[zaloguj się]
[pdf]

JASKINIA (220) sb f

jaskinia (217), jaskini (3); jaskinia : jaskini BielKron (26 : 2), Mącz (19 : 1).

Pierwsze a jasne; -å (21), -a (11); -å BibRadz (3), BielKron (3), RejPos (3), WierKróc, PaprPan, SkarŻyw (2), WujNT; KlonWor; -a RejWiz, Calag; -å : -a Mącz (4 : 8), RejZwierc (2 : 1).

Fleksja
sg pl du
N jaskiniå, jaskini jaskinie jaskini
G jaskinié, jaskini(e)j, jaskini jaskiń
A jaskinią, jaskinię jaskinié
I jaskinią
L jaskini, jaskini(e)j jaskiniach
V jaskinio

sg N jaskiniå (38), jaskini (3); å (21), -a (11), -(a) (6). ◊ G jaskinié (19), jaskini(e)j (16), jaskini (4); -é OpecŻyw (2), BibRadz (3), GórnDworz, BudBib, HistHel, GórnTroas; -(e)j BierEz, TarDuch, BielŻyw, RejPs, HistAl (4), RejAp, KmitaSpit, KlonWor; -é : -(e)j : -i Leop (‒ : 1 : 1), BielKron (5 : 3 : ‒), RejPos (2 : 1 : ‒), SkarŻyw (3 : ‒ : 3); ~ -é (2), -(e) (17). ◊ A jaskinią (11), jaskinię (1); -ą : -ę SkarŻyw (2 : 1). ◊ I jaskinią (23). ◊ L jaskini (51), jaskini(e)j (3) Leop (2), Mącz. ◊ V jaskinio (2). ◊ pl N jaskinie (5); -e (1), -(e) (4). ◊ G jaskiń (12). ◊ A jaskinié (14); -é (2), -(e) (12). ◊ L jaskiniach (17); -ach (9), -åch (8); -ach KochPs, ReszList, ZawJeft, GórnTroas, WujNT; -åch RejPs, KrowObr, BielKron, Mącz, BudBib; -ach : -åch HistAl (1 : 1), Leop (2 : 1), SkarŻyw (1 : 1). ◊ du N (cum nm) jaskini (1) BielKron 13.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w.

Naturalne, głębokie wydrążenie w skale lub pod ziemią, grota, pieczara; antrum BartBydg, Mącz, Calep, Cn; caverna, spelunca, specus Mącz, Cn; colium, recessus Mącz; crypta, spelaeum Calep; successus terrarum Cn (168): Przeto Piotr od niéy precż bieżál/ ij gorzko w iaſkini ſwégo zaprzeniá plakál. OpecŻyw 113v, 138, I38v, 193v; BartBydg 11b; BielŻyw 24; RejPs 84; Iako Alexander przyſzedł do iedney iáskiniey w ktorey byli bogowie/ kthorzy ſnim mowili. HistAl M, I, M [2 r.], Mv; RejWiz 156; Leop 2.Par 20/24; BibRadz Gen 23/11, 17, 20, Ios 10 arg, 1.Mach 1/56; A były tám [w Ebronie] dwie iáſkini/ iedná ná gorze gdzie ſie męſzcżyzni chowáli/ druga ná dole gdzye niewiáſty chowano/ tám też piſzą pochowan ieſt Adam y Ewá. BielKron 13; á gdy go Saul ſzukał/ wſtąpił Dawid do iáſkinie gdzye chował ſwe rzecży. BielKron 66v; wiele ludzi pozdicháło ſmrodem / gdy ſie vcżyniłá środ rynku iáſkini/ s ktorey dym ſmrodliwy wychodził á ludzi zárażał. BielKron 120, 48, 66v [2 r.], 67 [2 r.], 84v, 247v (20); KochSat C2v; Recessus colium, Yáskinia/ Wychody/ Wchody/ Vchody/ To yeſt/ Mieyſcá oſobliwe w których ſie może skrić/ Vleżeć. Mącz 43d; Aliquot menses transmittere in specu, Kilká mieſiąców przetrwáć w yákiey yáskiniey. Mącz 227c, 11d, 42b, 192a, 207a, 407b, 487c; RejAp 169v; GórnDworz Bb3; HistRzym 28 [2 r.]; RejPos 339, 353v; á kto ná polu dam go zwierzowi polnemu z ieść/ záś ktory ná zamkoch y w iáſkiniach [in speluncis]/ morem pomrą. BudBib Ez 33/27, Gen 25/9, Ps 57 arg; HistHel C3v, C4; WierKróc A2v; PaprPan Hh4 [2 r.]; iż on [Chrystus] vbogie miáſtecżko ná ſwoie národzenie obrał/ á wiáſkini nie wkrolewſkich goſpodách goſpodę miał. SkarJedn 246; Oczko 9v; Miáłá y wodę żywą iáſkinia oná/ ktorey ſtrumyſzcżek támże ponikał/ dáley z iáſkinie nie wyćiekáiąc. SkarŻyw 50; Tedy Biſkup ze wſzytkimi obywátelmi/ ſzedł do oney iáſkini/ y obacżywſzy iſz ſkáłá oná/ iáko kośćioł iáki wykowána byłá: ſłuſzbę tám Bożą cżynić pocżęli SkarŻyw 422, 51 [2 r.], 52, 140 [2 r.], 167, 243 (17); MWilkHist Iv; Antrum ‒ Iaskinia, padoł, loch. Calep 78b; Crypta ‒ Gruba, iaskinia. Calep 273b, 997a; A byłá iáſkinia [spelunca]: á kámień ná niey był położony. WujNT Ioann 11/38; KmitaSpit B3; SkarKaz 382b; KlonWor **v, 23 [2 r.]; PudłDydo B3.

