[zaloguj się]
[pdf]

POTRAWA (544) sb f

o oraz oba a jasne (w tym w pierwszym a 5 r., w końcowym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl du
N potrawa potrawy potrawie
G potrawy potråw
D potrawie potrawåm, potraw(o)m
A potrawę potrawy potrawie
I potrawą potrawami
L potrawie potrawach, potrawi(e)ch
V potrawo

sg N potrawa (53). ◊ G potrawy (22). ◊ D potrawie (3). ◊ A potrawę (39). ◊ I potrawą (18). ◊ L potrawie (12). ◊ V potrawo (1). ◊ pl N potrawy (90). ◊ G potråw (128); -åw (107), -aw (1) SkorWinsz, -(a)w (20). ◊ D potrawåm (2) Mącz, WujJud potraw(o)m (1) WujNT. ◊ A potrawy (98). ◊ I potrawami (34); -ami (25), -åmi (1), -(a)mi (8); -ami : -åmi Mącz (2:1). ◊ L potrawach (39), potrawi(e)ch (2); -ach : -(e)ch Mącz (1:2); ~ -ach (15), -åch (10), -(a)ch (14); -ach Mącz, WujJud, ModrzBaz, Oczko, WerGośc, KochPieś, WujNT (2); -åch Leop, SienLek, RejPos, RejZwierc (3); -ach : -åch BielKron (1:2), SkarŻyw (6:2). ◊ du N (cum nm) potrawie (1) GlabGad H5v. ◊ A (cum nm) potrawie (1) SkarŻyw 589.

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

Pokarm, pożywienie (zwłaszcza przygotowane, przyrządzone do jedzenia danie); cibus BartBydg, Mącz, PolAnt, Modrz, Calag, Vulg; daps Murm, BartBydg, Mącz, Modrz, Cn; epulum Mącz, PolAnt, Modrz, Vulg, Cn; pulmentum Murm, BartBydg, PolAnt, Cn; obsonium Murm, BartBydg, Cn; edulium Mącz, Calep, Cn; esca Mącz, PolAnt, Vulg; ferculum, mensa Mącz, Cn; pabulum, pastus, pulmentarium BartBydg; amatorium Mącz; victus Modrz; esculentum, manducum Cn (544): OpecŻyw [192]; Murm 157; BartBydg 105; ale Brzoſkinie niemaią być iedzone po inſzych potrawach/ abowiem cżynią nieſtrawnoſć onego wſzitkiego pokarmu pierwey iedzonego FalZioł I 110d; Potrawy kwaſne dobre ſą dla poſilania żołądka/ y dla vmnieyſzenia febri. FalZioł V 68, I 104a, 117a, III 21b, 24a, 25b (15); Potim przy obiedzie będącz Alexander po każdey potrawie miſſy y inne ſthadki ſrzebrne á złote brał á chował BielŻyw 157, 14; Iedna iego [picia] ſprawa ieſt potrawę popychać do żołądka. Druga odmiękcżać w żołądku potrawy, abi tak richley były ſtrawione. GlabGad G7v; CZo za potrawa ieſt Iarmuż albo nać od zioł. GlabGad I2v, B2, B3v, C2v, C3, Ev (18); Zaż dziś nie dziwne potráwy A z wielkim kosztem przypráwy Asz czáſem owi co ſiedzą Nie záwżdy wiedzą co iedzą RejRozpr G2v, G2v marg, I4v; RejJóz I4; a potym gdi położą chlep/ albo potrawe/ ſtanąwſzi wſziſtki [dziatki] porząd/ przed ſtołem maią mowić [...] Credo y pacierz SeklKat D; MurzNT 13v; BielKom E5; GliczKsiąż F8; RejWiz 15 [2 r.], 18, Dd4v; Wyſſedł tedy Vriaſz z domu Krolewſkiego/ y nieſiono zá nim potráwy krolewſkie. Leop 2.Reg 11/8, 3.Reg 10/5, Esth 9/19, 22, Eccli 13/7; RejFig Aa7; HEnrik gdy zá żywotá ſyná koronował/ Ku cżći s pirwſzą potráwą/ k ſtołu przyſługował. RejZwierz 21v, 35; BibRadz 2.Reg 13/10, 4.Reg 4 arg, Iob 20/21, Dan 1/5; Piſze o nim [Witteliusie] Swetonius/ iż ziadał ná wiecżerzy dwá tyſiącá ryb/ ptakow ſiedḿ tyſięcy nád ine potráwy BielKron 146, 7 [2 r.], 14, 14v, 50, 53 (20); KochSat A4v; Recoctus cibus, Zágrzána potráwá. Mącz 65a; Tuceta, Páſtet/ potráwá drápánym mięſem vcziniona. Mącz 467c, 23c, 24a [2 r.], 52d, 78a, 80c (31); MIedzy innymi potráwámi/ nic pożytecznieyſzego człowieku/ iedno Chleb á Wino SienLek 6; Aby ćiáłu Potráwy/ thym żądliwſze były/ ma być nieiáką pracą trudzone SienLek 9v; Mięſá pieczonego przed potráwámi niewiele ieść SienLek 41v, 3v, 4 [2 r.], 5 [3 r.], 5v, 6 (21); RejAp 153; GórnDworz R3; RejPos 23v, 70v, 138v, 162v, 167; RejZwierc A6v, 48 [2 r.], 58v [3 r.], 59 [2 r.], 59v (13); BielSpr 60v; WujJud 196v, 197v [2 r.]; Vbogiego żjwot lepſzy ieſt pod dáſzkiem ſwym/ niſz koſztowne potráwy w cudzym domv. BudBib Eccli 29/27, Gen 43/34 [3 r.], Ex 8/3, Ruth 2/18, Dan 1/16; BudNT Luc 3/11, 1.Cor 3/2; Widźimy/ że ná káżdy dźień/ bárzo wielki koſzt idźie ná rozmáity ſprzęt/ ná koſztowne budowánie/ ná wydworne potráwy/ y ná inſze rzecży niepotrzebne. ModrzBaz 131, 12, 12v, 36v, 42v, 113v [2 r.], 119v; SkarJedn 59, 238, 303; á ſnu łátwie ſye vſtrzeże/ ieſli namniéy potráwámi ſye obćiąży Oczko 18v, 20v, 21v, 31v; Calag 596b; Drugi raz gdy coś w gárncu wrzáło/ wſzytká potráwá zá ſzátáńſką ſpráwą ná twarz ſię iey [św. Eufrazyjej] wylałá SkarŻyw 226; Mięſa po przyiętym zákonie nigdy nieiadł/ iedno ryby: ná iedney potráwie przeſtáiąc. SkarŻyw 309, 46, 87, 92, 119, 121 [2 r.] (18); StryjKron 160; Przeto śiądź zá ſtół/ móy dobry ſąśiedźie/ Boś dawno bywał przy tákiéy bieśiedźie/ Gdźie śmiéchu więcéy niż potraw dawáią KochFr 8, 129; KochDz 107 [2 r.]; ReszPrz 168; ReszHoz 120; á kto ſię kocha w winie y w tłuſtych potráwách/ nigdy ſię nie zbogáći. WerGośc 215; BielSjem 31; KochPieś 48; KochSob 66; ArtKanc T10; BielRozm 26; ZawJeft 26; Calep 90a, 236a, 349a, 474b; GostGosp 56, 130; KochAp 9; RybGęśli D; Nie potráwá ále grzech pokala człowieká. WujNT 64 marg, Mar 7/19, s. 570, Hebr 12/16, 13/9, Zzzzz, Bbbbbb2, Ccccccv; SiebRozmyśl E; SkarKaz 81a [2 r.], 121a, b, 161a; GosłCast 21; Niema vćieſnieyſzego/ iák kto piie dobrze/ Ie ktemu: ze mu będą potraw pełne nozdrze. PaxLiz D, C4v; SkarKazSej 705a; KlonFlis C, Cv; [Potkanie 28].

