[zaloguj się]
[pdf]

ISTOTNY (98) ai

istotny (97), istotni (1) ConPiotr 32.

o jasne.

Fleksja
sg
mNistotny fNistotnå nNistotn(e)
G Gistotn(e)j Gistotn(e)go
A Aistotną Aistotné
I Iistotną Iistotnym
L Listotn(e)j Listotnym
pl
N m pers istotni
subst istotné
G istotnych
A subst istotn(e)
I f istotnymi
n istotn(e)mi
L istotnych
inne formy
sg G - istotn(e)go; sg A - istotny; sg I - istotnym; sg L - istotnym

sg m N istotny (8). ◊ G istotn(e)go (1). ◊ A istotny (1). ◊ I istotnym (3). ◊ L istotnym (2). ◊ f N istotnå (11). ◊ G istotn(e)j (4). ◊ A istotną (14). ◊ I istotną (4). ◊ L istotn(e)j (1). ◊ n N istotn(e) (7). ◊ G istotn(e)go (5). ◊ A istotné (17); -é (11), -(e) (6). ◊ I istotnym (3). ◊ L istotnym (3). ◊ pl N m pers istotni (1). subst istotné (2). ◊ G istotnych (5). ◊ A subst istotn(e) (3). ◊ I f istotnymi (1). n istotn(e)mi (1). ◊ L istotnych (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) i XVIII w.

1. Rzeczywisty, prawdziwy, faktyczny, niewątpliwy, niesfałszowany; realis Mącz (69): aby ivz tego/ istotna Execucia na ten czas bela. ComCrac 14; Caſtelląn onego powiatu wktorem ludzie cziągną ma pilnie opatrzać wedlug ſtatutu ktorego ma bydź yſtothnie wypelnienie wewſſithkiem. ConPiotr 32; tego niektorzy/ krom wſzemv piſma świętego za iſtotną rzecz nauczaią. MurzNT 199, 81; KwiatKsiąż I3v; Mącz 353d; [Pan nasz] iſtotne ſwiádectwo dawa o nieſmiertelnośći twoiey RejAp 177v; GórnDworz X8, L16v, Mm4v, Mm6; wodá wedle iſtotnego doſwiadcżenia/ nie może ſie odmienić w przyrodzoney iſtnośći ſwoiey RejPos 153v, 197v, 222v, 265, 333v; on párgámin nie był proſtym párgáminem/ ále był iſtotnym przywileiem / gdy do niego piecżęć przyłożono y ręką podpiſáno RejZwierc 197v; Oczko 30v; StryjKron 59; ReszPrz 11; Pan ma co tydźień wiedzieć o Száfárſkich wydatkách: bo ſie ták łácwiey w vtrátách obacży/ y wſpomni ieſli regeſtr iſtotny. GostGosp 154; LatHar 346; Spráwiedliwość iſtotna, á nie poczytána. WujNT 702 marg, 692; WysKaz 32; nic niewyymuiąc y przerzeczonych Zamków y Miaſt przerzeczonému Naiáſnieyſzému Pánu Królowi/ y króleſtwu Polſkiému/ [...] iſtotne/ wolné/ y niezátrudnioné zdáć dźierżenié [effectualem, liberalem et expeditam tradere possessionem JanStat 881]. SarnStat 1101; Y iuż mu przerzeczony A. dał y dáie od tego czáſu w przerzeczoné dobrá E. iſtotné wwiązánié y dźierżenié rzeczné [realem intromissionem et actualem possessionem JanStat 448] SarnStat 1254, 606, 663, 685, 935, 1102 (13); VotSzl E.

W charakterystycznych połączeniach: istotną (-e) dzierżenie, egzekucyja, rekognicyja, rzecz (3), sprawa, wwiązanie (8).

Wyrażenia: »dowod istotny« (1): v nas Polaków Káźimiérz Wielki/ tego [sławy legislatorów] nam ieſt dowodem iſtotnym SarnStat *3.

»istotna prawda« [szyk 6 : 1] (7): tho ieſt wſzytko iſtotna prawdá co nam tu ná piſmie ſwoim zoſtáwić racżył. RejAp 189v, 190; GórnDworz Ff2; RejPos 325; StryjKron 462; KołakSzczęśl B2v; PowodPr 40.

Zestawienia: »istotny list« = zobowiązanie piśmienne (1): áleſmy Cyrography bráli á iſtotne liſty od ſwiátá/ ná odpuſzcżenie grzechow ſwoich RejPos 234v.

»istotna rzecz« = przywilej (1): bierze [człowiek] záraz y cyrograph y Páná iſtotną rzecż ktora ieſt ná cyrographie nápiſána. RejZwierc 198.

Szeregi:»cyrograf i istotny list« (1): RejPos 234v cf Zestawienie.

»istotny i gruntowny« (1): Kronika Polſka Litewſka [...] Y rozmáite przypadki woienne y domowe [...] Według iſtotnego y gruntownego znieſienia pewnych dowodow z rozmáitych Hiſtorikow [...] nápiſána StryjKron kt.

»istotny a nieodmienny« (1): iuż może pewnie á nieomylnie iſt być/ z onych iſtotnych á nieodmiennych obietnic iego/ iż mu [...] ſą odpuſzcżony grzechy iego. RejPos [310]v.

»istotny a nieomylny« (3): to iſtotna á nieomylna obietnicá ieſt iego/ y ſwiętych Prorokow iego RejPos 222, 286v, 325.