jaskinia czego (4): Leop Iudic 15/8, 11; [pasterze] w iedney go [wołu] iáſkini gory oney Gárgánu záwięzłego nálezli. SkarŻyw 422; WujNT Hebr 11/38.

Zwroty: »mieszkać, przemieszkać w jaskini« = habitare in spelunca Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (10 : 2): KrowObr 60; A ſſzedſſy ftąd/ mieſzkał w iáſkiniey/ ſkáły Etham. Leop Iudic 15/8; BibRadz Gen 19/30; BielKron 12v, 52, 66v, 85; KochSat B3v; KochPs 207; Iáko długo w iáſkini przemięſzkał Páweł S. SkarŻyw 51 marg, 249 [2 r.].

»(po-, s)kryć (się) w jaskini, do jaskini, po jaskiniach« = abscondere in spelunca (a. speluncis) Vulg, PolAnt (5 : 1 : 3): gdy zábijałá Iezabel Krolowa proroki Páńſkie/ on [Abdyjasz] zebrawſzy ich ſto/ pokrył ie w iáſkiniach pięćdzieſiąth a pięćdyeſiąt [!] Leop 3.Reg 18/4, 3.Reg 18/13; BibRadz 1.Reg 22/1, 2.Reg 17/9; BielKron 64v; káżda gorá y inſułá byłá wzruſzoná z mieyſcá ſwego: á krolowie ziemſcy/ y kſiążętá/ y Bogacże/ y mocarze/ y ini vrzędnicy/ y każdy ſługá/ y każdy wolny kryli ſie do iáſkiń/ y miedzy gory opocżne. RejAp 63v; RejPos 6; BudBib 3.Reg 18/4; SkarŻyw 299.

»zataić się w jaskini« (1): Máło ich co do miaſt obronnych vćiekło / á pięć Krolow zátáili ſię w iedney iáſkini [absconderant in spelunca Vulg los 10/16]/ z ktorey wywlecżone Iozue pogubił. SkarŻyw 503.

Wyrażenia: »jaskinia ciemna« = atra spelunca Mącz [szyk 4 : 2] (6): Potym go z iaſkinijé oné ciemné wywiedli/ krzyż nagotowáwſſy OpecŻyw 138v; Mącz 18d; HistHel B3, B4; ZawJeft 31; Zámknioné mieyſcá w głębi/ y iáſkinie ćiemné Dáią ſie czuć GórnTroas 33.