potrawa czego [= z czego] (1): á ták pod przyſięgą zdał mu [Ezaw Jakubowi] pirworodſtwo ſwoie zá potráwę ſocżewice BielKron 14.

potrawa z czego (6): Minutal, genus edulii quod ex concisis minutatim oleribus fit, Siekána potráwá z yákichkolwiek ogrodnych źiół. Mącz 223b; Pulmentaris cibus, Potráwá z kásze. Mącz 331a; Carum – Potrawa zikier y zielitek ribnich. Calep 448a. Cf »potrawę gotować«, »potrawy przyprawi(a)ć«.

potrawa ku czemu [= do czego] (2): Obsonium. Alle ſpeiſz die man zuͦ dem brot iſſet Wſſelka potráwá ku chlebu. Murm 157; BartBydg 100.

potrawa z czym (3): FalZioł V 94v; Niewiem by też nie dla tego pánie Kriſki gánili náſzy/ owe vcżty wymyſlone/ gdzie káżda potráwá s cukrem/ bo ſłodkość prędko omierznie GórnDworz F. Cf »potrawy przyprawi(a)ć«.

W połączeniach szeregowych (4): BielKron 126v; Philtrum, Latine amatorium, Trunek/ konfekt/ potráwá/ álbo wab nieyáki który w gámráctwie dla miłośći bywa zádawan Mącz 298a, 52c; Powinien ieſt káżdy cżłowiek Chrześćiáńſki [...] Poſtem ćiáło ſwoie pewnych cżáſow trapić/ powćiągáiąc ſie od mięſá/ winá/ y roſkoſznieyſzych potraw. WujJud 190v.

W przeciwstawieniu: »potrawa ... picie« (1): Troximos, Grono winá ku karmi á potráwie náleżące nie ku pićiu. Mącz 466d.

W porównaniach (7):

Jako comparatum (2): Abowiem iákie w pánie ſpráwy y poſtáwy/ Tákieby też miáły być właſnie y potráwy. RejWiz 31; BielKron 450v.

Jako comparandum (5): GliczKsiąż E4v; Roſtropna pracá przy poććiwey ſławie/ Ieſt iáko przyſmák przy wdzięcżney potráwie. RejZwierc 221, 21v, 98; SkarŻyw 581.

