[zaloguj się]
[pdf]

JEDZENIE (422) sb n

Dwa pierwsze e jasne, końcowe pochylone.

Fleksja
sg pl
N jedzenié jedzeniå
G jedzeniå
D jedzeniu
A jedzenié
I jedzeniém, jedzenim
L jedzeniu

sg N jedzenié (43); -é (5), -e (1), -(e) (37); -é : -e SienLek (5 : 1). ◊ G jedzeniå (103); -å : -a [zapewne błąd.] Oczko (3 : 1). ◊ D jedzeniu (148). ◊ A jedzenié (14); -é (4), -(e) (10). ◊ I jedzeniém (19), jedzenim (12); -ém FalZioł (12), ModrzBaz (2), Oczko, SkarŻyw, ReszHoz; -im LibMal, SienLek (6), MycPrz, SkarKaz; -ém : -im GlabGad (1 : 2), BielKron (1 : 1); -ém (1), -(e)m (18). ◊ L jedzeniu (82). ◊ pl N jedzeniå (1).

Sł stp notuje, Cn s.v. jedza, Linde XVI i XVIII ‒ XIX w.

1. Pożywienie, pokarm, posiłek; cibus Modrz, Vulg; esculenta JanStat (73): BierEz M3v; Y pocżęli miedzy ſobą mowitz/ albo mu kto przynioſl iedzenijé. OpecŻyw 50v; FalZioł I 87, V 20a; BielKom E8v; RejFig Ee2v; BibRadz Iob 34/3; BielKron 409v; gębę [koniowi] zákágáńcuy/ áby ſye iedzenia iákiegożkolwiek niedorywał SienLek 189, 13, 16v, 92, 163v; Komu ſmákowáć może iedzenie/ picie/ ſpánie/ ieſli pirwej nie łáknął/ nie prágnął/ á ſen go nie morzył? GórnDworz H8v; HistRzym 117v; A iedzenie twoie ktore ieść będzieſz będzie ważyć dwádzieśćiá ſzeklow ná dzień BudBib Ez 4/10, Lev 25/7; HistHel C3; ModrzBaz 54v; Skoro ſię iedzenie ſkońcżyło/ potáiemnie ſię z domu wykradł SkarŻyw 234, 225 marg; CzechEp 185.

W charakterystycznych połączeniach: jedzenie godne, gorzkie, hojne; jedzenia potrzebować (2), przyczyniać; jedzenie przynieść, zgotować; jedzeniem chować się, nadziewać się, opatrzać, posilać się, potwierdzać.

Zwroty: »jedzenia się brzydzić, jedzenie się brzydzi, brzydkość jedzenia« (1 : 1 : 1): Są tedy známioná choroby żołądkowey/ iż wnątrze boli/ iedzenie ſye brzydźi SienLek 96, 20v, 169v.

»chcieć jedzenia; nie chce się jedzenia« (1 : 1): hoynego chce iedzenia: Toć záiące teraz duśi BierEz Iv; BierRozm 14.

»kochać się w jedzeniu« (1): ábo iuſz może ſie kocháć ſlużebnik twoy w iedzeniu ábo w pićiu [aut delectare potest servum tuum cibus et potus?]? Leop 2.Reg 19/35.

»nie moc patrzyć na jedzenie« (2): ZLe znamiona w niemoczach/ [...] gdy niemoczny niemoże patrzyć na iedzenie FalZioł V 13v; SienLek 22.

»pożywać w jedzeniu, jedzenia; pożywany w jedzeniu« [szyk zmienny] (6 : 1; 1): O przeklęty Iudáſſu/ [...] [twoj mistrz] poſledniégo ſwégo iedzeniá/ chciál s tobą pożywatz OpecŻyw 90v; Kto cżęſto pożiwa w iedzeniu naſienia kopru ſwoyſkiego/ temu wzrok mdli FalZioł I 7d, I 19a, 43d, 80b, V 19a; SienLek 5.

Wyrażenia: »głod jedzenia« (1): Pietnaſta przycżyna przeſzkadzaiącza łacznemu Porodzeniu/ ſmętek albo niemocz/ albo głod iedzenia FalZioł V 18d.

