 V4v;
HistAl K;
BielKom C2;
RejWiz 117,
148;
Leop Prov 29 arg,
Eccli 28/11;
Człowiek gniewliwy nie może być poczythan ſpráwiedliwym/ ábowiem iego pręthkość ku gniewu przywodźi go w vpadek. BibRadz Eccli 1/21;
Nie zwodź bitwy z człowiekiem gniewliwym/ [...] ábowiem on nie ma zá nic ſobie krwie BibRadz Eccli 8/19,
Prov 15/18;
Austera noverca, Gniewliwa. Sroga Ziádła mácochá. Mącz 21d;
Demeae homines, id est, rustici et asperi, Grundichwał Nieuczoſaniec/ Surowy Mrogętny a gniewliwy człowiek. Mącz 81b,
48c;
SienLek 30;
GórnDworz Ll4;
BudBib Ex 20/5,
49d marg,
Deut 4/24;
PaprPan E2v;
SkarŻyw 121,
142,
193;
CzechEp 187;
PaprUp H4;
CiekPotr 5.
W charakterystycznych połączeniach: gniewliwa(-y, -i) białagłowa, Bog (4), chłop, czł(owi)ek (11), Jehowa, krol, ludzie (2), macocha, niewiasta (2), pani (3).
Szeregi: »gniewliwy, (a) jadowity« [
szyk 2 :
1] (
3):
Bilis, Cholericus, Koleryk. Gniewliwy. Iádowity. Mącz 25a;
y niedźwiedziá zá nos powiedzie/ to ieſt chłopá gniewliwego á iádowitego/ gdy mu z rozumu á s cnothy nadobnych receptow doda. RejZwierc 72,
67v.
»podczas łaskawy, podczas gniewliwy« (1): Wiem to iż vrząd káżdy/ y wſzelkie przełożeńſtwo od Bogá ieſt/ podcżas łáſkáwego/ podcżás gniewliwego. CzechRozm 246.
»gniewliwy, (i) niecierpliwy« (2): MurzNT 43v; Stomachosus, Gniewliwy/ niecierpliwy/ łatwie ſie rozmiece od gniewu. Mącz 420b.
»gniewliwy i niemiłosierny« (1): á nád to niewiem iákoby dwu Bogu vſzedł? iednego gniewliwego y niemiłośiernego [...] á drugiego lutośćiwego y w drugim gniew y zwierzchność prośbámi błagáiącego? CzechEp 188.
»gniewliwy, popędliwy« (1): Gdźie pánuie iáſna żołć/ [...] táki człowiek bywa pyſzny/ chełpliwy/ gniewliwy/ popędliwy SienLek 29v.
»prędki a gniewliwy« (1): Aiazbaſſa bil czlowyek pranthky a gnyewlywy LibLeg 7/97v.
»swarliwy i gniewliwy« = rixosus et iracundus Vulg; contentiosus et iracundus PolAnt (2): Lepiey mieſzkáć na puſtyniey: niżli z niewiáſtą ſwarliwą y gniewliwą Leop Prov 21/19; BibRadz Prov 21/19.
»gniewliwy abo szalony« (1): Bądz to gniewliwa abo ſzalona/ bądz ſzkarada bądz ſmierdzącza, abo nie zdrowa, po ſwadzbie aliż poznano bywa. BielŻyw 109.
W przen (2): Saturnus gniewliwy. RejWiz 33 marg, 148.
a. W funkcji rzeczownika (14): Waruy ſie towarzyſtwa złego, zazdroſciwego roſpuſtnego, igracżow. vrągacżow, gniewliwych á nieumiałych. BielŻyw 96; Także téſz i o [...] gniewliwych i vkładnych/ dźiwnié ſądzą MurzNT 51; Leop Prov 22 arg; GórnDworz C6v; Tákże rozzgniewány ten ieſt s cżáſem á s przypadku/ ále gniewliwy czo iuż wziąwſzy czo przed ſię iuż ſie vſtháwicżnie gniewa RejZwierc 75v, A6v, 19v, 72v, 75v marg, 86v, 142, Bbbv; SkarKaz 314b, 638a.
b.
O zwierzętach: dziki, zły, jadowity (6):
Cżemu zwierzęta małe ſerce maiące, ſmielſze y gniewliwſze bywaią. GlabGad E3;
[Nigryte] ſkrádáiąc ſie od drzewá do drzewá ſtrzeláią ie [elefanty] z łukow/ gdźie drzewá niemáſz/ nie vczyni mu nic/ bo ták gniewliwy ieſt/ ktemu prętki/ iż trąbą ktorą ma przed ſobą długą/ pochwyći cżłowieká BielKron 452;
GórnDworz Ll5;
Będźieſz po żmijach beſpiecznie gniewliwych/ Y po pádálcach deptał nie ćiérpliwych KochPs 139 [
przekład tego samego tekstu]
CzahTr Fv.
Szereg: »gniewliwy a szalony« (1): KIernoz abo Wieprz nie trzebiony/ po grecku zowie ſie iakoby okropny/ abowiem ieſt gniewliwe zwierzę á ſzalone FalZioł IV 3b.
2.