W charakterystycznych połączeniach: potrawa bałwańska, bestyjalska, bydlęca, dziecinna, kmieca, krolewska (6), męska, pańska; potrawa bydłu, dobra ludziom, ptastwu; potrawa chłodząca (coby chłodziła) (2), cielesna [= dla ciała], ciepła (2), cukrowana, czerwona, dobra (6), w drobne kęsy siekana, droga, dziwna (5), godna przyrodzeniu, godna ku zachowaniu zdrowia, grzana, hojna, jadowita, korzenna (2), kosztowna (13), ktora w niemocy nie służy, kwaśna (2), leda jaka, łzami zakrapiana, miękka (2), najlepsza (na świecie) (4), naprzedniejsza, nędzna, nieprzyrodzona, niezwyczajna (2), nowa, odstawiona, osobliwa, osobna, ospana, ostra, oziębła, pierna, pierwsza (4), plugawa, pozłocista (2), przaśna, przykra, przyrodzona, przywędzona, rozkoszna (17), siekana, słodka (4), słona (2), słuszna (ku pożywieniu) (2), sucha, szkodliwa, tłusta, trefna, twarda (3), usmażona, wczorajsza, wdzięczna (3), wędzona, wilka (2), wydworna, zagrzana, zaklijona, zamorska, zapalona, zaziębła, zbytnia (2), ziemska, zimna (2), zła (2), żądliwsza, żołądek twierdząca; potrawa ku obżarstwu, ku pożywieniu; potrawę chować, czyścić, da(wa)ć (9), dostawać, kazić, mieć, miłować, nieść (nosić) (4), obierać, odmiękczać, odstawić, osolić zbytnie, pociskać na doł (3), położyć, popsuć, popychać do żołądka, porwać, posłać do stołu, postawić, posyłać (2), przedawać, przynieść (przynosić) (4), przytknąć do ust, rozdawać, roztwarzać, ruszyć, słać, słodko czynić, splugawić, stawiać (6), strawić [= spalić], włożyć w usta, wydawać, wyłożyć, wywieść, zalać (zalewać) [czym] (2), zaprawiać [czym], zmiękczyć; potrawy nabywać, używać; potraw(y) brakowanie (2), gorzkość, koszt (2), mierne używanie, mnogość, noszenie, obieranie (3), rozliczność (3), rozmaitość (2), rozność (3), rozrządzanie, sztuczka, święcenie, wilgotność (2), wybor, zbytek; potrawa soczewice; potrawa ku chlebu (2); potrawa z ciasta (2), z ikier i z jelitek rybnych, z kasze, z miodu, z mleka, z ryżu, z sera, z zioł; potrawa z cukrem, z czarną juchą; potrawa gorszy, pachnie, pokala, przypala się, psuje się, rozmnożyła się, (nie) służy (2), nie tuczy, uczyni szkodę w zdrowiu, wchodzi do żołądka, wylała się; potrawy pragnąć, pożądanie; do potrawy chęć, przysmak (2); od potrawy hamować się, powściągać się, wyprożnić się; potrawą bawić się, nie brzydzić się, dawić się, obciążyć się, poić, skazić się, uczestować, żyw być; z potrawą garniec, misa; do potrawy rzucić się; w potrawę sypać; w potrawie się kochać, przebierać; w potrawach rozkosz, zbytek (2); przyrządzony z potrawy; potrawa stołu [czyjego]; przestać na jednej potrawie; kłaść ofiarę w potrawie; wstawić obrok z potrawy.

Przysłowia: Rzekł młodzyeniec/ to teraz wſpák potráwy ſtáwiaſz/ Schwaliwſzy mi ſwobodę w niewolą mię wpráwiaſz. RejWiz 56v; O nędzny ſwiecie toć v ciebie wſzędy á wſzędy opák potráwy ſtáwiáią RejPos 322v, 320v.

Nieſmácżne to potráwy gdzye ich nie cukruią. RejWiz 92v.

Wino po ſmáku poznáć y potráwę/ Tákże s poſtáwy káżdą buyną ſpráwę. RejZwierc 219.

Fraza: »potrawy wreją (a. wrają, a. uwrzeć mogły)« [szyk zmienny] (3): IDzyeſz potym do kuchniey/ gdzye wreią potráwy/ Wymyſlaſz roſkázuiąc/ rozlicżne przypráwy. RejZwierz 142, 139; Oczko 10.
Zwroty: »być potrawą [czemu (żywotne)]« = zostać zjedzonym przez coś (1): y będzie śćierw ich potrawą ptáſtwu niebieſkiemu y bydłu ziemnemu [et erunt cadavera eorum in escam volatilibus caelorum et bestiis terrae]. BudBib Ier 16/4.

»potrawę gotować (a. nagotować potrawy), działać, narządzać (a. przyrządzać), (u)czynić; narządzenie, sprawienie potraw(y); potrawa (u)czyniona (była)« [w tym: z czego (1)] = facere cibum PolAnt; confectio escae, ferculum struere Mącz [szyk zmienny] (4:2:2:4;1:1;2): FalZioł V 64v; RejWiz 48v; [Ezaw] nágotował potráwy/ y przynioſł oycu ſwoiemu BibRadz Gen 27/31; [niewiasty u Turków] Z ryżu rozmáithé potráwy dziáłáią. BielKron 261, 16v, 261, 451v; Epularum apparatum, Spráwienie potraw. Mącz 280a; Fercula luxuriose struere, Potráwy koſztownie nárządzáć. Mącz 422c, 115a, 257b, 260d; GórnDworz F; iednemu kápłanowi/ ktory był ſobie dobry obiad nágotował/ w widzeniu rzekł P. Bog: Ty ſobie roſkoſzne potráwy gotuieſz: á ſługá moy ná tym á ná tym mieyſcu głodem zmorzony ieſt. SkarŻyw 249; WujNT 120 marg, 724.

»potrawę jeść (a. zjadać), jadający; potraw(y) (G) jeść, najeść się, jedzenie; z potrawą jeść, jedziony, jedzenie; w potrawie jedziony; potrawa ku jedzeniu; jedło potrawy« = cibus creatus ad acceptionem, cibo vesci PolAnt [szyk zmienny] (20:1;3:2:1;1:1:1;3;1;3): BierEz M3v; dawać on proch z winem pić, albo z potrawami jeść. FalZioł V 76; Takieſz też korzenie Piotruſzcżane cżęſto iedzione w potrawach/ pędzi vrinę z cżłowieka mocznie. FalZioł V 85, ++3, I 40b, 86a, 136d, III 21c, V 81; BielŻyw 57; Ten Ammonius yednego cżáſu gdy ſie dowyedzyał/ że nyektorzy yego diſcypułowye ná obyedzye yedno potráwy ſlodkye yedli/ ſyná ſwego kazał náłożyć y yemu chłoſtę dáć GliczKsiąż F8; BibRadz I 276a marg; BielKron 26, 261, 342v, 458; á iedney ſye potráwy náiedz/ boć rozmaitość potraw/ iáko rzeczono żołądkowi ſzkodźi. SienLek 13, 10, 12v [2 r.], 19v; RejZwierc 158, 245v; Lecż vmyślił Dániel ná ſercu ſwem żeby ſię nie mazał iedłem potráwy krolewſkiey/ y winem pićia iego BudBib Dan 1/8, Gen 25/30, Dan 1/5, 13, 15; BudNT 1.Tim 4/3; Oczko 31v; SkarŻyw 393, 460, 581; iáko rad iadał potráwy trefne/ tákże też rzadko pijał piwo dobre WerGośc 242; WyprPl A2v; WujNT 700, 845.