»jedzenie lekkie« (1): Zdrowſzać chłopu kápuſtá/ groch/ ſzołdrá/ ſłoniny/ niżli śliże álbo kuropátwy y ine iedzenia lekkie. SienLek 4.

»obżarstwo, zbytne żarcie jedzenia« [szyk 1 : 1] (1 : 1): FalZioł V 43; Iedzenia y pićia zbytne żárćie/ nieprzyſtoyne ieſt cżłowiekowi [Cibi et potus nimia voratio indigna est homine] ModrzBaz 51v.

»jedzenie proste« (1): [Bolesław] ná żadney pośćieli leżeć niechćiał dla záſpánia/ pićiem y iedzeniem proſthym ſie chował BielKron 349.

Szeregi: »(tak) picie (i, albo, jako, niż(li) jedzenie« = cibus et potus Modrz; esculenta ac potulenta JanStat [szyk 17 : 15] (32): Murm 54; Ma być poſilona godnem iedzeniem j piciem poſilaiączym FalZioł V 25v, V 18d; Cżemu głodny cżłowiek więcey żąda picia niż iedzenia. GlabGad F5, L6v; SeklWyzn Fv; LibMal 1548/141v; KromRozm I D3; MurzHist Ev; wedle nawyſzſzego rozumu á baczenia ſwego opátrowáć áby drogoſć iedzenia y pićia w Mieſćie niebyłá. GroicPorz b3v, b4; BielKron 349, 458; SienLek 2, 12v, 17, 95v, 96, 107, 192; GórnDworz H8v; GrzegŚm 27 [2 r.]; WujJud 133v, 209v; MycPrz I B2, II Bv, C3; ModrzBaz 51v, 52; ReszHoz 126; WerGośc 241; SarnStat 202.

»jedzenie i pokarm« (1): Trzeci znak [poczęcia przez niewiastę] z ſtrony iedzenia y pokarmu iey/ abowiem taka niewiaſta w rozmagithych ſmakoch potraw [...] ſie kocha FalZioł V 15.

»jedzenie i (albo) spanie« [szyk 1 : 1] (2): Cżym ſie więcey cżłowiek poſila ieſtli ſpanim albo iedzenim. GlabGad L; KromRozm I D3.

2. Spożywanie pokarmów; odżywianie się; comestio, comestura Mącz, Cn; esus Calep, Cn; manducare PolAnt, Vulg (349): [lekarz] W iedzeniu mu obycżay dał: Aby iadł mięſo nalekſze BierEz R3; Murm 108; Figi ſuche ſą dobre khu iedzeniu/ ale pragnienie cżynią FalZioł III 15a; Też kapari ſlone/ nicz niepłokane, przed iedzeniem natſzcżo wzięthe żołądek poſilaią FalZioł V 82, I 21d, 62a, III 19c, V 91, 93 (57); BielŻyw 152; Cżemu lekarze radzą przeſtawać iedzenia tak iżby ieſzcże chęć nie iaka zoſtała. GlabGad G2v; Czo przy iedzeniu pirwey ma być dawano ieſtli piwo albo wino. GlabGad K7, C2v, D3v, G4, I5v, K3 (10); HistAl I5v; KromRozm I N2; MurzNT Matth 26/17; KrowObr 180; Leop Sap 4/5; BibRadz Gen 2/9, 3/6, Lev 19/23, Sap 4/5; BielKron 3v, 332, 433v, 444; Triclinium, Kownátá/ ſalá albo gmách do yedzenia. Mącz 464c; Vescus, Iedźiony/ yedzący/ co zwłaſzczá dobrego ku yedzeniu yeſt. Mącz 489c, 64d, 298c, 309d, 326c, 428d (17); SienLek 3v, 5, 10v, 13, 35v (15); KuczbKat 405; BudBib Ruth 2/14; BudNT 1.Tim 4/3; CzechRozm 133; Oczko 24; W iedzeniu ná poſpolitych z bráćią potrawách przeſtáiąc/ żadney oſobliwośći nieużywał SkarŻyw 462, 35, 335; Conuictus ‒ Ziwnoſzcz poſpolitą, ſpolne mieſzkanie y iedzenie. Calep 257a, 349a, 373b, 820a; GostGosp 128; LatHar 56 marg, 690, 705, 718 marg; WujNT 605 marg, 1.Cor 11/21, 33; SkarKaz 120a, 488b.