»jaskinie czartowskie« = miejsca kultu pogańskiego (1): Ten [Aza, syn Abija] oycowſkie báłwochwálſtwo wykorzenił s pokolenia Iudá/ y mátce swey Mááthán w tym nie przepuśćił/ popalił iey ołtarze/ modły/ y ſzkáráde obrázy/ pryápy/ iáſkinie cżártowſkie BielKron 83v.

»dwojaka [=podwójna] jaskinia« = spelunca duplex PolAnt (3): Ono thedy pole Efronowe/ ná ktorym byłá iáſkinia dwoiáka BibRadz Gen 23/17, 23/9, 19.

»jaskinia gorna« = sztolnia (1): Andrzej Kościelecki ná ten czás Zupnikiem będąc/ gdy ſię w iáſkinią gorną żaden z gminu wpuśćić nieſmiał/ on ſam z Sewerinem Betmánem Krákowſkim Bormiſtrzem/ ktory iuſz miał lat 90. w Gorę ſię wpuśćił StryjKron 722.

»jaskinia (pod)ziemna, pod ziemią« [szyk 3 : 1] (3 : 1): Hypogeon sive Hypogeum hypogei, Mieyſce á yáskiniá pod ziemią/ piwnicá albo ſpiżárniá poddomna. Mącz 161a, 352c; ReszList 150; w Gorze ſolney/ ieden łotr ſtąplowanie zdrádą/ [...] zápalił/ z ktorego dymu w podziemney iáſkini/ iáko w piekle wiele ſię 1udzi záduſiło StryjKron 722.

peryfr. »podziemna jaskinia« = kraina zmarłych (2): Czás poświęcénia murów gdyż twóy ſyn poprzédźił/ Aby oycá w podźiemnych iáſkiniách náwiédźił. GórnTroas 45, 39.

»jaskinia skalna, skały, w skale« = caverna petrae, specus silicis Vulg (3 : 2 : 1): po tym poſlę im wiele myſliwcow/ y będą ie łowić po wſſelkiey gorze/ y po wſſelkim pagorku/ y ze wſſech iáſkiń ſkálnych. Leop Ier 16/16, Iudic 15/8, 11; BielKron 52; BudBib Is 2/19; Tráfiłá ſię iáſkinia przyrodzona w ſkále/ W ktorey ſię vbeśpieczył [...] On iſty przepędźiſkot KlonWor 21.

»jaskinia ślepa« [szyk 1 : 1] (2): KochPs 207; Twárdſzy nád krzywé ſkáły/ którégo [!] schowáły. W ślepych iáſkiniách ſwoich /[...] weyźrzy ná kreẃ ſwoię/ A niech vzna corá twa łáſkáwą twarz twoię. ZawJeft 40.

Zestawienia: »Doryny jaskinia« (1): Wzorem Alexándrowym/ co ná mieyſcu ſwego Krolá/ cżynił w Indyey wiele nieznośnego. V Doryny iáſkiniey KmitaSpit Cv.

»jaskinia Hebron« (1): Pothym Sára máiąc lat ſto dwádzieśćiá y śiedm/ vmárłá/ y pogrzebł ią w kupioney iáſkini Hebron [m spelunca agri duplici ... haec est Hebron Vulg Gen 23/19] SkarŻyw 286.

»iaskinia Odolla, Odollam« [szyk 3 : 1] (2 : 2): Y przyſſli trzey ze trzydzieśći kxiążąt ku ſkále/ w kthorey był Dawid/ przy iáſkiniey Odollám [ad speluncam Odollám] Leop 1.Par 11/15; BibRadz 1.Reg 22/1; BielKron 66v [2 r.].

»Żmodźkie jaskinie« (1): RIngolt Algimuntowic wnuk Troynácin [...] ktory ono był naprzod z Zmodźkich Iáſkiń wyſzedwſzy w Ruśi moc ſwoię rozmnożył StryjKron 285.