»(na)karmić (się), być karmion potrawami(-ą)« = cibis vesci PolAnt [szyk zmienny] (3:1): Oni ktorzy ſię karmili potráwámi roſkoſznymi/ pogineli w vlicách BibRadz Thren 4/5; BielKron 441; A przeto chory/ więcey tákimi potráwámi ma być karmion/ ktoreby go y czyśćiły y twierdźiły SienLek 37v, 54.

»posilić ([się]) potrawami(-ą); potrawy posilające« [szyk zmienny] (1;1): SienLek 8v; á odpocznąwſzy [Kiejstut] z onego trudu kilko dni/ y wychwoſtawſzy ſię w łáźni/ á pośiliwſzy pićim y potráwámi przypráwnymi żywot zemdlony/ odprowádzon był do Litwy vczćiwie StryjKron 442; [RegułaKlon M2v].

»potraw (a. potrawę) pożywać (a. używać, a. zażywać); potraw(y) pożywanie (a. używanie); z potrawą pożywać (a. używać), pożywany; w potrawie pożywać, pożywany« [szyk zmienny] (18;4;3:1;4:4): zmieſzayże ty rzecży ſpołem w możdżerzu/ á vcżyń troią ktorey pożyway s potrawami albo z winem. FalZioł I 57b; Też proch ſtych drożdży w potrawach pożywany/ wyſuſza cżłowieka tłuſtego FalZioł III 39b, I 54b, 59c, 80b, 117b, 137b (11); Bowiem cżaſow onych dla rozmaitich potraw pożywania, zmieſzaią ſie też y wilgoti komplexiey GlabGad D5, K3, K7v, P4; BielKron 126v, 165v; Potraw ma pożywáć tákich ktoreſye łatwie trawią á bárzo tuczą SienLek 92v, 29, 41v, S[ss]3; WujJud 195v, 196; O iáko trudno ztákimi ludźmi mowić/ ktorzi konie obieráć vmieią/ roſkoſznych potraw rádźi vżywáią [lauticiis ciborum capiuntur] ModrzBaz 143v; SkarŻyw 119; StryjKron 6, 160; Wyſtrzegáć ſię każe nie tylko báłwochwálſtwá; ále y ſtołu tych ktorzy potraw báłwanom ofiárowánych pożywáią. WujNT 1.Cor 10 arg, s. 452, 604, 845 [2 r.]; Nie záwżdy potraw trzebá záżywáć oſpánych. KmitaSpit A4; SkorWinsz A3v.

»potrawy przyprawi(a)ć (a. przyprawować, a. sprzyprawiać); potrawy (nie)przyprawne, przyprawione« [w tym: z czego (2), z czym (1)] = parata edulia Mącz [szyk zmienny] (7;5:2): [Zelim] kazał przynieść roſkoſzne potráwy z trućiną przypráwione. BielKron 258v; ia tobie kreẃ przywrocę potráwámi ktoreć przyprawię korzenno BielKron 458v, 375v, 458 [2 r.], 458v [2 r.]; Lactarius substantive, który rozmáyite potráwy vmie z mlieká przipráwowáć. Mącz 181b; Exquisitae epulae, foremnie przipráwne potrawy. Mącz 336d, 372d; potráwy nieprzypráwne máią być/ mięſo wárzone álbo pieczone SienLek 13, 8; HistRzym 52v; StryjKron 442.

»potrawę strawić; potrawa ku trawieniu łatwia« (1;1): Albo gdy ie [granaty] vwarzyſz z ktorą potrawą/ tedi onę potrawę dobrze żołądek ſtrawi iż ſie w dobrą krew obroci. FalZioł III 21b; SienLek 8v.

»potrawę, z potrawą warzyć (a. uwarzyć); potrawa warzona, [warzysta]; z potrawą, w potrawie warzony« = coquere coctum PolAnt; coquere cibum Modrz [szyk zmienny] (2:1;4;3:1): Też gdy rzodkiew będzie warzona s potrawami inſzemi/ broni kaſzlu FalZioł I 117a, I 86a, 98c, 104a, II 7d, III 21b; Cibus bis coctus, Potráwá powtóre wárzona / álbo/ grzána. Mącz 25b; SienLek 41v; Y vwárzył Iáákob potráwę/ y przyſzedł Ezaw ſpolá a był ſprácowány. BudBib Gen 25/29; ModrzBaz 112; Oczko 12; [Wierzymy iż doſyć ieſt ku pośileniu powſzedniemu [...] dwie wárzyſte potrawie dla rozmáitych niemocy/ áby ſnać ieſliby kto nie mogł iedney vżywać/ drugą ſię pośilił. RegułaKlon M2v].

»wstrzyma(wa)ć się, wstrzyma(wa)nie (się) od potraw« [szyk zmienny] (5:3): gdi ieſt zbytek krwie [...] na ten cżas potrzeba ciału poſtu j wſtrzimawiania [!] odwſzitkich potraw ktore krew mnożą, iako ſą iaycza mięſo wino etc. GlabGad L4; A ták nie diabelſka náuká/ ále dobra y święta rzecz ieſt/ y w Kátholickim kośćiele zwyczáyna/ wftrzymáć ſię od pewnych potraw/ ábo od winá/ lub do czáſu/ lub też y do śmierći. WujNT 730, 64 [2 r.], 452, 570, 728, Bbbbbb2.