jedzenie czego (22): Wyſtrzegay ſie od iedzenia głow wſzelkiego zwierzęcia á ſkotu. FalZioł V 7, I 56c, III 21c, V 18a, 59v, 64 (12); GlabGad I4, I5v [2 r.], 16, K7v; Po iedzeniu czoſnku by z vſt nie śmierdźiał/ iedz rutę SienLek 75, 144v; SkarŻyw 142, 160; Apoſtołowie [...] iedzenia krwie y dawionych rzecży zákazowáli. PowodPr 38.

jedzenie z czym (3): wielkoſć vriny/ znamionuie wielkie picie á nawięczey białego wina/ albo z piotruſzką iedzenia FalZioł V 14; GlabGad Kv; SienLek 89.

W połączeniu z określeniem ilości i sposobu spożywania pokarmu [w tym: jedzenie zbytnie (6), częste (5), (po)mierne (5), obfite; w jedzeniu powściągliwy; jedzenie łakome (4), leniwe, porządne] (22): Bo chcemyli w nás grzechy vtlumitz/ od miernégo iedzeniá ij piciá mamy pocżątz. OpecŻyw 37v; FalZioł I 20a, V 18c; CZemu przy obiedzie nie zdrowe leniwe iedzenie GlabGad G4, C3, 16, Kv; SeklWyzn F [2 r.], f2; SienLek 4v, 20, 63, 144v, Sss2v [2 r.], Ttt3; SkarŻyw 335, 412; WerGośc 227;

W połączeniach szeregowych (6): FalZioł V 4; SienLek 63; dobrzy bákálarze nietelko cżytáć dzieći máłych vcżą/ ále y inych obycżáikow vcżćiwych áby w iedzeniu/ w piciu/ w mowie/ w ſtaniu/ w chodzeniu/ przyſtoinie ſobie pocżynáli. GórnDworz Ff2v, N2v; CzechEp 185; [ustawy zakonne ceremonialne] trudne były do záchowánia/ iáko mowi Piotr ś. Iáko ony vſtáwy/ około iedzenia/ pićia/ ofiar/ obrzezánia/ vmywánia/ świąt/ czáſow SkarKaz 311a.

Zwroty: »nie mieć czasu do jedzenia, ku jedzeniu« (1 : 1): LatHar 557; Bo wiele tych było co przychadzáli y odchadzáli: ták iż nie mieli czáſu ku iedzeniu [nec spatium manducandi habebant]. WujNT Mar 6/31.

»(do-, po-)da(wa)ć (co) ku jedzeniu, dla jedzenia; dany ku jedzeniu, do jedzenia« [szyk zmienny] (7 : 1; 2 : 2): Też proch ſniey vcżyniony á z miodem dany ku iedzeniu/ gliſti w żywocie morzy FalZioł III 2d, I 135a; Leop Num 11/21; Nárzekáli drudzy mowiąc: Kto nam da mięſá ku iedzeniu BielKron 39v; BudBib Gen 28/20; BudNT 2.Cor 9/10; Ieſli Bog będźie przy mnie/ á mnie ná tey drodze záchowa/ á da mi chleb dla iedzenia [victumque mihi ad vescendum ... dederit]/ [...] będźie mi Iowá Bogiem. ModrzBaz 53; SkarŻyw 29, 160; WujNT 2.Cor 9/10; SkarKaz 157b [2 r.].

»mieć (co) ku jedzeniu, do jedzenia« (6 : 1): A mácie tu tzo ku iedzeniu? OpecŻyw 169v; Mącz 167b; HistRzym 96v; RejPos 114; SkarŻyw 599; MWilkHist K4v; Mam ia pokarm ku iedzeniu [ego cibum habeo manducare] o ktorym wy niewiećie. WujNT Ioann 4/32.