Szeregi: »jaskinia abo doł« (1): Aby mi poſtąpił dwoiákiey iáſkinie ſwey (marg) To mieyſce dlatego ták zwano/ iż był w oney iáſkini ábo dole drugi doł. (‒) BibRadz 12c marg.

»jaskinia a (i) dziura (ziemna)« (2): RejZwierc 179; Krzyſz noſząc święći zakonnicy pożegnawſzy świát// z wielkim weſelim y ochotą wpuſtyniach/ po gorach/ wiáſkiniach/ y wdziurach ziemnych/ mięſzkánie ſobie obieráli. SkarŻyw 399.

»jaskinie, (i) gory« [szyk 1 : 1] (2): I muſzę ią podobno/ prze ludźi lakome/ Opuſciwſzy iáſkinie/ y gory ſwiadome/ Szukać ſobie na ſtaroſć inſzego mieſzkania KochSat A2; SkarŻyw 299.

»jama, (i) jaskinia« = antrum et spelunca Vulg; spelunca et fovea PolAnt [szyk 3 : 2] (5): Leop Iudic 6/2; BudBib Is 2/19; Höle. Iáskiniá. Iámá. Spelunca. Specus. Calag 286a; Calep 997a; [o prorokach] błąkáli ſię w owczych y koźich ſkorách/ opuſzczeni/ vćiśnieni/ [...] tułáiąc ſię po puſzczách/ po gorách y iámách/ y w iáſkiniách ziemie [in montibus et speluncis et in cavernis terrae]. WujNT Hebr 11/38.

»jaskinia a (i) tajemne (a. zamknione) miejsce« [szyk 1 : 1] (2): Locus latebrosus, Pełne mieyſce skał/ yáskiń skrytych á táyemnych mieyſc. Mącz 185a; GórnTroas 33.

»jaskinia a (albo) przepaść« (2): RejPs 217v; W pośrzodku tey gory było rowno trochę/ ná they rowniey byłá głęboka iáſkinia álbo przepáść/ z ktorey wiátr bárzo ſzumny wychodził BielKron 274.

»jaskinia, (albo, i) skała« [szyk 4 : 3] (7): Exydrakowie záprawdę ludzie ſą [...] miaſt nie máią/ ále w iáskiniách y w skałách przy gorach mieſzkáią. HistAl H8v; Tumba, Locus in terra concavus, Iáskiniá/ skáłá w ziemi. Mącz 468b, 185a, 377b, 408d, 466c; ReszList 150.

»skrytości i jaskinie« (1): Alexander tedy poglądáiąc ná nię á oni nágo chodził/ á mieſzkáli w skrytoſćiách y w iáskiniach HistAl I.

Przen: Grób (1): Iáſkinio ſroga/ Iuż Matká droga/ Nas pożegnáłá/ [...] Wſzytko wzgárdziłá/ w ćię ſię ſpuśćiłá/ Tyś ią pożárłá WisznTr 21.
a. Nora, kryjówka zwierzęca; lustrum Mącz, Calep; cubilium latebra, latibulum Mącz; abditum, specus Vulg (51): Gdy tedy [osieł] liſzki náſládował/ Lew z iáſkiniey nań ſie wyrwał BierEz Q2v; WróbŻołt ii; A iák ſkoro Słońce wzeydzye/ iuż ſie ſpołu gromádzą/ Do iáſkiń ſwych [in cubilibus suis Vulg Ps 103/22] ſpołecżnie ſie k záchowániu prowádzą LubPs X6; RejWiz 156; Item cubilia dicuntur loca in quibus fere cubare solent, Sámy Yáty/ Yáskinie źwierzęce. Mącz 70a, 185 [2 r.], 200c; Ano też y Abákuk był przynieſion po powietrzu áż do Dánielá/ gdj był w iáſkini miedzy lwy poſádzon. RejPos 135v, 39v, 127 [3 r.]; RejZwierc 202v [2 r.], [203]; KochPs 15, 22, 156; Clebie zła lwicá w ogromnéy iáſkini Nie vrodźiłá/ moiá goſpodini KochFr 28; Calep 619a.

jaskinia czyja (2): A iakos wybawił Daniela z iáſkiniey Lwow TarDuch Ev; BibRadz Is 11/8.