Wyrażenia: »grub(sz)a potrawa« [szyk 5:3] (8): FalZioł ++3; Cżemuż tedi cżłowiekowi zębi padaią około ſiedmi lat. (–) Bowiem około tego cżaſu iuż ſie przyrodzenie mieni w ſiłę mocznieyſzą á to dla grubſzich wigotnoſci ktore ſie mnożą z potraw grubſzich. GlabGad C3, G2v; A przypátrz ſie kto chce temu/ nie więceyli naydzieſz śiwych/ łyſych/ a przedſię y tłuſtych y nadobnie rumiánych miedzy ludźmi proſtemi. Ktorzy ácż grube potráwy iedzą/ ále tylko do ſytośći RejZwierc 158, 7; Oczko 32v; máłegoſmy poſtu wytrwáć niechćieli/ cżyńmyſz teraz więtſzy: [...] y przeſtawáli ná grubych potráwach y ziołách. SkarŻyw 262, 581.

»potrawa lekka« [szyk 2:2] (4): Leśni ptacy y źwierzętá/ zdrowſze ſą niż domowe/ Kuropátwá/ ćietrzeẃ/ párdwá/ Droṕ: á lekka potráwá Czyżyki z iábłki. SienLek 6v, 19v [2 r.]; dáieſz nam tylko mánnę tę lekką potráwę: á gdzie mięſo? SkarŻyw 483.

»łakotna potrawa« = libidinosa daps Mącz (2): Pulpamentum, Lákoć/ łákotna potráwá/ á zwłaſzczá zdrápánego/ álbo z vtłuconego mięſá/ yákoby káſzá vczyniona. Mącz 331a, 192a.

»potrawa mięśna« [szyk 1:1] (2): Artocrea et Artocreas, Epulum ex pane et carne, Genus cibi, Paſthet/ Potráwá mięśna w chlebie vſmażona. Mącz 17a; SkarŻyw 119.

»(nie)czystość potraw; potrawy nieczyste« [szyk 2:1] (2;1): Stárego zakonu o brákowániu y cżyſtośći ábo niecżyſtośći potraw nie trzymamy. SkarJedn 238; WujNT 1.Tim 4 arg.

»ostatnia, wtora, poślednia potrawa« = deser; bellaria Murm, Mącz; secunda mensa Mącz (3:1:1): Murm 162; Bellaria, Oſtátnia potráwa/ yako ſą wſzelákie owoce/ y infze potráwy/ które s ſérem dawáyą na ſtół/ po wſziſtkich potrawách. Wet v dworu zową. Mącz 24a; Secunda mensa, Wtóre potráwy/ to yeſt ſér/ álbo yábłká owoc. Mącz 216d; Tragema. Wet/ poślednie potrawy/ ſér/ owoć Mącz 460c, 378a.

»potrawa pieczona« [szyk 1:1] (2): SienLek 41v; zákazał też/ áby żaden w oboźiech lebá [!] áni żadney wárzoney y piecżoney potráwy nieprzedawał [ne quisquam in castris panem aut quem alium coctum cibum venderet] ModrzBaz 112.

»pospolita potrawa« [szyk 2:1] (3): BielSpr 54; Przez wiele lat ná łożu nie ſypiał/ iedno ná łáwie nie rozebrány. Iadł potrawy poſpolite/ ále ſkromnie bárzo SkarŻyw 460, 462.

»potrawa postna« (2): MurzNT 38v; Wiedz iż cokolwiek w głowie niemocy bywa/ z zbytniego źimná á z gorącá ſye rodzą. [...] Przychodźi też z grubych wilkośći/ ktore ſą od ryb/ od grzybow/ od gruce/ y od innych potraw poſtnych SienLek 15v.

»prosta potrawa« (5): Więc tym niedoſtátkom táko pomagay/ proſtą potráwą/ niepátrząc drogich lekarſtw: beſpieczniećiem ták kożdą niemoc leczyć możeſz. SienLek 17, 13v; miáſto onych dawnych ludźi proſtey á ledá iákiey potráwy [victu simplici]/ roſkoſznie ſtoły wáſze przypráwiaćie ModrzBaz 143; WyprPl A2v; SkarKazSej 666b.

»potrawy przyprawne« = przysmaki; cupedia, dapes lautiores Murm, BartBydg (2): Murm 159; Cupedia, cupiditas edendi aut bibendi, dapes lautiores, potravy przipráwne, lakothky BartBydg 38b.

»smaczna (a. co nasmaczniejsza), przewybornego smaku, niesmaczna potrawa; smak, niesmaczność potrawy; smak w potrawie; potrawa smakuje; potrawy, w potrawie smakować« = fatuus cibus Mącz [szyk 10:7] (6:1:3;1:1;1;2;1:1): FalZioł V 15; káżdemu według ſpráwy Rozno ſmákuią potráwy RejRozpr I3v; Bo roſkoſz iż yeſt pokármem złych rzecży/ dzyecyę roſkoſſy płużąc ná złosć yáko na potráwy ſmacne wáżyć będzye GliczKsiąż E4v; RejWiz 48v, 92v; Człowiek nie może ieść potráwy nieſmáczney BibRadz I 276a marg; BielKron [852]; Fatuitas ciborum, Nieſmáczność potraw. Mącz 119d; Gratum in cibo, Dobrze ſmákuye w potráwie. Mącz 149a, 119d; GórnDworz F; Iáko kto po zdrowych y ſmácżnych potráwách/ ieść grubych y kmiecych niemoże: ták oná ſamego Chryſtuſa y ſławy iego krorą [!] wniebie ſwym zgotował ſkoſztowawſzy/ ludzkiey y świeckiey grubośći prożney cżći ſkuśić niemogłá. SkarŻyw 581, 291, 292; BielSen 7; WujNT 845; SkarKaz 120b.

»subtelna potrawa« (2): GlabGad G4v; Molliculae aescae, Subtilne potráwy. Mącz 229d.