»pewny a (i) istotny« [szyk 6 : 2] (8): Trzeći ſtopień ieſt odkazánie v kogo długow iáſnych pewnych/ á iſtotnych/ kthore też miáſto fantu wedle Práwá máią być poczytáne. GroicPorz dd; RejAp 190; RejPos 257, 277v, 333, [352]v; Zátym polewa ie trzy kroć święthą wodą krztową/ álbo ie trzy kroć narza/ w imię Oycá/ y Syná/ y Duchá S. A to ieſt pewny á iſtotny Krzeſt. KarnNap C; [historykowie] z pewney y iſtotney rzeczy/ rzecz iſtotną prowádzą StryjKron 59.

»prawdziwy, (a) istotny« [szyk 6 : 1] (7): RejPos 89v; tenże to kośćioł podał y pokazał/ ktore piſmo miedzy ták wielą inſzych odrzuconych mamy mieć zá prawdźiwe iſtotne piſmo/ zá práwdźiwą iſtotną Ewángelią ReszPrz 11, 11 [2 r.], 14; SarnStat 72.

»prawy a istotny« (1): á gdy wynálazł práwą/ á iſtotną długość ſtopy /[...] doſzedł miáry wſzytkiego ciáłá GórnDworz V4.

Wyrażenie przyimkowe: »w istotnej prawdzie« = w rzeczywistości (1): A ſnadź w tákowym ſporze/ á popráwowániu moiey rzecży/ naydzie ſie tá doſkonáłość dworney pániey/ ktora ieſt w iſtotney prawdzie. GórnDworz V3.
2. teol. W polemikach religijnych dotyczących głównie Sakramentu Ołtarza, Trójcy Świętej (a szczególnie natury Chrystusa) odpowiednik terminów łacińskich „essentialis”, „substantialis”, „exsistentialis”; substantialis Cn (29):
a. Essentialis, substantialis (25): Inſze rzecży opuſzcżam/ o Bogu pod troiákiem obrázem/ [...] o Bogu Iſtotnym/ y perſonálnym GrzegRóżn [H4]v; RejPosWiecz3 [97]; z iſtotnych rzeczy/ które Pan zoſtáwił figury podźiáłano. BiałKat 294, c3v, 181 [2 r.], 348v, 361; WujJudConf 256v; Syn/ [...] ieſt iáſność chwały/ y słowo iſtotne ktore było ná pocżątku v Bogá SkarJedn 282, 279; SkarŻyw 278; ReszPrz 58, 91.

W połączeniu szeregowym (1): trzy perſony prawdźiwe/ żywé/ y iſtotné/ ſą ónym iednym Bogiem práwym/ y nierozdźielnym BiałKat 201.

W przeciwstawieniu: »niefigurowany, ale istotny« (1): prawdziwe ieſt ćiáło Chryſtuſowe w Sákrámenćie: niefigurowáne/ ále iſtotne w rzecży ſamey/ y prawdzie SkarŻyw 91.

Szeregi:»cały a istotny« (1): Drudzy záſię powiádáią/ iż pod obiemá cżęſciámi ſákrámentu tego/ to ieſt/ w chlebie á w winie/ ieſt cáły á iſtotny Kryſtus. RejPos 88v.

»prawdziwy, (a, i) istotny« [szyk 3 : 1] (4): BiałKaz M4; ReszPrz 76; LatHar 228; choć w Sákrámenćie ćiáło Páńfkie ieſt nieiákiem duchownym obyczáiem: wſzákże przećię ieſt iſtotne y prawdziwe ćiáło. WujNT 620.

»istotny, (a) prawy« [szyk 1 : 1] (2): Drudzy powiedáią/ iż ieſt ten chleb á tho wino przez poſwiącánie práwym á iſtotnym ćiáłem/ y práwą iſtotną krwią RejPos 88v.

»sakramentalny i istotny« (1): Toć nie o duchownym pożywániu/ iáko wy powiedaćie/ ále o ſákrámentálnym y iſtotnym Pan mowi WujJud 172.

»żywy i istotny« (1): Ieden ieſt y tenże Duch S. żywy y iſtotny/ ktory záwżdy z Oycem y z Synem ieſt. SkarŻyw 278.

b. Exsistentialis (4): ále też nie mowi [Jan] o żadnym ſynu przed wieki wſzyſtkimi vrodzonym: áni też o iákim iſtotnym/ á iákoby ćieleſnym iego z niebá z ſtąpieniu. CzechRozm 27.
Wyrażenie: »istotna bytność« [szyk 1 : 1] (2): BiałKat 338; Iákoſz ták pewnie ieſt/ á nie inácżey/ ieſli idzie o iſtotną bytność iego [Chrystusa] przed wſzemi rzecżámi. CzechRozm 37.
Szereg: »istotny i skuteczny« (1): (marg) Dwá przednieyſze błędy o przedwiecznym ſynu Bożym. (–) Iedná [duma]/ o iſtotnym y ſkutecżnym przedwiecżnym z iſtnośći/ lub rodzenia/ lub wyśćia CzechEp 254.

Synonimy: 1. cały, czysty, gruntowny, nieomylny, niewątpliwy, pewny, prawdziwy, prawy, rzeczny, rzeczywisty.

Cf ISTNY, ISTY, JEDNOISTOTNY

WG