W porównaniach (3) Pochwyćili mię iako lew gotowy na łup á iako lwięta w taiemney ſie iaskini taiące [sicut catulus leonis habitans in abditis]. WróbŻołt 16/12; LubPs C3, D4.

Szeregi: »jama, jaskinia« (1): A niemowiątko będźie grało nád iámą Aſpidową [super foramen aspidis]/ y zoſtáwione od pierśi dziećiątko włoży rękę ſwą do iáſkinie Báżyliſzkowey [super cavernam reguli]. BibRadz Is 11/8.

»łożyska a jaskinie« (1): Y zaſz wydrzeſz Lwicy łup/ á duſſę Lwiąt iey náſyćiſz? Kiedy 1eżą w łożyſkách/ á w iáſkiniách cżynią załogi [quando cubant in antris et in specubus insidiantur]? Leop Iob 38/40.

W przen (1): Wierz mi iż on okrutny wilk á ſprzećiwnik twoy nie zámieſzka nigdy áby ſie nie miał thułáć s tobą po tym to głuchym leſie márnego ſwiátá tego/ á pothym áby cie doprowádził do oney plugáwey iáſkiniey twoiey RejPos 169.
b. Miejsce zła, niegodziwości, obrazy boskiej; spelunca Vulg [w przekładach Vulg Ier 7/11, Matth 21/13, Luc 19/46, Mar 11/17 oraz w aluzjach do tych cytatów] (32):

W porównaniach (2): A ták ten nikcżemny ſwiát ieſt práwie iáſkiniá/ Oną cżyſta łotrowſka RejWiz 102; RejPos 114v.

Wyrażenia: »jaskinia luterska« (1): Ieſli ná on czás kośćiół był iáſkinią zboycow/ ze w nim przedawano y kupowano rzeczy ktore miano Bogu ofiárowáć: iakoż dáleko więcey teraz/ kiedy domy Boże/ ná ofiárę świętą y ná pożywánie ćiáłá y krwie Páńſkiey poświęcone/ obracáią ſię w iáſkinie Luterſkie/ y ná przeklęte wieczerze haeretyckie WujNT 167.

»łotrowska, łoterska jaskinia« = spelunca latronum Vulg, PolAnt [szyk 15 : 8] (20 : 3): OpecŻyw 73; KrowObr 77v; RejWiz 99v, 102; A tedy dom ten ſtał ſię iáſkinią łotrowſką ná ktorem imię moię wzywáne było przed oczymá wáſzemi? BibRadz Ier 7/11; Takiéż Dom Boży/ kto iny iáſkinią łoterſką/ to ieſt rozbóynicą/ cżyni/ iedno nie kácérz OrzQuin Aa3v, Aa3v; O márny ſwiecie/ o iáſkinio łotrowſka/ vkażyſz theż ty/ iákie dobrodzyeyſtwá tákiemu vcżynić możeſz/ ktory náſłáduie ciebie/ [...] nic inſzego iedno fáłſz/ zdrádá/ pychá/ nádętość/ wzgárdzenie/ niebeſpiecżeńſtwá RejPos 173v, 114v, 135v, 167v, 194v [3 r.], 195, 317, 341; RejZwierc 191v [3 r.], 230, Bbb2v; Iedná tylo ieſt owiec Chryſtuſowych owcżárniá á inne wſzytki iáſkinie ſą łoterſkie. SkarJedn 38.

»jaskinia zbojcow« = spelunca latronum PolAnt, Vulg (8): Izaż nie ieſt nápiſano/ Ze dom moy/ dom modlitwy będźie wezwan wſzytkim narodom? a wyśćie gi vczynili iáſkinią zboycow. BibRadz Mar 11/17; Haereticy domy Boże obracáią w iáskinie zboycow. WujNT 167 marg, Matth 21/13, Luc 19/46, s. 167 [2 r.], Mar 11/17, Yyyyy4v.

Synonimy: doł, dziura, gruba, jama, loch, padoł, skała; a. jata

LW