»surowa, nieprzetrawna potrawa« = crudus cibus Mącz [szyk 2:1] (2:1): Crudi cibi, Surowe/ Nieprzetráwne potráwy. Mącz 69b; To tym [kobylim mlekiem] ſobie záleye potráwę ſurową. RejZwierc 243.

»wymyślne potrawy; (z pychą) wymyślić (a. wymyślać) potrawy; w potrawach wymysły« [szyk 11:6] (12;3;2): RejWiz 14v marg, Dd3v; Exquisitis epulis sanginare, Wymyślnemi potráwámi tuczić. Mącz 364b; Nie ták nędzniku nie ták/ vżyway thy pocżćiwie nábycia ſwego/ [...] To ieſt/ nie ſzáfuy tym ná obżárſtwo/ ná opilſtwo/ ná zbytnie á ná wymyſlne potráwy RejPos 82v, 71, 185v; Dźiś ſzáty y potráwy/ s pychą wymyſlono. BielSat D2 [idem BielRozm]; Mnieyſzych ſtanow w potráwach wymyſły. RejZwierc A6v; Patrzayże záſię ná koſzt á ná dziwną utrátę wymyſlnych potraw náſzych RejZwierc 58v, A6, 14, 58v, 59, 60, 267v; BielRozm 26; Zániechaymy koſztownych bánkietow/ wymyślnych potraw VotSzl C4.

»potrawy zakazane (mają być); potraw zakazać« = epulae interdicendae esse Modrz [szyk 9:1] (8;2): ModrzBaz 36v; to Páweł przećiw fáłſzywym Apoſtołom żyduiącym mowi/ ktorzy chćieli poddáć Chrześćijány pod ceremonie ſtárego zakonu (áby ſię nie dotykáli martwych zwierząt/ áby nie iedli potraw od Moyzeſzá zákazánych) WujNT 700; Toć było zgorſzenie y fortel Báláámow: ktorego y dziśieyſzy haeretykowie pilnie vżywáią: dopuſzczáiąc tákież wſzytkim ieść potráwy w poſty zákazáne WujNT 845, 570 [2 r.], 699, 700, 1.Tim 4 arg; tych potraw zakon nam Boży zákazał. SkarKaz 121b, 121a.

»zdrowa potrawa« [szyk 2:1] (3): SienLek 13v; Bo iáko choremu od zdrowych pothraw brzuch ſie nádmie/ álbo ſie to w guzy obroći/ tákże też ten [niepobożny]/ choć mu to dobrodzieyſtwo ſmákuie á wzmoże ſie s tego/ tedy tego pobożnie/ pomiernie á poććiwie nigdy nie vżywie RejZwierc 98; SkarŻyw 581.

Szeregi: »(miękka) karmia, (a) potrawa« (2): Pulmentarium, myąkka karmya, potrava BartBydg 126b; Mącz 466d. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»mięso i (albo) in(sz)e potrawy« (4): FalZioł I 98c; głupi ludzye tám [na Krecie] będąc ſtoły s chlebá wielkiego cżynili/ ná ktory kłádli mięſo y ine potráwy BielKron 60v; WujJud 197; Dozwolił też Pan Bog Noemu/ y iego Potomkom mięſſá źwierzęcego/ álbo bydlęcego/ y inſzych potraw vżywáć StryjKron 6. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»potrawy i (a) napoje« = cibi et poti Modrz (4): To iáwna rzecż/ iż zpotraw á znapoiow roſkoſznych/ niemierność rośćie ModrzBaz 113v; LatHar 249; ſłudzy Boży [...] dla vtrapienia ćiáłá ſwego/ wſtrzymawáią ſię od roſkoſznieyſzych potraw/ y napoiow. WujNT 728, 699.

»potrawa i (albo, takież) picie« [szyk 3:2] (5): Też oleiek iałowczow ieſt wyborny naprzeciwko quartanie ktora z melankoliey przychodzi/ Tho ieſt/ gdy daſz oleyku iałowczowego poł dragmy w iakimkolwiek piciu albo w potrawie FalZioł I 68a, I 54b; BielKron 178; Penus, Ziwność/ wſzelákie potráwy y picie ku żiwności człowieczey należące. Mącz 290b; StryjKron 442. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]

»potrawa i (a) przysmak« (2): Tu dwie [panny] k ſtołu ſłużyły/ dwie picie dawáły/ Dwie ná kościánych lutniach nadobnie igráły/ Ano dziwne potráwy y przyſmáki dziwne/ A ſnadź y rozumowi ná wſzytkim przećiwne. RejWiz 25; Vcży ſie drugi rozmáitych potraw á przyſmákow wymyſláć RejZwierc 14, 267v.

»(nie) potrawa, (i, takież, ni) trunek« = epulum et potio Modrz (6): LudWieś A4; Nie day ſie potráwámi ni trunkiem vłowić. BielKom C2; ktorzi ábo ſpawſzy cáłą noc/ ábo koſztownemi potráwámi y trunkámi báwiwſzy śię/ przychodzą do rády nierozmyśliwſzy śię/ [...] ći záprawdę bez przygány wtey mierze być niemogą. ModrzBaz 26v; StryjKron 160; BielRozm 5, 25. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»potrawa a żywność« (1): A to ſobie ſnadź mamy zá nawiętſzy poſth á zá naprzyiemnieyſzą ſłużbę Bożą/ gdy z wielką trudnoſcią á z wielkim kłopotem nábywamy ſobie nowych á wymyſlnych potraw á żywnośći RejPos 71.

