Urzędnik zarządu lokalnego stojący na czele grodu i podległego mu okręgu; w XVI w. jego podstawowe funkcje dotyczące zarządu wojskowego i łączącej się z nim władzy policyjno-sądowej były już znacznie ograniczone, a zachowanie pewnego znaczenia zawdzięczali kasztelani faktowi, iż wchodzili w skład senatu; castellanus Mącz, Cn; legatus a. vicarius palatini, princeps districtus Cn [castellanus – cześnik, grododzierżca BartBydg; castellani – obrońcy miast, hetmani nad miasty Calep] (481): MetrKor 1540/223 [2 r.]; ComCrac 14v, 15v, 16v; RejRozpr C3v [3 r.]; ConPiotr 31, 32; tedy tam bendzie volno panu Iakubovy y alexemu w Nochaczovye miesskacz do czterech nyedziel a gdzie by nad tho viączey tam myesskaly tedi to zassią maią nagrodzicz panu Castallanovy ZapWar 1548 nr 2668, 1545 nr 2646, 1548 nr 2668 [3 r.]; Diar 19 [2 r.], 61 [2 r.], 81, 82; GliczKsiąż N4; RejWiz 97; Obiecuiem iż żadnego Woiewody áni Káſztellaná Stároſtą nieuczyniem UstPraw A4; O ćiągnieniu ná woynę. [...] Káſtellani winni powiáty ſwe wieſć ná mieyſce przes nas náznáczone. UstPraw D2, A4, C3v, D2 [2 r.], D2v [8 r.], D3 (20); RejZwierz aa4, 54v, 60, 60v, 100, 101; OrzRozm M3v, T3; BielKron 360v, 365, 413 marg; In ordinem Senatorium venire, W rádę być wzięt/ Woyewodą álbo káſtellánem zoſtáć. Mącz 480d, 40b; ná kóniec/ áni ty o Woiewodo/ Káſztellanie/ Márſzáłku/ Cánclérzu/ Podſkárbi Polſki/ zowćie ſye áni ſye miánuyćie imiónmi temi: bo té Tytuły/ PALatinus, Caſtellanus, Marſſałcus, Cancellarius, Theſaurarius, Capitaneus, od Antykryſtá Rzymſkiégo/ przez Królá Polſkiégo z Rzymu maćie. OrzQuin K; Prot Dv; GórnDworz Sv; StryjWjaz B2v; cżemuby też niepożytecżni Biſkupi/ niepożytecżni Woiewodowie/ niepożytecżni Káſztellanowie [...] z mieyſcá niemieli być ruſzeni? ModrzBaz 99; trzebá áby vrzędnicy ná niektorych mieyſcách byli poſtánowieni/ iákiemi v nas ſą Káſztellani/ ábo woyſcy: ktorziby cżáſu ćiągnienia [...] pokoiu miedzy ludźmi przeſtrzegáli ModrzBaz 117, 91v, 111v, 117 [4 r.],117v [4 r.], 120v; Ani dbam o káſztelaná Trzymáiąc ſię mocno dzbaná. KochFr 92, 31, 126; GórnRozm H4, M4; PaprUp C3v, Ev; GostGosp 148; y ná potym Burgrabſtw Káſztelanóm dawáć nie będźiemy SarnStat 77; A wy Woiewodowie y Káſztelani w ſtrzeżeniu y w dowiádowániu ſie/ áby żaden téy vſtáwy náſzéy nie przeſtępował/ [...] czyńćie SarnStat 275; CZWARTY VRZĄD WOIEWODZY: [...] Któré poſzykowawſzy iáko huff namocnieyſzy, z Káſztelaném, y ſpółvrzędniki, y ſpółpomocniki odpór nieprzyiaćielowi dáć. SarnStat 298, 29 [2 r.], 32, 39, 76 [2 r.], 77 [4 r.] (81).

kasztelan czego (16): wtei mierze voiievoda onei ziemie wktoreibyſię to męzoboiſtwo ſtalo z Caſtellany y z ynnemi Dignitarzmi a Vrzędniki ziemſkiemi oney ziemie na vieczach. scrutinium to ieſt vyviadovanie vczynicz ma ComCrac 16v, 15v; UstPraw D3; SarnStat 76, 269, 279, 343, 457 (12). Cf »kasztelan powiatu«.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub nazwą miejscową [w tym: dodatkowo z imieniem własnym (237), ai (192), z + G sb (5); kasztelan + przydawka (260), przydawka + kasztelan (37)] (297): voda sla a bo cziekla oth sthauiv [!] thego tho pana Castellana Sphalenth do sthavv swego ZapWar 1536 nr 2453, 1513 nr 2093, 1534 nr 2359, 1537 nr 2494, 1545 nr 2646, 1548 nr 2668 [2 r.] (11); MetrKor 40/810, 61/223 [2 r.], 223v, 224v [3 r.]; BielŻyw nlb 2; MiechGlab **2, 7 [2 r.]; LibLeg 6/77v, 79v [2 r.], 80 [7 r.], 114v [3 r.], 119 [2 r.] (20); WróbŻołtGlab A3; Item zeznall yſch przi Szyeprczu v Jezyorka Thowarziſcha ſwego Jacuba. Skthorem panu Caſtellanowi Szyeprſkiemu ſluzill, zabyll lyathoſz przed swyąthim Janem. LibMal 1543/77, 1552/169; MurzHist A4; Diar 25, 43, 85 [2 r.]; GroicPorz A3; KrowObr ktv, A2; RejWiz A3; Ian s Tarnowá Káſztellan Krákowſki. RejZwierz 50, aav [2 r], aa2, aa3 [2 r.], aa4v, bb3 [3 r.] (36); WyprKr 1v; OrzRozm Ev, O4, Q3v, R2, T3v; BielKron 364, 364v, 365 [2 r.], 372v, 377v (28); OrzQuin B4v, G4v [2 r.], Rv, R2 [2 r.], R2v, Vv [2 r.]; SienLekAndr a2; áby nie był tákim proſtakiem/ iáko ieden tu v dworu/ co pánu Grábi z Gorki Káſztellanowi Poznáń. chcze koniecżnie być podobien więc go nie náſláduie w cnotach/ [...] ále telko w mowieniu przez nos. GórnDworz E6v, B6, B8v, K3v, O6v, Q3v, S5, Dd8v; KwiatOpis A2 [2 r.]; RejZwierc 119, 210, 274, Aaa; Strum A2; BiałKaz L3v; StryjWjaz A3v, B2v, B3 [2 r.], B3v, Cv; Stániſław Herbort Káſzt. Lwowſki. PaprPan Cv, C2v, C3, G2, K4, M [2 r.] (13); Oczko A2; StryjKron 319, 472, 572, 622 marg, 727, 767, 787 [3 r.]; KochFr 52; KochSz A2; KochTarn 73 [2 r.]; Do Páná Leſniowolſkiégo Káſztellaná Podláſkiégo. PudłFr 42, 55; PaprUp B4v [2 r.], C3v, E3v, E4, E4v (12); ActReg 10, 11, 59, 104, 126 [2 r.] (10); GostGospSieb +4v; KochAp 6, 9; RybGęśli A2; Dźiáło ſie przy [...] Mikołaiu z Kroſny Płotckim/ Nywogniewie z Kryſkowá Wiſkim/ Ianuſzu z Czunradzcá Raćięſkim/ Káſztelaniéch SarnStat 940, 20, 37 [3 r.], 42, 88, 206 [2 r.] (84); VotSzl C; KlonKr Av.