Wyrażenia: »chęć (a. chciwość, a, żądza itp.) jedzenia, do jedzenia, k(u) jedzeniu; chciwy na jedzenie« = appetitus Mącz, Cn, Modrz; appetentia, orexis Mącz, Cn; aviditas, bulinia Mącz; addephagia Calep; appetitio edendi, cupiditas Cn [szyk 63 : 4] (15 : 6 : 45; 1): Ale wilk gdy oſłá vźrzał/ Wielką ſkruchę ku niemu miał: Myśląc o iego zbáwieniu/ Iż miał żądzą ku iedzeniu. BierEz R3v; ZLe znamiona w niemoczach/ Ieſthli chori ſtraci chciwoſć iedzenia/ á zwłaſzcża w długich niemoczach. FalZioł V 13v, I 81d, II 13b, III 6d, 13d, V 83 (29); też przed południem poſpolicie odchodzi chęć iedzenia GlabGad G2v, C7, G2, G4, I5, K3v (11); MurzHist D4v; Edendi appetens, Chćiwy ná yedzenie. Mącz 295c, 28a, 53b, 55a, 268c [2 r.], 295c [2 r.]; SienLek 3v [2 r.], 22, 30, 169v, Sssv (10); ModrzBaz 52v; Oczko I5, 32, 32v, 39; GórnRozm D4; Calep 22a.

»dziękowanie po jedzeniu« (1): Zalecenie dźiękowánia po iedzeniu. LatHar 58 marg.

»miara (a. mierność) w jedzeniu, jedzenia; mierny w jedzeniu« [szyk 8 : 4] (7 : 3; 2): PatKaz III 146v; SeklKat T; Sobrius, Trzeźwy/ mierny w piciu y w yedzeniu. Mącz 398a; BielSpr 53; SienLek 3, 19v; WujJud 190v; RejPosWstaw [1103]; A nietylko ie niech ćiągną [dzieci rodzice] do miernośći iedzenia y pićia [cibi et potus mediocritatem]/ ále też niech ie zwycżáią ku wyćierpieniu źimná y gorącá ModrzBaz 10; WerGośc 261; BielSjem 2; gniew nie káżdy grzechem wielkim ieſt/ iako y leniſtwo/ y nieznácżne miáry w iedzeniu przebranie. LatHar 129.

»rane jedzenie« = śniadanie (1): Prandiculum, Ráne yedzenie/ ſniadánie. Mącz 320a.

»wielkie jedzenie« = obżarstwo [szyk 2 : 1] (3): Też biała vrina v zdrowego człowieka. Znamionuie wielkie iedzenie/ takież zbytnie picie. FalZioł V 4v, V 42v; Pićia/ iedzenia/ wielkiego Wiáruy ſye we dni Lutego SienLek 43.

»zbytek w jedzeniu, jedzenia« (6 : 2): Luxus, Zbytek w piciu/ w yedzeniu y w ſzáciech. Mącz 201c; WIelka Niemoc przygadza ſye od zbytku pićia y iedzenia SienLek 58, 1v; RejZwierc 57; WujJudConf 191v; RejPosWstaw [212]; ModrzBaz 82v; VotSzl C4.

Szeregi: »kąsanie i jedzenie« (1): Tis ieſt pan bog ktoris skaził głowy ſmokowe á dałes go na kąſanie y na iedzenie ludu Murzyńskiemu [dedisti eum escam populis Aetyopum], WróbŻołt 73/14.

»jedzenie, (i, a, albo itp.) picie« = manducare et bibere Vulg [szyk 30 : 17] (47): OpecŻyw 37v; PatKaz III 146v; FalZioł IV 15b, V 69; SeklWyzn F [2 r.], f2; SeklKat Tv; KromRozm I C; Máłoćby nam po zyołach bychmy przyrodzeniu/ Nie cżynili bezpráwia w piciu á w iedzeniu. RejWiz 61v; Leop 1.Cor 9/4; Diactica medicina, Lekarſtwo vſtáwione w yedzeniu y w piciu/ którego ſie nie godźy przeſtępowáć choruyącym. Mącz 84b, 43a, 84b, 201c; SienLek 1v, 3, 43, 58, 133v (9); RejZwierc 57; BielSpr 53; WujJud 190v; WujJudConf 191v; RejPosWstaw [212], [1103]; ModrzBaz 10, 66v, 82v; Oczko 24; CzechEp 216; WerGośc 227, 261; BielSjem 2; ArtKanc T6v; GórnRozm L3; LatHar 135; WujNT 1.Cor 11/22; SarnStat 219; SkarKaz 453a; VotSzl C4; Do tego was náráię/ gdyśćie vrodliwi/ Do pićia y iedzenia/ kwoli mu teſkliwi. PaxLiz D. [ponadto w połączeniach szeregowych (3)].