Rozgniewany, wściekły; zapiekły w gniewie, obrażony (27):
BierEz K4;
PatKaz III 149;
á wyciągnąwſzy rękę dzierżał ią iakobygo chciał bić y tak niechał iej aże ſie vpamiętał, w ten cżas Speuſipus prziiaciel iego przyſzedł y Platonowi rzekł, czo cżyniſz, odpowiedział, z cżłowieka gniewliwego pomſtę bierzę BielŻyw 81;
Mącz 141b;
SienLek 52v;
Y wnet ie onemu gniewliwemu Kápłanowi rzućił/ mowiąc: oto twoie pieniądze ktorycheś ſzukał. SkarŻyw 498,
121;
Pithágorás tákże widząc gniewliwégo młódźiéńcá/ który ſie gwałtem wdóm do iednéy białéy głowy dobywał/ kazał zágráć [...] ſpondaeum KochWr 38;
PaprUp K3v,
K4;
Collátinus zápalony gniewem y żáłoſcią zięty/ názywał proditorem Brutum, że ſiebie niewinnego y nicz niezáſłużonego do gniewliwego poſpolſtwá oſkárżył. Phil E3;
ábowiem gniewliwego cżłowieká od ſzalonego inſzey roznice być nie vkázował/ tylko przewłoką cżáſu/ rozumieiąc że gniew ieſt krotkie ſzaleńſtwo. Phil I;
Ten leży tłocząc brzég/ máła go miárá/ Lecz wielka bogóm gniewliwym ofiárá. GórnTroas 15,
17;
Bo ći mogą/ beſpiecżnie Y weſoło iść/ przez woyſká gniewliwe GrabowSet Vv.
gniewliwy przeciwko komu (1): Roſpámiętay/ iákoś ieſt fráſowliwy y gniewliwy/ przećiw ónemu: kthóry wydał Chryſtuſá Páná BiałKat 281.
gniewliwy na kogo, na co (2): Krol Fráncuſki ktory rozumiał náſię być Ceſárzá gniewliwego/ poſłał ná thęn Syem poſły ſwoie BielKron 222, 134v.
W charakterystycznych połączeniach: gniewliwy(-e) bog, cesarz, człowiek (2), kapłan, krol (2), lew, młodzieniec, pospolstwo, wojsko.
Szeregi: »frasowliwy i gniewliwy« (
1):
BiałKat 281 cf gniewliwy przeciwko komu.
»gniewliwy i srogi« (1): on zacny Krol Mácedońſki Filip [...] był od tych kthorzy Miáſtá bronili w oko ſtrzałą poſtrzelony z muru/ zá ktorą ráną/ áni gniewliwym y ſroſzſzym ſie sſtał/ áni theż niedbálſzym w othocżeniu y dobywániu Miáſtá Phil M2.
Przen: O zjawiskach przyrody: wzburzony, rozszalały (4): KochPs 165; KochEpit A2; Gniewliweś morze śmiéchem vśmiérzáłá KochFrag 27; Oſtry mroz woźić pocżnieſz wiátry gniewliwymi. WitosłLut A5.
W charakterystycznych połączeniach: gniewliwe(-y)morze (3), wiatr.
a. W funkcji rzeczownika (4): Gniewliwy gdi ku karaniu prziſtępuie, nierad zachowa miary á poſrzodku BielŻyw 119; RejZwierc 76; CzechEp 9 [2 r.].
3.
Wyrażający gniew, będący wynikiem gniewu, rzadziej powodujący gniew;
stomachosus Mącz, Cn (13):
A kto to może wymyſlitz/ iako go [...] męcżyli laiątz mu zlymi ſlowy/ rozmaijtym ſiepanijm/ gniewliwym policżkowanijm OpecŻyw 108;
Mącz 420b;
CzechRozm 66;
gniewem ſię y oſzkodę ná cżeladz nigdy niewruſzył/ áby co vyrzeć miał gniewliwego. SkarŻyw 412,
304;
Wſpomnićie ſobie co zá twarz ich [...] włos v wąſá by ſzczeć náwtykána: vſtá nie człowiecze/ gniewliwé/ wſzeteczné/ y bárzo głupié OrzJan 19;
SarnStat 797;
A ten ktory gniew dał znáć/ á z vſt gniewliwy głos wypuśćił/ Ráchá: bez wątpienia zgrzeſzył SkarKaz 313a;
CzahTr K3.
W charakterystycznych połączeniach: gniewliwy(-a, -e) głos, myśl, policzkowanie, postawa, sąd, słowo, usta, wiersz.
Wyrażenie: »popędliwość gniewliwa« (2): RejZwierc 77; Popędliwośći gniewliwey wiárował ſię pilnie SkarŻyw 298.
Szeregi: »gniewliwy i wesoły« (
1):
Bo iuż okyem zrozumieſz káżdego poſtháwę/ Gniewliwą y weſołą/ y káżdą w nim ſpráwę. RejWiz 118v.
»gniewliwy, zawisny« (1): z nápominánia gorącego onego Diakoná Szcżepaná obrzezowáć ſercá náſze winnichmy ſą: áby od złych myſli/ plugáwych/ gniewliwych/ zawiſnych/ wolne były SkarŻyw 3.
*** Bez wystarczającego kontekstu (9): Infestus, gnyewlyvi BartBydg 74b; Rabiosus, et Rabidus, Wſciekły. Methapho. Bárzo gniewliwy/ yádowity rozyádły. Mącz 344d, 174c; Calep 527a [3 r.], 562b [2 r.], 1009a.
Synonimy: 1. jadowity, niecierpliwy, popędliwy, prędki, srogi, swarliwy, zjadły; 2. frasowliwy, frasowny, srogi; 3. zjadły.
Cf GNIEWIWY, GNIEWNIWY, GNIEWNY, NIEGNIEWLIWY, PRZYGNIEWLIWSZYM
MM
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}