[zaloguj się]
[pdf]

JEDŁO (106) sb n

jedło (72), jadło (34); jedło FalZioł (8), GlabGad (8), MiechGlab, LibMal (2), KromRozm I, RejWiz (10), BibRadz, BielKron, RejAp, RejPos (4), RejZwierc (9), BudBib (9), BudNT (3), ModrzBaz (6), Oczko (4), KochPij, CiekPotr; jadło BierEz (6), Leop (2), RejFig, CzechRozm, WerGośc(2), Calep (15), WujNT, PaxLiz (2); jedło: jadło SienLek (2 : 4).

jéd-; jåd- (16), jad- (3); jåd- RejFig, SienLek (4), WerGośc (2), WujNT, PaxLiz (2); jad- CzechRozm; jåd- : jad- BierEz (5 :1), Leop (1 : 1); o jasne.

Fleksja
sg pl
N jédło jédła
G jédła
D jédłu
A jédło jédła
I jédłem
L jédle

sg N jédło (12). ◊ G jédła (34). ◊ D jédłu (9). ◊ A jédło (13). ◊ I jédłem (16); -em (3), -(e)m (13). ◊ L jédle (14) [w tym 1 r. błędne znakowanie: jedlé 28]. pl N jédła (5). ◊ A jédła (3).

Sł stp (aneks), Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
1. Pokarm, pożywienie; cibus Calep, Modrz; ferculum, opsonium Calep; edulium Cn (89): oto Pan moy/ Dał ćię prośić ná obiad ſwoy: Y będzie ćię z iadłem cżekał BierEz D2, E2v, M4, N3; Lipiecz. Wmoy cżas krwie nie puſzcżay/ długo bez iedła nie byway Iedz ſloniny FalZioł V 47v, V 45v; Acżkolwie trudno może być cżłowiek bez ſpania, wſzakoż bez pokarmu żadną miarą żiw być nie może, bowiem y ſpanie z iedła pochodzi GlabGad L, F4, F4v żp, F5; LibMal 1550/ 153v; RejWiz 12v, 16v, 18 [2 r.], 117, 117v, Cc6; Wſſyſtek lud iego łkáiący/ y ſzukáiący chlebá: dáli wſſelákie koſſtowne rzecży zá iadło ná poſilenie duſſe [pro cibo ad refoeillandam animam]. Leop Thren 1/11, Thren 1/19; BibRadz Gen 24/33; SienLek 74v, 92; RejAp 171; RejPos 158; RejZwierc A5, 6v, 98; były droby moię łupieſtwem/ á ſtáły ſię iedłem (marg) Albo/ ſtrawą iako wyżſzey. (—) káżdemu zwierzowi polnemu BudBib Ez 34/8, Ps 77/18, Ez 34/10, Dan 4/21; BudNT Matth 14/15, Hebr 5/12, 14; ModrzBaz 11; Omnivorus ‒ wſzelkoiąd, nie przebieracz iadła. Calep 730a, 192b, 350a, 369a, 414b, 735b, 1116b, 1120b; PaxLiz C4v.

jedło czego (3): Lecż vmyślił Dániel ná ſercu ſwem żeby ſię nie mazał iedłem potráwy krolewſkiey [in portione escae regiae]/ y winem pićia iego BudBib Dan 1/8, Dan 1/5, 13.

W charakterystycznych połączeniach: jedło chędogie (2), dobre, liczne, mocne (2), (nie)pomierne (5), zbytnie, zdrowe.

Przysłowia: Niech będzye náwſzem miárá w iedle y w chodzeniu RejWiz 17v.

przemorzenie ieſt cżyſty przyſmák do iedła. RejZwierc 26v.

Zwroty: »gotować, stroić jedło« (1 : 1): Szcżucży łeb co w piątek wrzał w niedzyelę gi dáią/ Pozłoćiwſzy wątrobki/ vſzy podzyáłáią. [...] Stroiąc iedłá by błáźni/ dobrze nie ſzáleią. RejWiz 14v; RejFig Bb8v.

»jedło jeść« [szyk 1 : 1] (2): A (potym) niech będą oglądáne twarzy náſze przed tobą/ y twarzy tych pácholąt ktore iedzą iedło potráwy krolewſkiey [qui vescuntur parte cibi regi] BudBib Dan 1/13, I 179d marg.