Wyrażenie przyimkowe: »bez potrawy« (1):
~ Szereg: »na tszczo, bez potrawy« (1): może ieden [kapłan] dwie Mſzy y trzy mieć/ byle nátſzcżo/ bez świeckiey potráwy. SkarJedn 239. ~
Przen (67): RejKup ee6v; Ale wſzákeś iuż ſłyſzał iż pomierne iedło/ Vbiory/ krotochwile/ nie ták iáko bydło/ Z rozmyſłem tym poważni záwżdy ſzáfowáli/ A náwſzem ſie rozumem pilnie ſpráwowáli. A s cnoty do tych potraw przyſmáki dzyáłáli/ A roſtropnym bacżeniem zwirzchu potrząſáli. RejWiz 16v; Iż go [bogacza] tu by Niedźwiedzyá wſzędy zá nos wodzą/ A chociay wzgorę ſkacże bárzo mu więc ſzkodzą. Bo chociay ty potráwy cukrem potrząſáią/ Ale przedſię w pośrzodku wierz mi gorzkość máią. RejWiz 48v; Ieſliże iey [duszy] nie vymieſz ſweywoley zá młodu/ Wierz mi żeć potym zdechnie bez cnoty od głodu. Gdyż cnotá s pocżćiwoſcią to ſą iey potráwy RejWiz 79, 28, 49; RejZwierz 38v, 102v, 142; iednoć cżtery potráwy wylicża [Pan]/ Smierć/ Płacż/ Nárzekánie/ Głod/ á nákoniec ogień wiecżny. RejAp 149v; RejZwierc 104v [2 r.], Bbb2v; Mowi im Iezus, moiá potráwá ieſt/ ábych cżynił wolą (tego) ktory mię poſłał/ y ábych dokonał ſpráwy iego BudBib Ioann 4/34; kſięża y duchowni opiekunowie moi ſą/ oni niech wiedzą iákie mnie zránionemu potráwy ſłużą/ gdyż oni zá zbáwienie moie odpowiedáć máią. SkarŻyw A5; [Chrystus] dwá Teſtámenty piſmá S. nie choremu w ręce ále goſpodárzowi y lekárzowi podał. Ktory lepiey wie/ co choremu zdrowo/ á chory máiąc pieniądze/ mogłby ſobie potraw ktore iego niemocy nie służą doſtawáć. SkarŻyw 257; Ile kroć/ námilſzy bráćia/ ludzie podłe [...] widźićie/ [...] z grzechow ich pomnożenie pobożnośći wáſzey mieć możećie/ gdy im daćie y chleb y náukę: chleb ku pośileniu/ á náukę ku vkarániu: żeby dwie potráwie od was mieli/ ktorzy tylko iedney ſzukáli SkarŻyw 589, A3v, A4, A5, 257, 372; ſkoroſmy potzeli tzinic z Flakow mieſo/ á za naprzednieiſza ie potrawe vdawac/ ſtraciliſmi ſmak y pozitek oitziznie mieley PaprUp E3v; inſzic Kochmiſtrz teras wam bedzie potrawi podawac/ prawde nie pochlebſtwo/ nieoſzukania/ niezrade PaprUp Kv; WujNT Mar 7/19; A coż ia vbogi kmieć twoy tobie krolowi memu poſtáwić zá potráwę mogę? [...] Poſtáwię wſzytko ſerce moie tobie SkarKaz 161a; Twoiá potráwá ieſt/ pokutá grzeſzących. SkarKaz 161a, 85b; Dźiś wſzytko wywrzeć myślę/ myślę wſzytkié rozumy Ná iego głowę ſádźić/ y ná ſporné dumy. A nie ládá zkąd zácznę/ ſkarzę go/ á znácznie/ Niewiém iáko mu póydą té potráwy ſmácznie. GosłCast 15; SkarKazSej 671b.

potrawa z czego (2): Potym kápłan zápali to ná ołtarzu/ iáko wdźięczną potráwę Pánu z ofiáry zápaloney. BibRadz Lev 3/11, Lev 3/16.

W przeciwstawieniu: »potrawa ... jad a trucizna« (1): BibRadz *3v cf »potrawy zdrowe«.

Zwroty: »[czemu] być potrawą« (1): Ogniowi będzieſz potráwą [igni eris ad devorandum]/ krew twoiá będzie w pośrzodku ziemie BudBib Ez 21/37[32].

»potrawę jeść« = dokonać dzieła zbawienia (1): proſili go vcżniowie/ mowiąc/ Rabbi/ iedz. A on im rzekł. Ia mam potrawę ieść [Ego cibum habeo manducare] (o) ktorey wy niewiećie. BudNT Ioann 4/32.

Wyrażenia: »potrawa anjelska« [szyk 1:1] (2): Poſt Anielſka ieſt potráwá/ y kto go vżywa Anielſkiego ſtanu ieſt. SkarŻyw 393, 36.

»gorzka, z piołynem potrawa« [szyk 3:1] (2:2): A to wſzytko ſwawola márna nam ſpráwuie/ Ktora dziwne przyſmáki wſzędzye nam cukruie. Ale wierz mi byś bacżył/ potráwáć s pyołynem/ A ná wirzch potrzęſiona gryſzpánem z háłunem. RejWiz 65v, 175v; RejZwierz 135v; Precz Venus nie lubię cię, nie pożytecznaś mi. Kłádą ſmák iákiś w iedle iteſz w pićiu: ále Gorzkiemi potráwámi oná karmi ſwoich CiekPotr 18.

»powszednia potrawa« (1): Yeſliże kogo vſłyſzyſz komu by ſye zdáło/ Ze nie wſzytko doſtátecznie tu ſye nápiſáło. [...] Yeſliże vczony niech co lepſzego nápiſze/ A my do tąd przeſtániemy dobrzy Towárzyſze Ná tey powſzedniey potráwie GroicPorzRej C4.