»jedzenie albo połykanie« (1): Záwadza téż niékiedy iedzeniu álbo połykániu wrzód gárdłowy SienLek 169v.

»strawienie i jedzenie« (1): A nákoniec/ áby ná cześć P. Bogu [prawdziwa ofiara składana Bogu] ginęłá/ ábo zábićim/ ábo ſpalenim/ ábo ſtrawieniem y iedzenim. SkarKaz 157a.

a. O spożywaniu ofiar w Starym Zakonie (3):
Wyrażenie: »jedzenie baran(k)a« (3): A widziſz tu iuſz? [...] [i]ákie wielkie y poćieſzne táiemnice/ tá figurá/ álbo then ćień/ iedzenie onego żydowſkiego Báránká wielkonocnego/ w ſobie zámyka? KrowObr 187; CzechEp 366; WujNT 213 marg.
b. O posilaniu się Eucharystią (21): Tho was obraża iżem wam rzekł/ nie będzyecieli ieść ciáłá moiego/ y pić krwie moiey/ nie będzyecie mieć żywotá w ſobie. (marg) Może theż y cieleſne iedzenye thu być rozumiano. (‒). RejPosWiecz3 97v; W błogoſłáwieńſtwie y w ſámym ćiáłá ſwego ku iedzeniu poświącániu/ ofiárę zámknął. SkarKaz 155b.
Zwrot: »[co a. czego] ku jedzeniu da(wa)ć, podawanie« [w tym: ciało (8), chleb (1), Pana Chrystusa (1)] [szyk zmienny] (9 : 1): RejPosWiecz3 96; BiałKat 268v, 291; ofiárowánie nic inſzego nie ieſt/ iedno Páná Chriſtuſá ku iedzeniu podawánie. KuczbKat 190; CzechRozm 29v; Dam wam ćiáło moie ku iedzeniu y krew ku pićiu SkarŻyw 598; Chleb z niebá dał im ku iedzeniu [Panem de caelo dedit eis manducare]. WujNT Ioann 6/31, s. 286, Ioann 6/52, s. 332.
Wyrażenia: »jedzenie chleba« (1): Przy Wiecżerzy Páńſkiey iedzenie chlebá/ y pićie winá/ co znácżą. CzechRozm **4.

»jedzenie ciała« (5): Słyſſeli żydowye o yedzenyu ćyáłá yego/ á yednák nye rozumyeli KromRozm III C; KrowObr 200v; BiałKat 308v; WujJudConf 255v; Pan nie pod podobieńſtwem/ áni pod przypowieśćią/ ále o prawdziwym iedzeniu Ciáłá ſwego mowił WujNT 333.

Szeregi: »jedzenie i picie« (5): KrowObr 200v marg, Ss4; przez poſługowánie ſług koſciołá ſwiętego/ bywa nam dawáne ciáło y kreẃ Páná náſzego Iezu Kryſtuſá/ przy chłebie [!]/ y winie/ ku iedzeniu y ku piciu RejPosWiecz3 96; CzechRozm **4; SkarŻyw 598.

»przyjmowanie albo jedzenie« (1): Piérwéy thedy zá Páńſkimi ſłowy ſtáło ſye/ co ſye miáło z woléy Chryſtuſá Páná ſtáć: tóż ku przyymowániu álbo iedzeniu przyſzło BiałKat 318v.

»jedzenie albo używanie« [szyk 1 : 1] (2): tóż ćiáło/ nam [Chrystus] ku iedzeniu álbo vżywániu ku zbáwieniu náſzému dał. BiałKat 291, 308v.

Synonimy: 1. karmia, pokarm, potrawa, żywność; 2. pożywanie, przyjmowanie.

Cf JEDŁO, JEDZA, JEDZIWO, JEŚĆ, NIEJEDZENIE, SAMOJEDZENIE

TK