Wyrażenia: »chęć (a. chuć) do jedła, ku jedłu; chciwy jadła« [szyk 4 : 1] (2 : 2; 1): FalZioł III 42d; Dźieći poſpolićie nozdrze trą/ gdy gliſty máią/ z vſt im też gorycz czuć. Stáry záś ku iedłu chući niema SienLek 103; RejZwierc 26; Oczko 32v; Esuritor ‒ Chcziwi iadła. Calep 349a.

»cukrowane [= wymyślne] jedło« (1): A cożći zá roſkoſzy twe czukrowáne iedlá á twe ipſymowáne picia przynioſą? RejPos 138v.

»powścięgliwość jedła« (1): zá máłe iákie poſtáránie ſwiátá tego/ ábo zá pielgrzymowánie iákie/ ábo zá máłą powſcięgliwość iedłá iákiego [...] tuſzylichmy tobie/ żechmy bywáli prażni grzechow ſwoich. RejPos 234v.

»pożądliwość, pożądać jadła; żądza ku jadłu« = bulimia, citta Calep (2 : 1; 1): Ządza ku iadłu nie záwżdy zdrowa SienLek Ttt2v; Citta ‒ Pozaliwoſc niewieſczią w poczęciu, pliugawego iadła. Calep 202b, 142a, 349a.

»smaczne jedło« (1): Zaż gdy dobry czas ázaż ſmáczne iedło/ Może kiedy mieć to warcholne bydło. RejZwierc 227v.

Szereg: »jedło, (i, albo, a itp.) picie« [szyk 19 : 6] (25): FalZioł V 32v; GlabGad F4, F5, K3, L4; MiechGlab [90]; Y trućinyć by ſye łácno vſtrzec/ by yey nye ſlodzono/ á w dobrym yedle álbo pićyu nyezádawano. KromRozm I [L3]; RejWiz 26; Cżwarthe pomni/ ábyś w ſkromnośći/ ták w iedle iáko y w piciu záchowywał wſzytki cżáſy żywotá twoiego RejPos 186, 138v; Iż rozliczność picia á iedłá cżyni rozliczność wrzodow y niemocy. RejZwierc 157v, 70, 202v; BudBib Dan 1/10; Mogł ći Bog takiego cżłowieká ſtworzyć/ żeby bez iedłá y pićia mogł być żyw [ut sine cibo potuque viveret] ModrzBaz 52v, 52, 52v; WerGośc 263; Calep 317b, 318a, 773b; KochPij C2v; WujNT 419; CiekPotr 18; Iać záś nie ták o iadło/ iák o pićie ſtoię PaxLiz C4v.
2. Czynność jedzenia; cibus Modrz (17): Xánt roſkazał ſtoł przypráwić/ Iáko ku iadłu cżyśćie przykryć BierEz D4v, N3; CZyrwcza mieſiącza/ maſz pić wodę ſtudzienną rano przed iedłem, aby zachował zdrowie płucz FalZioł V 47, III 21, V 48; LibMal 1544/92; BielKron 30; SienLek 49v, 74v; á Doktorowie lekárſkich náuk powiedáią/ że tákowa [gwałtowna] pracá ma być ábo przed iedłem/ ábo nierychło po iedle [vel ante cibum, vel sumpto cibo] ModrzBaz 11; Oczko 28, 33, 34v.

W charakterystycznych połączeniach przyimkowych: ku jedłu (5), po jedle (3), przed jedłem (7).

Szeregi: »jadło i napoj« (1): Bo teraz dármo nic ku iádłu y napoiu iedni drugim nie dáią/ ále ſie káżdy o ſie ſtáráć muśi. CzechRozm 231.

»jedło, (a, i) picie« [szyk 1 : 1] (2): Kto ije cżoſnek rano przed wſzem iedłem á piciem, Then ſie nie bogi niezdrowia FalZioł V 59v; WerGośc 229.

Synonimy: 1. karmia, pokarm, potrawa, strawa.

Cf JEDZA, JEDZENIE, JEDZIWO

LW