»smaczna, niesmaczna; smakuje potrawa« (2:1;1): RejRozpr I4; A wam nie wiem na czo za mię wyſzło nędzne myto A tak iuż teraż obacżcie dzywne boskie ſprawy Acz widzę iżwam nie ſmacżne iakos ty potrawy RejJóz O8; RejKup ſ5v; Narzod ſławá pocżćiwa/ potym dobre mienie/ myſl beſpiecżna/ á k temu weſołe ſumnienie. Kiedy iuż łáſki Páńſkiey náwſzem pewien będzyeſz/ Iuż tego y wiecżnego kłopotu zábędzyeſz. [...] Iać iuż idę od ciebie/ boć mam ine ſpráwy/ A ty ſobie obieray ſmácżnieyſze potráwy. RejWiz 158.

»sytna potrawa« (1): ná nich [na świętych] iáko ná ſytnych y zdrowych potráwách/ pobożność wſercách ludzkich tyłá SkarŻyw A2.

»potrawa śmierci, zguby wiecznej« (1:1): Odſtąp odemnie pobudko grzechu/ podmiato niecżyſtośći/ potráwo śmierći wiecżney. SkarŻyw 68, 329.

»zbawienna potrawa« (1): Piſmo S. ieſt ći káżdemu zbáwienną potráwą SkarŻyw 257.

»potrawy zdrowe« [szyk 1:1] (2): Pan Bog iáſnie tego [...] chce áby to [Pismo św.] wſzytkim co ich ieſt ná świećie narodom/ [...] było podano gdźie tu oto ſłuſznie moglibyſmy rzec/ iákie to ieſt wielkie á ſrogie okrućieńſtwo wydźieráć pokarm duſzam zgłodniáłym/ chcąc áby ſię tylko wiátrem karmiły/ á co nád nagorſze/ iż miáſto potraw zdrowych/ śmiertelny iad á trućiznę im podawáią. BibRadz *3v; SkarŻyw A2.

Szereg: »karmia, potrawa« (1): Lzy moiá karmia/ potráwy płácz wieczny KochPs 62.
a) Dary Boga pomocne człowiekowi do zbawienia (12): O ſwięteż tho odrobiny/ o błogoſłáwioneſz tho potráwy iego [Boga] RejPos 162v, 162v; Myſl ſobie iáką ćię potráwą vcżcżono/ á iákiey vżywaſz: Tákiey ktorą widząc Aniolowie drżą/ y prze świátłość pátrzyć nánię nie mogą. SkarŻyw 91; Stąd on [św. Benedykt] był oznaymiony ludziom/ ták iſz ſię do niego wiele ich ſchodziło/ ktorzy zá żywność ktorą mu nośili/ niebieſkie potráwy z vſt iego ná ſercu bráli. SkarŻyw 249, 36; Szczeniętá [...] rády by były odrobinom ktore z ſtołu náſzego ſpadáią. A my y potraw páńſkich y oycowſkich odbiegamy. SkarKaz 517b, 160a, 161b; SkarKazSej 671b.

potrawa czego (1): A ták gdyżeś iuż ſłyſzał co to zá wiecżerza/ y co to ieſt zá goſpodarz/ y iáki ieſt dom iego/ y iákie ſą hoyne y obfite roſkoſzy á potráwy god tych ſwiętych iego/ [...] ſłuchayże [...] komu opowiedáć ty hoyne gody ſwe racży. RejPos 159.

W połączeniu szeregowym (1): nic nam ten niewinny báránek nie ſmákuie/ ktorego nam Bog Ociec podawa/ iż kto ſkoſztuie tych wdzięcżnych potraw iego/ á onych ſwiętych náuk á obyetnic iego/ nigdy nie będzie prágnął áni łáknął RejPos 159v.

Szereg: »potrawa i chleb« (1): á ſłowo Boże zowie potráwą y chlebem/ ktorym ſię domownicy iednego goſpodarzá karmią. SkarJedn 6.
b) Eucharystia (7): A toć ieſt tá wiecżerza wdzięcżna Páná twoiego/ tobie od niego opowiedzyána y zgotowána. [...] A toć ſą ty wdzięcżne potráwy twoie/ tobie od wiekow od Páná twego przeźrzáne á dziwnie ſpráwione. RejPos 158v; Ten chleb nie ieſt inſzy iedno on przenadrożſzy to ieſt ćiáło y krew Páná y Bogá náſzego Iezuſa: ktory on nam ná to dał/ áby táką potráwą [...] zgodę náſzę ſpolną zápiecżętował y záwiązał SkarJedn A3; Ia z ręku y potraw twoich żyw być mam: Przydźże Pánie gdy ták miłuieſz SkarKaz 161a; Pan go [Judasza] karmi báránkiem: á on przedſię owym Zoſtáie Wilkiem Szárym/ y też Liſem płowym. Pan mu nogi vmywa: On od potraw Páńſkich/ Z vmytymi nogámi/ do Xiążąt Kápłáńſkich: Cżyni Kontrákt o Páná. KlonWor 28.

potrawa czego (1): mamy wſzytko opátrzyć á poſtánowić/ y żony/ y potomſtwá ſwoie: nic ſie nie rozmyſláiąc ná ony wdzięcżne potráwy tey ſwiętey wiecżerzey Páná ſwoiego/ á ná ony nieomylne obietnice iego RejPos 159v.

Zwrot: »potrawą nakarmić« (2): káżdy vcżćiwie a przyſtoynie duſzę ſwoią/ nową ále koſztowną potráwą nákarmił. Tęć zalecono y pod figurą/ kiedy kośći w báránku Wielkonocnym żadney łamáć nie kazano. LatHar 188; A iż mi każeſz pożywáć ćiáłá twego/ á w dom moy vbogi idźieſz/ ábyś mię ták drogą potráwą nákarmił: chędożę iuż domek ſercá mego SkarKaz 160b.

Synonimy: jedło, jedzenie, karmia, pica, pokarm, pożywienie, spiża, żywność.

Cf POTRAWINY

MN